Серия философия серия культурология

Вестник КазНУ. Серия философия. Серия культурология. Серия политология. № 1 (36). 2011                                                
97 
коммуникация,  информация  слились  в  единый 
клубок симуляций, который и есть не что иное, 
как  дискурс  постмодернизма.  И,  бесспорно, 
особый  статус  в  этом  дискурсе  занимают  масс-
медийные  технологии,  мобилизация  которых  и 
приводит  власть  к  феномену  развеществления, 
абстрагирования  от  «телесных»  воплощений  и 
превращения  в  пустые  знаки,  бесконечно 
циркулирующие  в  «перспективном  простран-
стве  симуляций» (Бодрийяр),  ничего  не  имею-
щем общего с действительностью.  
Провозглашенное  Бодрийяром  «исчезно-
вение реальности» в постмодерную эпоху может 
быть  проиллюстрировано  на  примере  механиз-
мов  освещения  современных  политических 
событий.  Отражение  ее  в  СМИ  приняло  такие 
формы,  что  практически  стало  невозможным 
реконструировать реально происходящие дейст-
вия. Война, пропущенная сквозь фильтры инду-
стрии  масс-медиа  превратилась  в  тотальную 
симуляцию,  нечто  подобное  софистическому 
спору,  виртуальному  фехтованию,  в  котором 
участники  вовсе  не  озабочены  достижением 
истины  (ввиду  ее  отсутствия),  а  также  не 
стремятся  убедить  друг  друга  в  чем-либо,  ибо 
понимают,  что  это  невозможно.  Цель  здесь 
состоит  в  том,  чтобы  любыми  путями  создать 
видимость  достижения  поставленных  задач, 
или, точнее, заявленных задач, затем с помощью 
техник PR создать  видимость  убеждения 
наблюдателей,  так  называемой  «обществен-
ности».  И  достижение  этой  видимости  осу-
ществляется не только и не столько с помощью 
действия  ракет  и  самолетов,  а  посредством 
текстов, произносимых с экранов телевизоров и 
напечатанных в газетах – войну пытаются выиг-
рать  теми  же  средствами,  что  и  предвыборные 
кампании.  По  такой  логике,  победы  и  потери 
обретают  онтологический  статус  лишь  после 
того,  как  они  «отражены»  в  СМИ,  и,  в  тоже 
время,  факт  освещения  события  сам  по  себе 
конституирует  событие,  независимо  от  того, 
имело ли оно или не имело места на самом деле. 
Дополнительный  фактор – избирательность 
восприятия  информации,  продуцируемая  как 
извне – со  стороны  СМИ  или  государственных 
структур 
формирующих 
информационную 
политику  или  осуществляющих  какую  либо 
форму  цензуры,  так  и  со  стороны  аудитории – 
слушателей,  зрителей,  читателей.  Приоритет 
принадлежит  электронным  СМИ.  В  этой  связи 
П.  Бурдье  отмечает,  что  «получается,  что 
телевидение  располагает  своего  рода  монопо-
лией  на  формирование  сознания  очень  значи-
тельной  части  населения.  Когда  упор  делается 
на  хронику  происшествий,  когда  редкое 
эфирное время заполняется пустотой, ничем или 
фактически  ничем,  за  кадром  остается  важная 
информация,  которой  зритель  должен  был  бы 
располагать  для  осуществления  своих  демокра-
тических прав» [1, с. 31].  
С  другой  стороны,  определение  граждан-
ского  общества  через  понятие  неправитель-
ственная  организация  позволяет  утверждать, 
что очень часто густую сеть негосударственных, 
некоммерческих  организаций  отождествляют  с 
гражданским  обществом [2]. Такое  отождест-
вление не вполне правомерно. В работе «Мето-
ды  деятельности  СМИ  в  условиях  становления 
гражданского общества», изданной факультетом 
журналистики  МГУ  в 2001 году,  представлены 
некоторые  важные  аспекты  проблематики, 
связанной  с  различным  толкованием  категории 
«гражданское общество». 
Выделяют  следующие  черты  гражданского 
общества: 
•  оно  включает  в  себя  то,  что  остается  от 
общества  в  широком  смысле  слова,  если 
вычесть  из  него  власть,  государство  (в  узком 
смысле  слова).  Иначе  говоря,  это – общество  в 
узком  значении  слова,  не  включающее  иерар-
хически построенные социальные структуры; 
• ему присуща спонтанная, не навязываемая 
«сверху»  активность  индивидов-граждан,  соби-
рающихся  в  группы  (общества,  организации) 
ради  реализации  или  защиты  своих  значимых 
интересов.  Гражданское  общество,  таким  обра-
зом, предполагает, с  одной  стороны, разнообра-
зие и даже пестроту таких интересов, а с другой 
–  возможность  и  право  их  декларировать  и 
отстаивать.  Именно  здесь  отчетливо  прояв-
ляется  связь  гражданского  общества  со  сред-
ствами  массовой  информации  и  коммуникации, 
презентирующими его. 
•  оно  предполагает  наличие  индивидов-
граждан,  осознающих  себя,  прежде  всего,  в 
качестве  автономных,  изначально  свободных  и 
наделенных правами личностей и лишь потом – 
членов  общностей,  в  которые  они  собираются 
по  собственной  осознанной  воле,  на  основании 
принятых ими решений; 
•  по  классическому  определению  Гегеля, 
данному в "Основах философии права", группы, 
образующие  структуру  гражданского  общества, 
собираются  не  для  единичного  и  временного 
акта,  чтобы  затем  распасться  вновь  на 
атомизированные  автономные  индивиды,  но 
существуют  стабильно  как  его  институты – в 
противном  случае  о  гражданском  обществе  не 
может быть и речи.  
Очевидно,  что  системообразующими  фак-
торами  гражданского  общества  являются  не 
большое количество негосударственных органи-
заций,  а  наличие  нескольких  обязательных 
условий: 
• рыночные отношения, пронизывающие все 

98
                          
ҚазҰУ хабаршысы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. № 1 (36). 2011
 
общество  и  контролируемые  общественной 
моралью; 
• уважение к праву, которое стоит на защите 
прав человека; 
• 
публичность 
власти, 
подкрепленная 
существованием независимой от власти прессы. 
Таким  образом  можно  прийти  в  выводу  о 
том,  что,  с  одной  стороны,  главным  элементом 
гражданского  общества  становится  ответствен-
ный  (или,  как  его  иногда  называют,  компетент-
ный)  гражданин,  а  с  другой  роль  СМИ  стано-
вится  все  более  и  более  существенной  в 
функционировании гражданского общества. Это 
в  свою  очереди  усиливает  и  необходимость 
поддержания  социальной  компетентности  и 
ответственности средств массовой информации.  
«Чтобы  демократия  была  действенной,  необхо-
дим,  – отмечает Р. Даль, – и это очевидно, опре-
деленный уровень компетентности граждан» [3, 
с. 2]. Разумеется,  одной  компетентности 
недостаточно.  Еще  необходим  некий,  хотя  бы 
минимальный уровень личной ответственности, 
сочетающей  в  себе  отношение  к  обще-
социальным проблемам как к своим, с восприя-
тием  тех  или  иных  локальных  интересов  как 
имеющих  право  на  существование  и  отстаи-
вание. Ответственность же возможна только как 
личная,  индивидуальная – ответственность 
гражданина, журналиста, профессионала и т.д. 
Все это приводит к выводу о необходимости 
для  казахстанских  СМИ  выделить  в  качестве 
центральной  задачи  своей  деятельности  задачу 
формирования  гражданской  позиции  каждого 
человека  как  субъекта  социальных  отношений. 
"Всю  эту  деятельность  журналистики  можно 
охарактеризовать  как  социализацию  граждани-
на,  представляющую  собой  процесс  вхождения 
человека  в  жизнь  общества  через  усвоение 
системы  знаний,  норм,  ценностей  и,  в  связи  с 
этим,  определения  своего  места  в  системе 
общественных  отношений,  своих  жизненных 
целей и способов их достижения[4].  
Исследования 
взаимоотношений 
между 
региональными  руководителями  и  региональ-
ными СМИ выявили три разновидности взаимо-
действий  между  местной  властью  и  местной 
прессой [2]: 
А.  Квазисоветские – традиционно  сложив-
шиеся  в  советский  период  способы  взаимо-
отношений  власти  и  прессы,  перенесенные  в 
наше  время  после  небольшого  ретуширования, 
но не претерпевшие существенных изменений с 
целевой  или  функциональной  точки  зрения.  К 
квазисоветским  способам  взаимоотношений 
местной  власти  и  местного  телевидения 
относятся,  помимо  традиционного  различные 
варианты  экономической  поддержки  «своей» 
прессы,  финансируемой  либо  из  средств, 
заранее заложенных в бюджет, либо получаемых 
местного руководства. 
Б.  Инновационные – новые,  не  использо-
вавшиеся  (или  крайне  редко  применявшиеся  в 
советский  период)  методы  взаимодействия, 
появление  которых  стало  возможным  в  связи  с 
приходом  людей,  получивших  специальное 
образование  и  навыки  взаимодействия  с  прес-
сой. К инновационным методам взаимодействия 
можно  отнести  различные  конкурсы,  формы 
социального  заказа,  договоры  на  информацион-
ное обслуживание.  
В.  Мутантные – такие  формы  взаимо-
действия, 
которые 
объединяют 
в 
себе 
особенности первых двух видов, когда в основе 
лежит  некий  квазисоветский  вариант  сотрудни-
чества,  мутировавший  так,  чтобы  обладать 
внешними  (но  не  содержательными  внутрен-
ними)  свойствами,  характерными  для  иннова-
ционных методов.  
Очевидно,  что  в  рамках  обозначенных  выше 
моделей  отношений  между  местной  властью  и 
местным  журналистским  сообществом  необхо-
димо от идеи противостояния журналистов всем и 
вся  переходить  к  идее  социального  партнерства, 
разумеется,  с  точным  пониманием  границ  этого 
партнерства,  очерченным  общеевропейскими 
документами  о  независимости  прессы.  Такой 
подход  предполагает  становление  и  развитие 
независимой  прессы,  вписанной  в  рыночные 
отношения.  Это  вопрос  не  только  этики  и  идео-
логических  предпочтений,  но  и  экономический. 
Многие  СМИ  ограничены  в  возможностях 
развивать  медиа  как  бизнес  из-за  объективно 
небольших объемов рекламного рынка, например 
в  отдаленных  регионах,  низкого  уровня  корпо-
ративного менеджмента, разобщенности участни-
ков  индустрии,  отсутствия  механизмов  лоббиро-
вания  индустриальных  интересов.  Решение  этих 
проблем  лежит  в  области  поддержания  экономи-
ческой независимости региональных СМИ. 
Однако многие специалисты указывают, что 
усилия по развитию масс-медийного рынка сами 
по  себе  не  могут  обеспечить  превращение 
журналистики  в  социально  ответственного 
субъекта  позитивных  общественных  преобразо-
ваний.  Поэтому,  наращивая  усилия  по  станов-
лению  и  развитию  информационного  рынка, 
журналистское сообщество должно озаботиться 
решением еще, по крайней мере, двух проблем. 
Одна  из  них  связана  с  более  тесным 
сотрудничеством  журналистского  сообщества  с 
правозащитным  сообществом  и  структурами 
гражданского  общества.  Без  такого  сотрудни-
чества  журналистское  сообщество  не  сможет 
сформироваться  как  крупная  медийная  струк-
тура,  способная  вести  самостоятельную  инфор-
мационную политику. 

Вестник КазНУ. Серия философия. Серия культурология. Серия политология. № 1 (36). 2011                                                
99 
Для  этого  журналистское  сообщество 
должно  преодолеть  мифы  в  собственном  созна-
нии,  очень  ясно  и  трезво  оценить  ситуацию, 
попытаться  разработать  концепцию  своего 
движения  во  времени  и  социальном  простран-
стве  формирующей  социальное  восприятие 
журналистику как сферы социально ответствен-
ной  деятельности,  формирующей  основы 
цивилизованного  общества.  Но  для  того  чтобы 
перейти  к  модели  социального  партнерства, 
необходимо  существенно  повысить  "прозрач-
ность"  всех  процессов: экономических, полити-
ческих, социальных, информационных. Подлин-
ный  диалог,  подлинное  партнерство,  подлинное 
доверие  возможны  только  в  атмосфере  инфор-
мационной открытости.  
Другим  важным  объективным  фактором 
развития  современного  общества  является 
формирование  насыщенного  и  разнообразного 
информационного  пространства,  наполненного 
качественным контентом.  
 
_____________ 
 
1.  Бурдье П. О телевидении и журналистике. – М., 
2002.  
2.  Дзялошинский  И.  СМИ,  власть  и  гражданское 
общество 
в 
поисках 
баланса 
интересов // 
http://www.library.cjes.ru/
 
3.  Даль 
Р.А. 
Проблема 
компетентности 
гражданина //В кн.: Демократия: теория и практика. - 
М., 1996.  
4.  Прохоров  Е.  Должны  ли  журналисты  думать  о 
формировании  гражданской  культуры  населения? // В 
кн.: Мы - сограждане. СМИ и общество. - М., 2002. 
 
* * * 
Social responsibility of mass media – concept to which 
probably to put wide enough range of treatments. It is 
obvious that social responsibility specifies in correlation 
between various subjects of social and communicative 
interaction in which frameworks the journalist is 
responsible not only before those who supervises mass 
media, but first of all before a society. 
 
* * * 
Бұқаралық  ақпарат  құралдарының  əлеуметтік 
жауапкершілігі  деген  көп  мағыналы  ұғым.  Əлеуметтік 
жауапкершілік  əлеуметтік  жəне  коммуникативтік 
субъектілер  арасындағы  журналист  дəнекер  рөл 
атқаратын  қарым-қатынас.  Журналист  тек  билеуші 
топтың  алдында  емес,  сонымен  қатар  халықтың  да 
алдында үлкен жауапкершілікке ие.  
 
 
 
 
 
Ə.Ө. Өмірбекова 
 
А.Х. ҚАСЫМЖАНОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ƏЛ-ФАРАБИ МҰРАСЫ 
ҰЛТТЫҚ ӨЗІНДІК САНАҒА БАСТАУ РЕТІНДЕ 
 
«А.Х. 
Қасымжановтың 
шығармашылық 
жолында  аса  жарқын  келбеті  болып  табылатын 
заманауи 
фарабитанудың 
қалыптасуына 
еуропалық  философия  тарихын,  диалектика 
тарихын  ұзақ  əрі  терең  қарастырудың  негіз 
болғандығын  білеміз  бе?» – деген  сұрақты  өз 
мақаласында  профессор  А.Х.  Қасымжановтың 
замандасы,  əріптесі  болған  тарихшы  ғалым  А. 
Жандосов қояды [1, 100-104 бб.]. 
А.Х.  Қасымжанов  шығармашылығындағы 
маңызы зор мəселе – фарабитану. Осы мəселеге 
қатысты 
А.Х. 
Қасымжановтың 
шəкірті 
профессор  Ж.А.  Алтаевтың  ойларын  ортаға 
салған 
орынды 
болар: «Өткеннің 
ұлы 
мұраларын  адамзат  руханилығының  інжу-
маржанына  айналдыра  білген  қадірлі  ұстаз, 
кемеңгер ғалым А.Х. Қасымжанов есімі əлемдік 
мəдениет  тарихына  алтын  əріппен  жазылып 
отыр.  Ол  өз  дəуірінің  адал  перзенті,  бар  өмірін 
ғылым  жолында  сарп  етіп,  əсіресе  əл-Фараби 
мұраларын  əлемге  паш  етіп,  артында  өшпес  із 
қалдырған  үлкен  ірі  тұлға,  ойшыл  ғалым 
демекпіз» [2, 19-21 бб.].  А.Х.  Қасымжанов  өз 
дəуірінің  озық  ойлы  азаматы  болғандығын 
артына  қалған  мол  мұрасы  айқындап  тұр. 
Халықтар  мен  ұлттардың  мəдени  дамуы  өте 
күрделі  үдеріс  болғандықтан,  оны  құрайтын 
бөліктер  негізінен  философия  тарихында 
жинақталған  түрде  беріледі.  Олай  болмаған 
жағдайда  қайсыбір  ұлттың  мəдениеті  мен 
философиясының  мазмұны,  шығу  төркіні 
түсініксіз  болып  қала  береді.  Мəселеге  осы 
сыңайлы  пайыммен  келгенде  ғана  «қазақ 
философиясының» 
шынайы 
тарихын 
қалыптастыру  мүмкін  екенін  алғаш  түсінген 
ғалымдардың  бірі  А.Х.  Қасымжанов  еді.  Ол 
өзінің  осы  бағыттағы  алғашқы  жұмысын  ХХ 
ғасырдың 70-жылдары  əл-Фараби  мұраларын 
зерттеулерден  бастады.  Фарабитану  «қазақ 
философиясының  тарихын  танудың  негізі» 
саналғанымен,  қазақтың  рухани  даму  тарихы 
фарабитанумен 
шектеліп 
қалмайтындығы 
белгілі.  Мəдени  қабаттарды  тереңдете  зерттеу 
қажеттігі 
мəселенің 
ішкі 
логикасынан 
туындайды.  Əрине  Кеңестік  кезеңде  қазақ 
ұлтын  сауатсыз  деген  пікір  қалыптасып 
қалғандықтан,  ол  мəселені  ашық  түрде  қою 
мүмкін  емес  еді.  Бірақ  болашақта  философия 

100
                          
ҚазҰУ хабаршысы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. № 1 (36). 2011
 
ғылымы  ұлттық  құндылықтарға  қарай  бет 
бұратындығын  А.Х.  Қасымжанов  түсінген 
болатын.  Əлі  де  ескі  естен  кетпей,  жаңа  жүйе 
біржақты  құрыла  қоймаған,  ертеңгі  күн  туралы 
ешкім  дөп  басып  айта  алмайтын  уақытта 
қазақтың,  яғни  өз  ұлтының  өзіндік  санасын 
танытатын  тұс – əл-Фараби  екендігін  көре 
білген ғалым А.Х. Қасымжанов еді. Осы Фараби 
мұрасына  терең  бойлай  отырып,  озық  ойларға 
кенелді. Əлемнің «Екінші ұстазы» атанған, əлем 
халықтарына  теңдесі  жоқ  ғылыми  мол  мұра 
қалдырған  əл-Фараби  қазақ  топырағында 
дүниеге келген. Философия əлеміне келген əрбір 
ғалым Фараби тағылымына бір рет болса да бой 
ұратыны баршаға белгілі. Ал А.Х. Қасымжанов 
ілімін  саралайтын  болсақ,  онда  Аристотельді 
жетік  меңгеру  арқылы  диалектикаға  келіп,  осы 
арқылы  Фарабиді  зерттеуге  араласып,  кейін 
маңызды  болып  табылатын  ұлттық  өзіндік  сана 
тұрғысында ой қорытуынан көреміз.  
Фарабиді зерттеген ғалымдар əртүрлі ғылым 
саласында  қызмет  атқарып  жүрсе  де,  олардың 
ортақ  мəселе  əл-Фараби  туралы  барлық 
шекараларды  бұзып,  игілікті  нəтижеге  алып 
келген  оңды  істері  құнды  болып  табылады. 
Бұған,  əрине,  негіз  болған,  мұрындық  болған 
Фарабидей  ғұламаның  энциклопедиялық  ой-
толғамдары.  Қандай  ғылым  саласы  болмасын 
ұлы  ғұлама  есімі  айтарлықтай  орын  алады. 
Бүгінгі 
таңда 
«екінші 
ұстазға» 
сілтеме 
жасамайтын  ғылым  жолында  жүрген  адам  кем 
де кем. Əлемнің екінші ұстазы атанған, əмбебап 
энциклопедияшы  ғалым  Əбу  Насыр  əл-
Фарабидің  өмірі  мен  қалдырған  өшпес  ғылыми 
мұрасы  жөнінде  азды-көпті  хабары  жоқ 
зиялыны  бұл  күнде  кездестіру  қиын.  Бірақ 
қырық  жылдай  бұрын  Фарабидің  еңбегі  түгіл, 
есімін  естіген  адамдардың  өзі  саусақпен 
санарлықтай  болатын.  Қазақстанда  фарабитану 
кешеуілдеп  қолға  алынса  да,  атқарылған  істер 
қомақты. 
Соның 
арқасында 
данышпан 
ғұламаның  аты  халқымызға  танылды,  ұлттық 
мақтанышымызға  айналды.  Фарабитану  елдік 
санамыздың  деңгейін  көтерген  шын  мəніндегі 
тарихи  оқиға  болды.  Осылайша,  ҚР  ҰҒА 
Философия  институты, «Қазақтың  қоғамдық-
философиялық  ой  тарихы»  бөлімінде  «Əл-
Фараби өмірі мен шығармашылығын зерттейтін 
топ» құрылып, зерттеу орталығы ашылды. Оның 
жетекшілігіне 
философия 
ғылымдарының 
докторы,  профессор  Ағын  Қасымжанов  та-
ғайындалды.  Басында  бұл  топқа  Иляс  Омар 
Мұхаммед 
(Ирак), 
шығыстанушы 
Б.А. 
Ошерович,  еуропалық  тілдер  маманы  Е.Д. 
Хоренко,  ҚазССР  ҒА  корреспондент-мүшесі  А. 
Машанов,  шығыс  математикасынң  маманы  А. 
Көбесов кірді, кейін оларға арабтанушылар А.С. 
Иванов,  К.  Таджикова,  Н.  Караев  қосылды.  Ең 
алдымен 
мəскеулік 
арабтанушылар 
Б.Г. 
Гафуров,  Ю.Н.  Заводской,  А.В.  Сагадеевпен 
қарым-қатынас  орнатылды.  Осы  топтың  арқа-
сында  Фараби  шығармашылығымен  танысу, 
оның мəтіндерін басып шығару қолға алынды. 
Замза  Муташқызының  баяндап  өткеніндей: 
«Араб-мұсылман  философиясы  мамандарының 
арасындағы жарқын оқиға Мəскеуде 1975 жылы 
Б.Г.  Гафуров  пен  А.Х.  Қасымжановтың 
«Мəдениет 
тарихындағы 
Əл-Фараби» 
кітабының басылуы болды» [3, 66 б.]. 
А.Х. Қасымжановтың замандасы Р. Бердібай: 
«Ағын  Қасымжанов  атына  сəйкес  өзі  де  ағып 
тұрған 
философ 
еді. 
Оның 
үлкен 
конференцияларда  қағазға  қарамай  айтқан 
сөздері  хатқа  түскендей  əрі  жүйелі,  əрі  ұғымды 
естілетін...» [4, 136 б.], – деген пікір айтады. 
Озық  ойлы  ғалым  А.Х.  Қасымжанов 
философия саласында қызмет  атқарып, ғылыми 
зерттеулер  жүргізгендіктен,  Фараби  мұрасын 
қарастыру  барысы  да  осы  ғылымның  мəселе-
лерімен сəйкес келеді. 
Əл-Фараби философиясының сипаты, негізгі 
өзегі,  шынайы  мағынасы  қандай?  А.Х. 
Қасымжанов  «Оймен  ұғынылған  дəуір»  атты 
мақаласын  осы  сұрақты  қоюмен  бастайды. 
Профессор  А.Х.  Қасымжанов  ойын  əрі  қарай 
былай өрбітеді, бұл сұраққа мынадай жауап жиі 
берілетіндігін  атап  өтеді:  эклектика,  перипате-
тизм  мен  жаңаплатоншылдық  элементтерінің 
сабақтасуы.  Батыс  Еуропа  тарихнамасында 
орын алған бұл пікір негізді сынды талап етеді. 
Бұл жерде ғалымның өз көзқарастарын негізінен 
Платон  мен  Аристотель  шығармаларына  беріл-
ген  түсінік  түрінде  баяндау  формасы  оның 
жүйесінің  өзекті  мəні  мен  мазмұны  ретінде 
көрсетілген:  басқаша  айтқанда,  сана-сезім,  сол 
өз  əрекеттері  туралы  ойшылдың  өзіне  қалай 
есеп 
беруі, 
осы 
əрекеттердің 
шынайы 
мағынасымен,  оның  объективті  құрамымен 
теңестіріледі. Ескертетін жай, түсінік парафраза 
формасында  беріледі  де,  өз  сөздері  талданып 
отырған  пікірлерден  анық  ажыратылмайтын-
дығын айтады [5, 27 б.]. 
Бүкіл  Батыс  пен  Шығысқа  əйгілі  болған, 
ғалымдар  атасы  атанған
 
Əбу  Насыр  əл-Фараби 
араға  мың  жылды  салып  барып,  өзінің  туған 
отаны – Қазақстанға  қайта  оралды.  Бұл  білім 
биігіне  көтерілген  қазақ  халқының  мəдени 
өсуінің,  санасы  артуының,  өзін-өзі  тануының 
бір жарқын белгісі.  
 Əл-Фарабидің  ғылымдар  тарихына  қосқан 
үлесін 
жоғары 
бағалай 
келіп, 
белгілі 
фарабитанушы  ғалым  М.С.  Бурабаев: «Əл-
Фарабидің ғылыми мұрасы ерекше кең аумақты 
əртүрлі болып келеді. Ол ғылымның бар саласы 
бойынша  еңбектер  жазып,  өз  дəуірінің  рухани 
мəдени  мұраларының  жетістіктерін  тұжырым-

Вестник КазНУ. Серия философия. Серия культурология. Серия политология. № 1 (36). 2011                                                
101 
дай  келе,  прогрессивті  философиялық  жүйе 
жасады.  Сөйтіп,  əлеуметтік-философия,  этика-
эстетикалық  жəне  жаратылыстану  ғылымдары 
саласына  өзінің  өте  құнды  үлесін  қосты», – 
дейді [6, 16 б.]. 
Қай  ғылым  саласында  болмасын  тұлғаны 
қарастыру барысында міндетті түрде өмір жолы 
қарастырылатындығы  белгілі.  Профессор  А.Х. 
Қасымжанов 1975 жылы  Б.Г.  Ғафуровпен  бірге 
«Мəдениет  тарихындағы  Əл-Фараби»  деген 
еңбегін  жариялаған,  кейін 1997 жылғы  «Əл-
Фараби»  атты  кітапшасында  «Əл-Фараби  жəне 
оның уақыты» деген тарауында Фараби өміріне 
толық тоқталып өтеді.  
Негізінен, 
Платон 
мен 
Аристотель 
философиясы əл-Фараби ойларының теориялық 
қайнар  көзі  болды.  А.Х.  Қасымжанов  əл-Фара-
бидің  философиялық  көзқарастары  платонизм 
мен  аристотелизмнің  жай  ғана  ұштастырылуы 
деп  түсіну  дұрыс  еместігін  атап  өтеді. «Платон 
мен  Аристотель  ілімдерінің  тағдыры  қандай 
болғанымен,  əйтеуір  əл-Фараби  философиясын 
жаңа платоншылдық пен аристотелизм элемент-
терінің  ұштастырылуы  ретінде  баяндауға  біраз 
дəлел бар екені анық. Шынында да, Платонның 
дүниедегі  нəрсені  құдай  жаратқан,  бəрі  соның 
эманациясы  /туындысы/  дейтін  ілімі  əл-Фараби 
философиясында  белгілі  орын  алады.  Бірақ 
ислам  діні  дəуірлеп  тұрған  жағдайда  мұның 
тарихи мағынасы  өзгереді. Құдай (Алла-тағала) 
өзіне  тəн  сипатынан  айырылып,  бейнесіз  бірін-
ші  есепке  айналады  да,  содан  кейін  эволюция 
мағынасында  құдай  мен  табиғат  арасында 
байланыс  орнатылады,  ал  мұның  өзі  сол  заман 
үшін едəуір прогрестік көзқарас еді» [7, 34 б.]. 
А.Х.  Қасымжановтың  пікірінше,  тереңірек 
үңілсек,  біз  «дұрыс  пікірлі»  халық  пен  нағыз 
философ  арасындағы  байланысты  табамыз. 
Біріншісі  олардың  қай  дінді  ұстанатынынан 
дербес барлық адамдардағы «көпшілік мақұлда-
ғанға»  сүйенеді.  Мутакаллим  (дінтанушы), 
факих  (заңгер)  та  белгілі  дін  шеңберінде  ғана 
«қабылданғанды»  ұстанады.  Нағыз  философия-
ның  ерекшелігі – барлық  адамдар  мен  халық-
тарға тиістілігі жəне өз көзқарастарының жүйелі 
дəлелдемелі 
құрылымы 
мен 
парасатты 
абсолюттік мағынада алғышарт негіздерін сынау 
жолымен тарататындығын көреміз [8, 24 б.]. 
Профессор А.Х. Қасымжановтың тұжырымы 
бойынша, «Азаматтық  саясатта»  Əбу  Насыр, 
кемеліне  жеткен  адамды,  жанның  парасатты 
бөлігі  материяның  жойылуымен  бірге  жойыл-
майды  деп  нандырады.  Жаман  адамдардың 
жаны  кемеліне  жетпейді,  материямен  байла-
ныста  қалады  жəне  онымен  бірге  жойылады. 
Бұл  ой  нəтижелері  үйлескенде,  Фарабидің  жан-
ның  өлмейтіндігіне  сенгендігіне  күмəндануға 
мүмкіндік тудырады. 
А.Х. Қасымжанов  атап  өткендей, əл-Фараби 
еңбектерінде  жаратылыстанушы,  математик, 
бақылаушының  құмарлығы  көрініс  тапқан. 
Түрлі,  ойдан  шығарылғандай, «надан»  қалалар 
суреттемесінен  феодалдық  қоғамның  тарихи 
шындығы  танылатыны  сияқты  қайырымды 
қаланы  құру  бойынша  берілген  нұсқаулардан 
жай  идеалды  максималар  ғана  емес,  ол 
бағаланған  əрі  ұстанған  принциптер  ретінде 
көрінеді.  Бір-бірін  түсінушілік  жəне  достық 
негізінде  құрылған  адамдар  бірлестігі  əлемдік 
үйлесімге  кіреді.  Яғни,  олар  құдайдың  көзсіз 
құралдары  емес,  ол  парасатқа  сүйене  əрекет 
етуші тұлғалардай қабылданады. 
А.Х.  Қасымжанов  «Əл-Фараби  дүниетаны-
мындағы  парасат  мəселесі»  атты  мақаласында 
«бəле  жаладан  аман  сақтаушы,  жарылқаушыға 
шүкіршілік!»  деген  сияқты  сөздермен  Құдайды 
мадақтау  əл-Фарабидің  дағдылы  лебіз  білдіру 
рəсімі ғана емес, сонымен қатар философиялық 
ой-пікірді  дамытуға  септігін  тигізетін  діни 
теологиялық  форма  еді  деп  жазады [9, 100-113 
бб.].  Сонымен  қатар
 
А.Х.  Қасымжанов  өзінің 
«Əл-Фараби»  атты  еңбегінде  əлемнің  мəңгілігі 
туралы  айтқан  кезде  Фарабидің  көзқарастары 
əлемнің  жаратылуы  туралы  діни  ілімдерге 
қарсы  жəне  пантеистік  тұрғыдан  əлемді  құдай-
мен  теңестіріп  жіберетіндігі  айтылады.  Əл-
Фараби жүйесіндегі Құдай бірінші себеп, барша 
Ғаламды  қамтитын  себептік  байланыстардың 
бастапқы легі болып табылады [6].  
 
А.Х.  Қасымжановтың  əл-Фарабиді  қарас-
тыру барысында əлемді философиялық игерудің 
пайдасы адамның өзінің шынайы табиғатын аша 
алуымен байланыстылығын көрсетеді.  
А.Х.  Қасымжанов  əл-Фараби  дəуірі  мен 
біздің заманымыздың арасында он шақты ғасыр 
жатыр  дейді.  Осы  уақыт  аралығында  адамзат 
барлық  білім  салаларында  үлкен  жетістіктерге 
жетті,  бірақ  əркез  ақиқатқа  жол  салғандарды 
есте  сақтау  керек.  Олардың  айтқандары  қазіргі 
заман талабына сай келмесе де, қазіргі мəдениет 
орныққан  түпнегіз  кірпіштерін  солар  салған. 
Қоғамдық 
сананың 
қоғамдық 
болмыстан 
тəуелділігін  материалистік  түсіну  тұрғысынан 
ойшыл  мен  ғалым  шығармашылығын  тарихи 
дəуір  контекстіне  қою  талабы  аксиомалық 
айқын  болып  көрінеді. «Ойлар  барысы  заттар 
барысына  сəйкес»  деген  Спиноза.  Белгілі 
бағдарламаны  мəлімдеу  қаншалықты  оңай 
болса, оны нақты жүргізу соншалықты қиын. 

жүктеу/скачать 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: