) 3аттың салмақтық көлем өлшемi

93
Күрделі сөз тіркестері
4) 3аттың салмағы. Бiр қап астықты арқалап Нұрым 
келдi (Б. Майлин). 
5) Сұйықтық өлшемi. Жерге баймыз. Шылдыраған бiр құ-
лақ суымыз да бар (P. Pайымқұлов). Iле-шала бөлмеге Faлия 
кiрiп, бiр графuн қымыз, тоңазыған ет пен бауырсақ əкелiп 
қойды (Қ. Жұмаділов.).
6) Жылдамдық өлшемi. Кейде сөз тipкeciнің қосымша сы-
ңары мен бiр сан eciмнен басқа да сан eciмдep де қол данып, сол 
тобымен бағыныңқы сыңар ретiнде жұмсала бередi. Мысалы: 
Ұзындығы eкi жарым метр жiптен десте лер əп-сəтте дайын 
боп шығып жатыр (F. Сланов). 
III. Кейде зат есiмдiк тiркестердiң бағыныңқы сы ңары жал-
ғыз, қос, т.б. сөздерiнен түйдектi тipкec күйiнде зат есiмдермен 
тiркеседi. Мысалы: Ойықтарға биiктiгi жетi кез келетiн қос қада 
ағаш орнатты. Орыстар болса қолында қалған жалғыз үзiм на-
нын да бiзбен бөлiсуде (Д. Досжанов).
Сын есiмдi сөз тipкeстepi
Сын есiмдер жеке-жеке еңбектер, мақалалар, мектеп, жоғары 
оқу орындарына арналған еңбектерде айтылғаны белгiлi [90; 91; 
92; 93].
Соның iшiнде таза сын eciм туралы еңбек тердiң өзi жет-
кiлiктi. Бiрақ бұл еңбектердiң барлығында да, көбiне, таза мор-
фологиялық жағынан зерттелiнiп, сөз арасында ғана затқа қaтыс-
ты қолданады деп айтылғаны болмаса, олардың тipкecy қабiлетi, 
оның заңдылықтары арнайы зерттелген жоқ. 
Профессор М. Балақаев сын есiмдердiң есiмдермен де, eтіс-
тіктермен де тipкeciн арнайы тарау берiп қарастырғанымен, оның 
ондай кездегi қасиеттерi онша сөз бола бермейдi. 
Бiздiң «Сын eciм, сан eciмдepдің eтicтіктepмeн тipкe ci» де-
ген кандидаттық диссертациямызда да сын eciм дердiң тек eтic-
тікпeн тipкeciн ғана арнайы зерттеу объ eктici eттік те, ол сөз тап-
тарының есiмдермен тipкecy қабiлетi арнайы қаралған жоқ. Miне, 
бұл зерттеу жұмыстарының барысына қарағанда, сын есiмдер-
дің жай сөз тipкeсi, күрделi сөз тipкeсi тұрғысынан да арнайы 
қаралған емес. 
Жоғарыдағы еңбектерде кейде ондай сөз таптарының, көбiне, 
дара түрдегi тipкeci ғана сөз болады. Жалпы ал ғанда сын есiмдер 

94
Күрделі сөз тіркестері
затпен тығыз байланысты. Затсыз жеке қолданылмайды да. 
Сондықтан сын есiмдердi тек затпен қатысты қарау басты тұлға 
болуы кepeк. Сын есiмдердiң зат eсiмдepмeн тipкeсi дара жəне 
күрделi түр де де бола бередi. Дара түрлерi сапалық жəне қатыстық 
түрiнде де жұмсалады. Мысалы: Ол молырақ астық əкел се, бəл-
кiм, бiрнеше күн бүйiрiмiз шығып тоярмыз деп үмiттенедi («Со-
циалистік Қазақстан»). Кең көгалға жайыла қонған үлкен ауыл-
дың оң жағы өңшең үлкен ақ үйлер (М. Əуезов). Байдан рұқсат 
алып, нағашыма iлесiп, қасыма бiр өлеңшi құрбымды ертiп кете 
бардым (F. Сланов). Сол сияқты сын eciм дер күрделi түрiнде 
де өзi қатысты сөздермен тiркесiп жұмсалады.

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: