Жұмыстың тәжірибелік маңызы

Диссертациялық жұмыс _____________ университеті _______ факультетінің __________________ кафедрасында талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылды.

1. 
   ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ – ЖЕКЕ ЗАҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ
   

1. 
   Еңбек құқығы институтының тұжырымдамасы және оның құқық жүйесіндегі орны
   

Еңбек құқығы ұғымы оның анықтамасынан гөрі кеңірек түсінік болып табылады. Еңбек құқығының тұғымын ашу үшін оның анықтамасын ғана емес, сонымен бірге оның ұлттық экономикалық және құқықтық рөлін де ескеру қажет.

Еңбек құқығының көмегімен қызметкерлер Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабына сәйкес тек қана кәсіптік бостандық қағидасын ғана емес, сонымен қатар мамандықты таңдауға, жұмысқа орналасуға, сондай-ақ жұмыс орнын таңдауға құқылы.

Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін барлық қызметкерлер ерікті түрде жасау арқылы еңбек заңнамасы арқылы еңбек еркіндігі қағидатын жүзеге асырады. Еңбек заңнамасы басқа еңбек құқықтарының қызметкерлері мен олардың таңдаған қызмет саласына адал еңбек ету бойынша міндеттерін орындаудың заңды фактісі болып табылады.

Еңбек заңнамасын үш аспектімен бөлуге болады:

1) қызметкер ретiнде еңбек шарты ретiнде;

2) еңбек қатынастарымен тығыз байланысты өзге де құқықтық қатынастардың пайда болуына және туындауына алғышарт болып табылатын еңбек құқықтық қатынастарының пайда болуы мен нысаны уақытында негіз болып табылатын заңды факт ретінде;

3) еңбек құқығы институты ретінде, яғни жұмысқа қабылдау, басқа жұмысқа ауысу және жұмыстан босату туралы құқықтық нормалар жүйесі.

Заң шығарушы қызметкер мен қызметкердің белгілі бір мамандық, біліктілік немесе лауазым бойынша жұмыстарды орындауға міндеттенетін ұйымның кәсіпорынның ішкі жұмыс кестесімен бағыныстылығы бар келісімшарт екендігін көрсете отырып, еңбек заңнамасының (келісімшарттың) заңды анықтамасын береді, ал екінші тарап жұмыскерге еңбек заңнамасында және тараптардың келісімдерінде көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді.

Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінен, Қазақстан Республикасының заңдарынан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, еңбек қатынастарын, әлеуметтік әріптестік қатынастарын және еңбекті қорғауды реттейтін нормаларды Қазақстан Республикасының өзге нормативтік құқықтық актілеріне енгізуге тыйым салынады.

Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Кодексте көзделгеннен өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады. Қазақстанда ратификацияланған халықаралық шарттар еңбек қатынастарына тікелей қолданылады, егер ол халықаралық келісімнен туындайтын болса, оның қолданылуы заң шығаруды талап етеді.

Қазақстандағы еңбек заңнамасының мақсаты мен міндеттері еңбек қатынастары тараптарының құқықтары мен мүдделерін қорғауға, еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтардың минималды кепілдіктерін белгілеуге бағытталған еңбек қатынастары мен еңбек қатынастарымен тікелей байланысты басқа қатынастарды құқықтық реттеу болып табылады.

Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасының міндеттері еңбек қатынастары тараптарының мүдделерінің теңгеріміне, экономикалық өсуге, өндірістің тиімділігін арттыру және халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізуге бағытталған қажетті құқықтық жағдайларды жасау болып табылады.

Қазақстандағы еңбек заңнамасының қағидалары:

1 адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарын шектеуге жол бермеу;

2 жұмыс еркіндігі;

3 дискриминацияға, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу;

4 қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін еңбек жағдайларына құқықты қамтамасыз ету;

5 Өндірістік қызметтің нәтижелеріне қатысты қызметкердің өмірі мен денсаулығы басымдығы;

6 ең төменгі жалақыдан кем емес еңбекке ақы төлеу үшін әділетті сыйақы алу құқығын қамтамасыз ету;

7 демалыс құқығын қамтамасыз ету;

8 қызметкерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі;

9 құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында қызметкерлер мен жұмыс берушілердің бірігу құқығын қамтамасыз ету;

10 әлеуметтік серіктестік;

11 еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу;

12 Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге асыру үшін қызметкерлер өкілдерінің құқығын қамтамасыз ету.

2007 жылғы 15 мамырда Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің (бұдан әрі - Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі) қабылдануы жаңа экономикалық шарттардағы елдегі еңбек қатынастарын реформалаудың тағы бір кезеңі болды.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі (қазіргі Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің қабылдануына байланысты күшін жойған Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» заңы емес, 2015 жылғы 23 қарашадағы редакциясы) шын мәнінде жаңа нарықтық жағдайларға қатысты өркениетті еңбек қатынастарын қалыптастыруға бағытталған және жұмыс орнының көптеген мәселелерін қатаң императивті реттеудің орнына еңбек және тікелей байланысты қатынастарды шарттық реттеуді дамытуға мүмкіндік берді. Онда сондай-қ қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек шарттарының ерекшеліктеріне қатысты мәселелер де көрініс тапқан.

Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасының мақсаты еңбек қатынастары тараптарының құқықтары мен мүдделерін қорғауға, еңбек құқықтары мен бостандықтарының ең аз кепілдіктерін белгілеуге бағытталған еңбек қатынастары мен еңбек қатынастарына тікелей қатысы бар өзге де қатынастарды құқықтық реттеуді жариялау болып табылады (ҚР Еңбек кодексінің 3-бабы).

Басымдық мақсаттар азаматтардың еңбек құқықтары мен бостандықтарының мемлекеттік кепілдіктерін құру, жұмысшылардың және жұмыс берушілердің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін қолайлы еңбек жағдайларын жасау болып табылады, олар үшін Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі барлық қызметкерлерге қатысты кепілдіктер береді.

Мұндай кепілдіктерге мыналар жатады: жұмысқа қабылдау кепілдігі (Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 124, 125, 126-баптары); басқа жұмысқа ауысу (Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 38, 39-баптары); жұмыс уақытының ұзақтығы (ҚР ЕК 68, 69, 70-баптары); демалыс (ҚР ЕК 88, 89, 90-баптары) және т.б.

Қолайлы еңбек жағдайларын жасау қызметкерлердің қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауға байланысты туындайтын қатынастарды реттеу арқылы қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары және оның нормативтік талаптары, жұмыс берушінің қауіпсіз еңбек шарттарын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелері, еңбекшілердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғауға құқықтарын қамтамасыз ету, сондай-ақ еңбек келісім-шартын жасасу кезінде де, жұмысқа орналастыру кезінде де кепілдіктері ашылады.

Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 3-бабының 2-тармағы жалпы еңбек заңына ортақ міндеттерді белгілейді. Сонымен қатар, осы заңнама өз үлесін қосуға бағытталған міндеттер ауқымы әртүрлі.

Еңбек заңнамасының негізгі міндеттерінің бірі еңбек қатынастары тараптарының мүдделерін оңтайлы үйлестіруге қол жеткізу үшін қажетті құқықтық жағдайларды жасау болып табылады, бұл еңбек заңнамасын бір мезгілде екі функцияны жүзеге асырумен қамтамасыз етіледі: әлеуметтік және экономикалық.

Әлеуметтік функцияның мақсаты қызметкерге еңбек жағдайларын жасау, оның еңбекақысын төлеу және қазіргі адамның лайықты қорғалуын қамтамасыз ету; экономикалық - жұмыс берушінің жұмысының тиімді нәтижелеріне жетудегі өзінің қызығушылығын қанағаттандыруға мүмкіндік беретін еңбек құқықтарының және жұмыс берушінің экономикалық мүмкіндіктерімен қызметкерлердің кепілдемелерінің сақталуын қамтамасыз ету.

Қазақстандық еңбек заңнамасының әлеуметтік бағдарлануының таралуы қоғамның көпшілігін өз кезегінде мемлекет кепілдік беретін заңнамалық қолдау және еңбек құқықтарын және заңды мүдделерін қорғауды қажет ететін қызметкерлермен ұсынылғанымен түсіндіріледі.

Сонымен қатар, жұмыс берушілердің экономикалық нормалары мен басқа да заңмен қорғалатын экономикалық мүдделері бар. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің нормалары арқылы мемлекет белгілі бір шектерде оны еңбек нарығына кеңейтуді және қоғамда тұрақтылық пен қоғамдық бейбітшіліктің орнықтырылуын болжау элементтерін енгізу мақсатында әлеуметтік және еңбек қатынастарын құқықтық реттеу саласына айналдырады.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі жеке құқық принциптерін нығайтумен сипатталады, бұл бірінші кезекте экономикалық себептермен, атап айтқанда, экономиканы ырықтандыру, меншік нысандарының алуан түрлілігі, экономиканың жеке секторын ұлғайтумен түсіндіріледі.

Еңбек заңнамасының негізгі институты қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы келісім болып табылатын еңбек шарты болып табылады, оған сәйкес қызметкер белгілі бір мамандық бойынша, біліктілігі немесе жұмыс тәртібіне бағынышты лауазым бойынша жұмысты дербес орындауға міндеттенсе, ал жұмыс беруші қызметкерге қызметкердің жалақысын төлеуге және еңбек заңнамасында, ұжымдық шартта және тараптардың келісімінде көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді.

«Еңбек шарты» және «келісімшарт» ұғымдары балама болып табылады. Еңбек шарты - еңбек қатынастарының пайда болуының негізі. Еңбек туралы заңмен салыстырғанда қызметкерлердің жағдайын нашарлататын келісімшарттардың шарттары жарамсыз болып табылады.

Еңбек шарттары олар жасасқан мерзімге қарай жіктеледі:

- белгісіз мерзімге;

- белгілі бір мерзімге 5 жылдан аспауы керек.

Еңбек шарты адамның еңбек қатынастарына жеке қатысуын көздейді. Бұл субъект өз еңбек құқықтары мен міндеттерін басқа адамға бере алмайды дегенді білдіреді.

Еңбек шартының талаптарын ашып көрсету кезінде шарттың дереу (қажетті және қосымша) және туынды шарттарын белгілеу, шарттардың осы түрлерін сипаттау және қызметкердің жағдайын нашарлататын шарттардың жарамсыздығына ерекше назар аудару қажет.

Естеріңізге сала кетейік, еңбек шартын дұрыс орындаған жағдайда ғана қызметкер барлық заңды әлеуметтік кепілдіктерді талап етуге құқылы. Еңбек кодексінде арнайы талаптар (жұмысшылардың кейбір санаттары - жасөспірімдер, әйелдер, мүгедектер үшін жеңілдіктер мен жеңілдіктер) мен шектеулерді ескере отырып, кәсіпкерлік қасиеттерге сәйкес персоналды іріктеуді қоса алғанда, еңбек шартын жасау тәртібі белгіленеді. Еңбек шартын тіркеуге қойылатын талаптарды атап көрсету қажет (тараптардың қолдары қойылған екі жазбаша көшірмесі және жұмысқа орналасу туралы бұйрық). Сондай-ақ жұмыс кітабының мәнін, сынақ мерзімін түсіндіру керек.

Кодекстің 12-бабы реттейтін келісімдерді тікелей көрсетпесе де, ол іс жүзінде жұмыс берушінің ереже жасауына жатады, ол мынадай ерекшеліктермен сипатталады:

1) еңбек заңнамасының нормативтік көздерін нақтылау;

2) қызметкерлер мен жұмыс берушілердің әлеуметтік серіктестігінің нысанын білдіру;

3) ұйымның барлық қызметкерлеріне жолданған жалпы мінез-құлық ережелерін білдіретін заңның белгілерінің мазмұны;

4) жұмысшылардың қоғамдық мүдделерінің және жұмыс берушілердің жеке мүдделерінің үйлесімі;

5) егер заңда немесе келісімшартта өзгеше белгіленбесе, тараптардың бірінің қалауы бойынша өзгерту немесе тоқтата тұру мүмкін еместігі;

6) жұмыс берушінің жергілікті заң шығаруын шектеу.

Жұмыс берушінің осындай актілерінің реттеуші ролі, нарықтық қатынастар жағдайында, ұжымдық келісімдер мен келісімдермен қатар, белгілі бір еңбекті қолдану шарттарының шарттық өзін-өзі реттелуіне негізделген, бірте-бірте еңбек құқығы жүйесіндегі жетекші дереккөзге айналады.