Талғат сайрамбаев
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
Тал ат сайрамбаев
| Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
Сөйлем мүшелері туралы ережелердің əрқайсысының жетіс- тіктеріне, кемістіктеріне өзіндік талдау қажет сияқты. Алғашқы ережелер бойынша, біріншіден, сөйлемге қатысты кез келген сөздердің барлығы да сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалатын сияқты. Сөйлемге қатысты сөздер, олардың тобы бұл жерде еш сараланбай алынып отырғандығы айқын. Шынында, сөйлемнің ішінде дербес мағынасы бар, дербес мағынасы жоқ сөздердің тобы бар. Тіпті, дербес мағынасы бар сөздердің өздері сөйлемде мүше бола бермейтіні де бар. Сөйлем ішінде келетін оқшау сөз- дер, айқындауыштар, былайша алғанда, дербес мағыналы сөздер бола отырып, белгілі бір сөйлем мүшесі бола алмайды, бүкіл сөйлемге немесе жеке бір сөзге қатыстылығымен ғана ерекше- ленеді. Сонда, қаратпа, қыстырма, одағай, қосарлы, қосалқы жəне оңашаланған айқындауыштарды құрайтын сөздердің барлығы да дербес мағынасы бар сөздер. Бірақ бұл топтағы сөздер сөйлемнің ішінде қолданылғанымен, əдеттегі бес сөйлем мүшесі сияқты сөйлем мүшесі бола алмайды. Сондықтан сөйлемнің ішінде жұмсалатын дербес мағынасы бар сөздердің өзін де екшеп, қай- сысы сөйлем мүшесі бола алады, қайсысы сөйлем мүшесі бола алмайды деп топтау да сөйлемнің өзіндік қасиетін жан-жақты айқындауда басты шарт болуы керек. Екіншіден, сөйлемнің ішінде көмекші сөздер тобы да бар- шылық. Оларға көмекші есім, көмекші етістік, модаль сөздер жəне шылау сөздер де қатысады. Сол сияқты бұл топтардан басқа есе, рет, мəртебе сияқты сөздер жеке тұрғанда мағынасы болғаны- мен, сан есіммен қосарланып айтылғанда ғана сөйлем мүшесі бола алады. Сөйлемдегі сөздер немесе сөйлемде қанша сөз болады дейтін тұжырымдар сөйлем мүшесінің жасалуында ойлануды қажет етеді. Əрине, сөйлем құрайтын осы жоғарыда аталған сөздер. Осы сөздерсіз сөйлем мүшесі болу да мүмкін емес. Кейбір ережелер- де əртүрлі сұраққа жауап беретін сөздер сөйлем мүшесі болады дейтін де пікірлер баршылық. Шынында, сөздер сөйлем ішінде белгілі бір сұраққа жауап беретіні айқын. Бірақ кез келген сөз белгілі бір сұрауға жауап береді ме? Жоқ. Əрбір сұрау кез кел- ген сөздерге қатысты бола бермейді. Сұраулар негізінен дербес мағынасы бар сөз таптарына қойылатыны айқын. Сондықтан да 378 Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері əрбір сөз табының өзіне тəн сұраулары бар. Əрбір сөз табының өзіне қатысты жеке-жеке сұрақтары болғанымен, олар көмекші сөздермен түйдектеліп келгенде, сол тобына бір-ақ сұрақ қо- йылады. Көмекші сөздер сұрақ қою жағынан ескерусіз делінгенімен, кейде сол көмекші сөздер өзі қатысты сөздердің бұрынғы сұрау- ларын өзгертіп, енді басқа бір сұрауларға ауыстыруға себеп бола- ды. Мысалы: Сіз Қатпа деген адам туралы ештеңе естімедіңіз бе? Ендеше, Қатпа үшін бұл да қолайлы (Ə. Омаров). Бұрын көрген дос, таныс тəрізді жаныңды билеп əкетеді (З. Шашкин). Үй сыртына кеп түскен ат дүбірімен аралас арсылдап үрген ит даусы келді. Сондай шақтарда, ақпанның басында, бүркеп жауып тұрған қарлы борасын ішінен бір белгісіз жан келді (М. Əуезов). Өз басым «Абай» атты романым арқылы ұлтымның етек басты, енжар, еріншек, сатымсақ мінезін біраз шенедім (Д. Досжанов). Осы сөйлемдерде Қатпа де ген, дос, таныс тəрізді, ат дүбірімен аралас, борасын ішінен, романым арқылы сияқты сөз тіркестерінің бірінші, екінші сөздері анықтауыш, қалғандары пысықтауыш қызметінде жұмсалған. Осы сөйлем мүшелерінің өзі негізгі сөздер мен көптік жалғаулы сөздері сөйлемде кім? қандай? немен? нем? сияқты сұрауларға жауап беруге тиісті сөздер. Бұл Қатпа, дос, та- жүктеу/скачать 2,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|