НАЦИОНАЛЬНАЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТЬ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ

 
244 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
   
Объем промышленного производства и объем  строительства увеличились более чем в три 
раза. Объем валовой продукции сельского хозяйства вырос почти в два раза (рисунок 2).  
 
0,0
200,0
400,0
600,0
800,0
1000,0
1200,0
1400,0
2002
2003
2004
2005
2006
2007*
0,0
1000,0
2000,0
3000,0
4000,0
5000,0
6000,0
7000,0
8000,0
9000,0
валовая продукция сельского хозяйства, млрд.тенге 
объем строительных работ, млрд.тенге 
промышленное производство, млрд.тенге 
 
Рисунок 2 – Показатели реального сектора экономики 
 
В  целом 2007 год  ознаменовался  рядом  серьезных  изменений,  связанных  с  модернизацией 
политической системы, проведением административной реформы, а также нарастанием во второй 
половине года внешних вызовов для экономики, обусловленных нестабильностью на зарубежных 
финансовых  рынках  и  структурными  и  ценовыми  изменениями  на  мировом  продовольственном 
рынке. 
В настоящее время страна переходит от стадии активного роста экономики к стабильным и 
устойчивым  темпам  развития,  в  рамках  которых  приоритетно  будут  усиливаться  его 
системообразующие компоненты.   
Вхождение  Казахстана  в  число  пятидесяти  конкурентоспособных  стран  означает  не  просто 
дальнейшее развитие экспорта продуктов неживой природы, а перевод промышленности страны в 
разряд  высокотехнологических  держав.  Это  означает  завершение  модернизации  в  условиях 
переходного  периода  и  созидание  конкурентоспособной  страны.  Такой  перевод  должен 
сопровождаться от первоначальной преимущественное сырьевых поставок на мировой рынок на 
постепенное  преимущество  собственного  сложного  производства,  ибо  процветание  на 
сырьевой направленности экономики страны базируется на зыбкой почве колебания цены и спроса. 
Страны  же  опирающиеся  на  разумном  сочетании  поставки  сырья  и  высокотехнологическом 
производстве  может  быть  экономически  весьма  прочной  и  долговременной.  Вхождение 
Казахстана  в  число 50 конкурентоспособных  стран  мира  требует  высокой  культуры  труда, 
производства.  
Реализация  Стратегии  вхождения  Казахстана  в  число 50 наиболее  конкурентоспособных 
стран  мира  требует  учета  мировых  тенденций  в  развитии  конкурентоспособности.  При  этом 
необходимо учитывать, что в мире нет ни одной страны, которая была бы конкурентоспособна во 
всем и при этом имела бы гарантированные на все времена конкурентные преимущества. Нет также 
ни одной страны, которая смогла бы достичь и тем более удержать конкурентные преимущества 
иначе,  чем  длительной  созидательной  и  целеустремленной  работой,  сопряженной  с  немалыми 
жертвами  и  лишениями.  Большинство  достигших  успеха  стран  проходят  ряд  стадий  накопления 
потенциала  конкурентоспособности.  Очевидно,  этот  путь  предстоит  повторить  и  Казахстану. 
Выделение  этих  стадий  позволяет  уяснить,  как  развиваться  национальной  экономике,  какие 
специфические  проблемы  встают  перед  национальными  производителями  на  каждом  этапе, 
какие основные силы обеспечивают экономический рост или застой [2]. 
Мировой  опыт  свидетельствует,  что  мобилизация  ресурсного,  научно-образовательного, 
индустриального  потенциала  ускорит  обновление  хозяйственной  среды,  обеспечит  повышение 
уровня  конкурентоспособности,  полноценное  участие  Казахстана  в  мирохозяйственных 
процессах.  
Необходим  глубокий  анализ  реального  состояния  отечественной  экономики,  обоснование 
первоочередных  мер,  сопряженности  последовательных  действий  по  продвижению  к  решению 
сложнейших задач.  

 
245 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
По  многим  экономическим  показателям  Казахстан  занимает  лидирующие  позиции  в  мире. 
Это,  прежде  всего,  запасы  и  объемы  добычи  многих  сырьевых  ресурсов,  обладающих 
стратегическим значением, крупный аграрный потенциал и т.д. 
Динамичное 
развитие 
экономики 
сопровождается 
структурными 
изменениями, 
формированием  новых  приоритетных  отраслей,  производств,  точек  роста,  что  в  полной  мере 
присуще рыночной среде. Расширение конкурентного поля – существенный фактор, оказывающий 
стимулирующее  воздействие  на  все  сферы  общественной  деятельности.  Развитие  спроса,  его 
усиление,  ослабление – закономерное  явление  рыночной  экономики,  где  быстрая  реакция  на 
происходящие изменения жизненно необходимое качество современного бизнеса.  
На  сегодня  практически  все  сырьевые  товары  экспортируются  беспошлинно.  Создание 
современных  производств,  изначально  ориентированных  на  высокую  конкурентоспособность, 
придает большую устойчивость отечественным предприятиям.  
Казахстан,  не  имея  открытого  выхода  к  морю,  несет  немалые  затраты  на  транспортные 
издержки,  которые  снижают  востребованность  отечественной  продукции.  В  то  же  время 
республика обладает таким преимуществом как  прямой  выход  на  два  «экономических  океана» – 
огромные  китайский  и  российский  рынки.  Значительны  резервы  перспективного  Центрально-
Азиатского рынка.  
Конкурентоспособность – это не только качество экономики, но и способность производить 
необходимую  для  глобального  рынка  продукцию,  соответствующую  по  номенклатуре,  качеству, 
цене.  Только  постоянное  изучение  тенденций  мирового  рынка,  его  сегментов,  оперативное 
освоение  относительно  свободных  ниш  гарантируют  продвижение  предприятий  на  внешние 
рынки.    
Определяющим  фактором  конкурентоспособности  стало  своевременное  освоение  новых 
технологий,  выпуск  новых  товаров  и  услуг.  Казахстан  обладает  достаточным  потенциалом 
качественного  обновления  экономики.  В  стране  есть  научные  коллективы,  способные 
разрабатывать  передовые  идеи,  создавать  на  их  основе  современные  технологии.  Около 300 
организаций  занимаются  исследованиями  и  разработками.  Численность  научных  работников 
превысила 22 тыс. чел.  
Конкурентоспособность  страны – сложный  феномен,  состоящий  из  многих  компонентов. 
Казахстанцы  неоднократно  доказывали,  что  это  одна  из  способных  и  динамичных  стран,  народ 
которой может достигать высоких целей [3]. 
Современная  теория  развития  и  повышения  конкурентоспособности  любой  страны 
мира  опирается  на  теорию  кластеров,  которые  являются  сложными  эмпирическими 
образованьями,  основанными  на  тесных  сетях  взаимосвязей  хозяйствующих  субъектов 
различных  отраслей  и  сфер  деятельности. «Создавая  критическую  массу  для  необычайного 
конкурентного  успеха  в  определенных  областях  бизнеса,  кластеры  оказываются  ярко 
выраженной особенностью практически любой национальной, региональной...экономики» [4]. 
Разработка научно обоснованной долгосрочной стратегии устойчивого развития Казахстана 
должна  учитывать  принципиальную  особенность  развития  современной  экономики,  которая 
исследована,  и  описана  и  признана  во  всем  мире:  основой  конкурентоспособности  стран  в 
глобализирующемся  экономическом  пространстве  являются  не  отдельные  (пусть  крупные  и 
технологически  развитые  корпорации),  а  кластеры,  состоящие  из  многих  хозяйствующих 
субъектов, взаимосвязанных экономическими отношениями. 
Значительный  мировой  и  опыт  стран  европейской  части  СНГ  убеждает  в  перспективности 
формирования кластеров и их преимущества по сравнению с возможностями традиционных форм 
производства в условиях обострившейся глобальной конкуренции. 
Понимание  кластерной  философии  в  мировом  сообществе  быстро  возрастает,  а  сами 
кластеры  становятся  ключевым  компонентом  национальных  и  региональных  планов 
экономического развития [5]. 
Основоположник  теории  кластерного  развития  М.  Портер  обратил  внимание  на  то,  что 
наиболее  конкурентоспособные  в  международных  масштабах  фирмы  одной  отрасли  обычно 
сконцентрированы  в  одном  регионе.  Это  связано  с  волновой  природой  инноваций, 
распространяемых вокруг себя наиболее конкурентоспособных компаний и затрагивающих 
поставщиков, потребителей и конкурентов данных компаний [4].  
Концепция  кластера  интересна  тем,  что  представляет  новую  точку  зрения  на  развитие 
национальной  экономики,  экономики  региона  или  города,  а  также  раскрывает  новые  роли 
компаний,  правительств  и  других  организаций,  которые  стремятся  к  повышению 

 
246 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
конкурентоспособности  экономики  страны  или  региона  как  основы  для  последующего  подъема 
уровня  жизни  населения.  Крупные  корпорации  придают  немаловажное  значение  социально-
экономической  обстановке,  которая  формируется  в  местах  базирования  кластера  и  которая, 
вопреки  распространенному  мнению,  не  ограничивается  проблемами  налогообложения,  ценой 
электроэнергии и уровнем заработной платы в стране базирования. 
В  связи  с  этим  в  Послании  Президента  Республики  Казахстан  Н.А.Назарбаева  народу 
Казахстана,  озвученном  на  совместном  заседании  палат  Парламента  Республики  Казахстан, 
«Казахстан  на  пути  ускоренной  экономической,  социальной  и  политической  модернизации» 18 
февраля 2005 г.  сказано,  что  «мы  начали  реализацию  индустриально-инновационной  стратегии, 
направленной  на  диверсификацию  экономики...  Мы  выбрали  модель  конкурентоспособной 
экономики  с  приоритетными  отраслями,  имеющими  экономический  потенциал  повышения 
конкурентоспособности, положив тем самым начало развитию системы казахстанских кластеров, в 
таких  сегментах  рынка,  как  туризм,  нефтегазовое  машиностроение,  пищевая  и  текстильная 
промышленность,  транспортно-логистические  услуги,  металлургия  и  строительные  материалы. 
Они и определят долгосрочную специализацию экономики страны в несырьевых отраслях». 
Казахстан  богат  ресурсами,  но  есть  свои  региональные  преимущества  и  минусы.  Если 
трудоемкость или наукоемкость отраслей высокая, а в соседних странах сделать бизнес проще, то 
капитал  устремится  туда.  Теоретически  в  стране  можно  развивать  все,  но  нужно 
концентрироваться  на  определенных  задачах,  учитывая  нюансы.  Например,  если  в  Казахстане 
дорожает  рабочая  сила  или  наблюдаются  какие-то  непривлекательные  признаки  в  других 
сегментах, то это может послужить сигналом для бизнеса. Должны быть определенные критерии 
для отбора кластеров.[6]. 
 
Литература 
1. 
Послание  Президента  Республики  Казахстан  народу  Казахстана  «Казахстан  на  пороге 
нового  рывка  вперед  в  своем  развитии».  Газета  «Казахстанская  правда»  от 2 марта 2006 
года N 45-46 
2. 
«Конкурентоспособность  национальной  экономики:  критерии  оценки  и  пути 
повышения»: Монография / Под науч. ред. д.э.н., проф., академика НИА РК О. Сабдена - 
Алматы: Экономика, 2007. 
3. 
www.ia-centr.ru
  «Потенциал  конкурентоспособности  Казахстана:  возможности  и 
перспективы»  
4. 
«Стратегия  устойчивого  развития  социально-экономической  системы  региона»  Е.Б. 
Аймагамбетов, А.А. Алимбаев, Т.П. Притворова. Том 1 - Караганда: КЭУ Казпотребсоюза, 
2006.  
5. 
Ж. К. Бопиева «Модернизация экономики Казахстана: теоретические основы, потенциал, 
механизмы»  
6.  Текенов  У.А. «Теоретические  и  практические  аспекты  формирования  и  развития 
кластерной системы в Казахстане». Журнал «Казахстан-Спектр» №1-2006 
 
 
 
 
 
ТІЛҮЙРЕНІМ ЛЕКСИКОГРАФИЯСЫНЫҢ  ЖАЛПЫТЕОРИЯЛЫҚ МƏСЕЛЕЛЕРІ 
 
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ  
 
Ж.Т.Байниязова 
 
Мамандардың  пікірі  бойынша,  лексикография -  сөздіктер  мен  сөздік  типті  өнімдерді 
/құралдарды/  жасаумен,  осыған  қатысты  мəселелердің  барлық  жиынтығын  зерделеумен 
айналысатын филологиялық жəне инженерлік-филологиялық қызмет саласы [Морковкин 1990, 4]. 
Лексикография  теоретикалық  лексикография  жəне  практикалық  лексикография  деп  екі  салаға 
бөлінеді. Ал, теоретикалық лексикография нені зерттейді дегенге келсек, көрнекті ғалым В.Г.Гак 
теоретикалық  лексикографияның  қарастыратын  мəселелері  қатарына  мыналарды  жатқызады: 1/ 
сөздіктердің  жалпылама  типологиясын,  жаңа  типтерін  жасау; 2/ сөздіктің  макроқұрылымын 

 
247 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
зерттеу / лексиканы  сұрыптап  алу,  сөздер  мен  сөздік  мақалаларды  орналастыру  принципі, 
омонимдерді  беру,  сөздікте  жəне  оның  соңындағы  қосымшада  қосалқы  материалдарды; 
грамматикалық мақалаларды, дəйектемелерді, т.б. беру/; 3/ сөздіктің микроқұрылымын, яғни жеке 
сөздік  мақаланың  құрылымын  /сөздің  грамматикалық  жəне  фонетикалық  түсіндірмесі, 
мағыналарға  бөлу  жəне  жіктеу,  сөздік  анықтамалардың  түрлері,  шартты  белгілер  жүйесі,  тілдік 
дəйектеме  материалдардың  түрлері,  фразеологияның  берілуі,  қосалқы  деректерді  орналастыру, 
т.б./ зерттеу [Гак 1990, 258-259]. 
Теоретикалық  лексикографияның  негізгі  бөлімі - лексикографияның  теориясы. 
Лексикографияның  теориясы  деп  сөздіктер  мен  сөздік  типті  басқа  да  туындыларды  түзуге 
қатысты  барлық  мəселелер  бойынша  біртұтас,  жүйелі  түсінік  беретін,  мақсатқа  сай  жасалған  
ғылыми білімді айтады. Тілүйренім лексикографиясы теориясында қаралатын басты компоненттер 
есебінде  мыналарды  атаймыз:  а)  лексикография  ұғымының  қамтитын  аясын,  мазмұны  мен 
құрылымын  қарастыру;  ə)  сөздік  лексикологиясы  (лексикографияда  қолданылатын  атаулардың 
метатілдік  қызметін  зерттеу);  б)  сөздіктің  жанрлары  мен  типтері  туралы  ілім;  в)  сөздіктің 
элементтері  мен  параметрлері  туралы  ілім;  г)  лексикографиялық  құрастырма  жасаудың  негіздері 
туралы,  сондай-ақ,  сөздік  түзу  ісін  компьютерлендірудің  мүмкіндіктері  туралы  ілім;  ғ)  сөздіктің 
бастапқы  материалдары  (карточкалар)  туралы  ілім;  д)  сөздік  түзу  ісін  жоспарлау  мен 
ұйымдастыру  туралы  ілім;  е)  лексикографиялық  қағидаларды  анықтап,  тұжырымдау  ісі  
[Морковкин  1990,  5]. 
Лексикография  теориясы  теоретикалық  лексикографияның  өзегі  болып  табылады  дедік. 
Алайда,  бұл  теоретикалық  лексикографияда  қарастырылатын  жалғыз  мəселе  емес. 
Лексикографияның тарихы да осы теоретикалық лексикографияда қаралатын мəселелер құрамына 
енеді.  Əр  елдің,  əр  тілдің  лексикографиясында  ғасырлар  бойы  жинақталған  мол  тəжірибенің, 
дəстүрлі  сабақтастықтың  болатындығы  белгілі.  Қай  заманның  сөздікшілерін  алсақ  та,  сөздіктің 
құрылымына  байланысты  олардың  алдынан  көптеген  ортақ  мəселелер  шығып  отырады,  жəне 
ондай  мəселелердің,  негізінен,  бір  типтес  болып  келетіндігін  айту  қажет.  Əрбір  жаңа  сөздікке 
қатысты  ғылыми  зерттеуді  əркез  жаңадан  бастамас  үшін,  сөздіктердің  түрлік,  жанрлық,  типтік 
ұқсастықтары  мен  мақсатқа  сəйкес  жəне  адресатқа  байланысты,  көлемге,  т.б.  параметрлерге 
қатысты  болатын ұқсастықтарын ескеру жəне оларды жүйелі түрде қарастырған жөн.  Сондай-ақ 
лексикографиядағы  дəстүр  сабақтастығын  анықтау,  ұлттық  жəне  əлемдік  лексикография 
туындыларында  жүзеге  асырылған  тəжірибені  қорыту  ісімен    де  лексикография  тарихы 
айналысады..  
Сөз  болып  отырған    зерттеу  ісінде  үлкен  екі  проблематика  бар  екендігін  айта  кеткен  жөн. 
Оның бірі – сөздіктердің түзілу тарихы мен  лексикографиялық концепциялар тарихы. Жасалған 
дəуіріне,  шыққан  кезеңіне,  мазмұны  мен  ішкі  құрылымына  байланысты  лексикографиялық 
туындыларды  жүйелеу  мен  реттеу,  каталогтау,  əр  туындының  ұлттық  жəне  əлемдік 
лексикографиядағы  орнын  айқындау,  лексикографиялаудағы  басым  бағыттарды  анықтау  ісі 
лексикография тарихында қаралатын мəселелердің осы бірінші тобына кіреді. 
Қазақ лексикографиясының тарихын зерттеуге арналған еңбектердің басым бөлігін ғылыми 
мақалалар, сыни  пікірлер құрайды  жəне  олардың көпшілігі  түсіндірме  сөздіктердің  құрылымына 
бағышталған.  
Лексикография  тарихы  қарастыратын  екінші  нəрсе – біртиптес  лексикография  мəселелерін 
шешудегі жетістіктер. Лексикография мəселелері қарастырылатын ғылыми еңбектерде, сондай-ақ, 
жекелеген  сөздіктердің  құрылымдарында  байқалатын  сөзтізбе  жасау,  сөздік  бірліктерді 
орналастыру,  сөздік  бірліктің  грамматикалық  сипаттамасы,  түсіндірме,  дəйектеме  мысалдарды 
беру,  т.б.  көптеген  лексикографиялық  мəселелердің  жекелеген  немесе  жиынтық  шешімдері  де 
зерттеу  нысаны  ретінде  алынады.  Бұл  зерттеудегі  басты  мақсат - аталған  проблемалар  бойынша 
жинақталған  білімді  бағамдау,  жүйелеу  жəне  қорыта  келе,  тұжырымдап,  ғылыми  қауымға  қайта 
ұсыну.  Енді,  Қазақ  лексикографиясының  теоретикалық  мəселелеріне  арналған  монографиялық 
зерттеу  еңбектеріне  келер  болсақ,  олардың  алғашқысы  деп 1973 жылы  қорғалған  
Ш.Ш.Сарыбаевтің  докторлық  диссертациясын  атар  едік  [Сарыбаев, 1973]. Бұл  еңбекте  Қазақ 
тілінің  диалектологиялық  сөздігін  жасау  мен  қазақ  тілінің  аймақтық  лексикографиясының 
мəселелері зерттеліп қарастырылды.  Лексикографиялық  қызмет  пен  оның  нəтижелерін  ғылыми 
тұрғыдан  талқыға  салумен,  қорытындылаумен,  тұжырымдаумен  айналысатын  теоретикалық 
лексикография  саласы  практикалық  лексикографияға,  яғни  лексикографиялаудың  тəжірибесіне, 
тікелей  лексикографиялау  ісіне  қарсы  қойылады.  Практикалық  лексикография  қарастыратын 

 
248 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
мəселелер  қатарына  сөздіктер  мен  сөздік  типтес  туындыларды  түзу  жəне  бастапқы  сөздіктік 
материалдарды жинақтау, жаңарту, сақтау кіреді дер едік.  
Лексикографияның  теориясы  əрдайым    лексикография  тарихына,  осы  саладағы,  отандық 
жєне  əлемдік  дəстүрлерге,  сондай-ақ‚  теориялық  зерттеулерге  сүйенеді.  Лексикографияның 
тарихы‚  теориясы  жəне  практикасы  өзара  бірлікте  қарастырылатын‚  бірінсіз  бірі  болмайтын‚  əрі 
біріне  бірі  тəуелді  салалар.  Лексикография  теориясы  сөздіктер  арасындағы  дəстүрлі 
сабақтастықты‚  бір  сөздіктің  екінші  сөздікке  əсер  ету  сипатын‚  олардағы  лексикографиялық 
ақпарды  пайдалану  мен  оларды  үнемі  жетілдірудің  жолдары  мен  əдіс-тəсілдерін  қарастырады. 
Жалпы лексикографияның дамуында ұлттық дəстүр де‚ əлемдік дəстүр де маңызды рөл атқарады. 
Лексикография  теориясының  мамандары  тарихи-теориялық  пəн  ретінде  сөздік  түзудің 
тəжірибелерін  жинақтап‚  қорыта  отырып‚  жүйеге  салатындығын‚  соның  негізінде  қалыптасқан 
дəстүрлі  сөздік  типтерін  жетілдірудің  теориялық  мүмкіндіктері  мен  практикалық      шегін 
белгілейтіндігін‚  сөздіктің  жаңа  типтерін  жасауды  ұсынатындығын  жазады.  Белгілі  бір  елдегі 
тəжірибелік  лексикографияның  дамуына  жасалған  нақты  тарихи  талдау  ғана  сенімді  теориялық 
қорытындылар жасауға берік негіз бола алатындығын ескертеді. Осылайша , жоғарыда сөз болған  
жайлардан‚  лексикография  тарихының‚  тəжірибесінің‚  теориясының‚  бір-бірімен  тығыз 
байланысты салалар екендігіне көре аламыз. 
Əлемдік лексикография тарихында сөздіктерге алғашқылардың бірі болып жіктеме жасаған 
ғалым - академик Л.В.Щерба екендігі белгілі. Ғалым өзінің 1940 жылы жазған сөздіктердің негізгі 
типтері  туралы      еңбегінде («Опыт  общей  теории  лексикографии»)  лексикография  теориясына 
қатысты  бірқатар  жіктемелік  сипаттағы  қағидалар  мен  тұжырымдар  жасаған  болатын  [Щерба 
1940, 1940]. Атап  айтсақ,  ол 6 түрлі  дихотомиялық  жіктеме  ұсынған  еді.  Олар:  академиялық 
типтегі  сөздік – анықтамалық  сөздік,  энциклопедиялық  сөздік – жалпы  сөздік,  тезаурус  сөздік – 
жай  сөздік,  жай  сөздік – идеологиялық  сөздік,  түсіндірме  сөздік – аударма  сөздік,  бейтарихи 
сөздік – тарихи сөздік.  
Сөз  болып  отырған    «Опыт  общей  теории  лексикографии»  атты  еңбегінде  академик 
Л.В.Щерба    сөздіктердің  негізгі  типтерін  анықтауды  мақсат  етеді  дедік.  Осы  мақсатқа  сай, 
мəселен,  академиялық  сөздік  пен  анықтамалық  сөздікті  шендестіреді.  Оның  пікірі  бойынша‚ 
академиялық  сөздіктердің  негізінде  белгілі  бір  уақыт  аралығын  қамтитын  кезеңдегі  белгілі  бір 
адамдар  қауымының  бірбүтін  тілдік  сана-сезімі  жатады.  Сөздіктердің  осы    екі  типі  арасындаѓы 
айырмашылықты  көрнекі  түрде  түсіндіру  үшін  ғалым  «орыс  тілі»  терминінің  екі  түрлі  мəні  бар 
екендігін мысалға келтіреді. Бір жағынан, бұл термин  «қазіргі орыс əдеби тілі» ұғымын білдіретін 
болса,  екінші  жағынан,  орыс  тілінің  барлық  кезеңдердегі,  əр  түрлі  дəуірлердегі  қолданылу 
жиынтығын білдіреді,- дейді. Ғалым аталмыш еңбегінде академиялық сөздік терминін нормативті 
сөздік терминімен қатар қолданып отырады. Нормативті (немесе академиялық) сөздік‚ нормативті 
(немесе академиялық) тип тіркестері соны меңзейді. Л.В.Щерба əдеби тіл сөздігі ұғымын да осы 
екеуіне  өте  жақын‚  астарлас    мəнде  қолданады.  Демек,  ғалым  академиялық  сөздік  деп  əдеби, 
нормаланған  сөздікті  айтып  отыр  [Малбақов 2002, 31-32]. Ғалым  тарихи  сөздіктерді, 
энциклопедиялық сөздіктерді‚ техникалық сөздіктерді анықтамалық сөздік түріне жатқызады.  
Энциклопедиялық  сөздіктің  негізгі  нысаны  мазмұн  межесі  тұрғысынан  қарастырылатын 
білім  бірліктері‚  реалиялар  болып  табылатын‚  жалқы  есімдерге    реалды  анықтамалар  мен 
энциклопедиялыќқ  түсініктер  беру  мақсатында  толымды  сөздік  мақалалардан  түзілетін  сөздік 
екендігі белгілі. Ал, жалпылама қолданымға арналған сөздіктерде басты нысанның негізінен тілдік 
бірлік болатындығы айқын. Осындай негізде ғалым «ғылыми тілде - ғылыми ұғым‚ əдеби тілде - 
күнделікті  қарапайым‚  жалпылама  ұғым.  Энциклопедияда - ғылыми  дефиниция‚  түсіндірме 
сөздікте - филологиялық түсіндірме» деген қорытындыға келген.  
Ғалым  тезаурустық  сөздік – жəй  сөздік  антитезасында  тезаурусты  бұрынғы  заманда 
жазылған  мəтіндерге  негізделген  тілдік  материалдарды  жинақтаушы  сөздік  ретінде  көрсетеді. 
Ғалымның  жазуы  бойынша‚  бір  замандарда  өмір  сүрген,  ал  қазіргі  өлі  тілдерге  арналған,  сол 
тілдердегі тілдік бірліктерді түгелдей қамтитын сөздіктер өэінің типі жағынан тезаурус сөздіктер  
болуы керек.  
«Жай  сөздік – идеологиялық  сөздік»  антитезасындағы  екінші  компонент  лексика-
семантикалық топтарды біріктіретін тақырыптық сөздіктерді білдіреді. Олардың əліпбилік ретпен 
түзілетін əдеттегі сөздіктерден өзгешеленетіні белгілі.  
Қалыптасқан  дəстүрлі  көзқарас  бойынша,  түсіндірме  сөздік – біртілді  сөздік  те,  аударма 
сөздік – екітілді сөздік. Алайда, қазіргі кезеңде екітілді түсіндірме сөздіктер де, біртілді аударма 
сөздіктер де кеңінен ұшырасады. 

 
249 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
Қазіргі  заман  сөздіктерінің - «белгілі  бір  уақыт  аралығын  қамтитын  белгілі  бір  адамдар 
қауымының  бірбүтін  тілдік  сана-сезімі»  бейнеленетін  сөздіктердің – бейтарихи,  ал  өткен 
замандарда қолданылған сөздер келтірілетін сөздіктердің тарихи екендігі айқын нəрсе.  
Лексикограф-ғалым А.Е.Супрун тілді үйрету мақсатында жасалатын сөздіктердің жіктемеде 
ерекше  орын  алуын  қолдап,  оларды  жеке  қарастыруды,  академик  Л.В.Щербаның  дихотомиялық 
жіктемесіне қосалқы топ ретінде қосуды жақтайды. Сөйтіп, өз тарапынан жетінші дихотомиялық 
жұпты ұсынады: жалпы сөздік – тілүйренім сөздігі [Cуприн, 1978, 43]. Біз бұл жерде тілүйренім 
сөздігі деп орыс тіліндегі «учебный словарь» терминін айтып отырмыз. Осыған сəйкес, «Учебная 
лексикография» терминіне балама ретінде тілүйренім лексикографиясы атауын ұсынамыз. Себебі, 
бұрын  қазақ  тілінде  «оқыту  лексикографиясы», «үйренімдік  лексикография», «тіл  үйренім 
лексикографиясы» түріндегі  атаулар кездесетін еді. Осы саладағы сөздіктер мен сөздік типтес оқу 
құралдарының басты мақсаты – тілді оқыту емес, оны үйрету. Демек,  қолданылып жүрген «оқыту 
сөздігі»  баламасы  аталмыш  сөздіктің  негізгі  жасалу  мақсаты – тілді  үйрету  екендігін  дəл  бере 
алмайды.  
«Тілүйренім»  деген  терминді  сөздікке  қатысты  мынандай  екі  негізгі  мəнде  қолдануға 
болады:  а/  өзбетінше  оқып-үйренуге  арналған  кез-келген  типін  таңбалау  ретінде,  ə/  ерекше 
«лексика оқулығының» атауы ретінде, яғни мұнда əрбір сөзге қатысты оның айқын түсіндірмесі, 
грамматикалық  жəне  стилистикалық  сипаты  беріліп  негізгі  парадигматикалық  мінездемелері 
/тақырыптық  жағынан  туыс  сөздермен  байланыс,  синонимдер,  антонимдер,  сөзжасамдық 
қатарлар,  т.б./  мен  осы  сөздің  тілде  қолданылуының  негізгі  ережелері, /яғни,  осы  сөздің 
синтагматикалық  қасиеттері,  оның  басқа  сөздермен  грамматикалық  жəне  лексикалық 
тіркесімділігінің  ережелері,  т.б./  көрсетіледі.  Басқаша  айтқанда, «лексика  оқулығы»  бола  тұрып, 
мұндай  сөздік  оқытудың  мақсатына  аса  қажет  сөздердің  қалай  қолданудың  барлық  маңызды 
ережелеріне ие болуы керек. 
Жоғарыда  аталған  дихотомияға  қатысты,  тілүйренім  сөздігінің  академиялық  сипаттағы 
көлемі шағын оқып-үйретуге басым бағытталған лексикография деп анықтама беруге болады. 
 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: