Талғат сайрамбаев
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
Тал ат сайрамбаев
| Күрделі сөз тіркестері
Мына сөйлемдерде сол иығына шығып алу, төрт тү лiкке ашу, жеп жатқанына шыдай алмау, барар жерге түcipy – сөз тipкecтepiнің бағыныңқы сыңарының негiзгi мағыналы барыс септiктi иығына, түлiкке, жатқанына, жерге сөздерi сол тұлғада өздерi сөз тipкeciнің бағыныңқы сыңары ретiнде жұмсала алмай- ды. Өйткенi иығына, түлiкке, жатқанына, жерге сияқты сөздер мен ашу, шы дай алмау, түcipy eтicтiктepi мағыналы бiрлiкте келе бермейдi. Сөз тipкeci олай құрала да бермейдi. Сонда да- ра бағыныңқы сөздер ендi тағы да бiр анықтауышты сөздердi қажет етiп, сол тобымен бағыныңқы қызметте жұм салғанда ғана басыңқымен мағыналық байланысқа енедi. Олай болса, меңгерiле байланысқан сөз тipкeстe рiнде кейде сын eciм, сан eciм, есiмше, т.б. сөздер қосақ талып та жұмсалып, күрделi сыңар құрайды екен. Жеп жатқанына шыдай алмады сөз тiркесiнде керiciнше не гiзгi мағыналы сөз жеу көсемшелi етiстiгінде де, жат есiмшелi ба- рыс жалғаулы сөз негiзiнде көмекшiлiк қызметте. Бiрақ меңгерiле байланысқан сөз тipкeciн құ рауда сол көмекшi eтicтiктің форма- лық белгici шешушi фактор. Сонымен, eтicтiктi сөз тiркесiнде барыс жалғаулы есiмдер сол есiмдердiң өзiмен де бiрлiкте келiп, сөз тipкeciнің күрделi сыңа- рын жасайды екен. 2. Сын eciм мен зат eciмнің түйдектелуi арқылы: а) Қимылдық мекендiк мағынасын бiлдiредi. Мысалы, Алау- лап күн сырғыды тау басынан, көлеңке көк белеске қалды асы- ла. Жарты ай көк жuектен жарқылдады, аспанның ұқсап алтын сырғасына. б) Қимылдың көлемiн бiлдiредi: Ержан өмipi деген неме- не? Анкет толтырғанда өмiрбаяны жарты бетке жет пей қала- ды (Т. Ахтанов). в) Қимылдың бағытын бiлдiредi: Кейде жүз мың ол дүниеге кеткенмен, бұл дүниеге келгендер де бар шығар (Мақтымқұлы). г) Қимылдың мөлшерiн бiлдiредi: Серғазы өз алдына қалың ойға түсiп, бозбалалардың ойын-күлкiсiне алаң дамай, төсегiнде шалқасынан жатты (С. Көбеев). Артық қимылға бармай, финн боксшылары оңай-ақ жеңдi («Лениншіл жас»). 3. Сан eciм мен зат eciмнің түйдектелуi арқылы жаса лып, көбiне пысықтауыштық қатынаста қимылдық, қа шықтық, уақыт, жас 177 Күрделі сөз тіркестері мөлшерiн бiлдiредi. Ал оның ұзын-ырғасы eкi жүз шақырымдайға созылатын («Жалын»). Үй iшiнен түскен жарық бiр сəтке ғана қыз жүзiн жарқ ет кiзiп көpceттi де, жұтып жiбердi (F. Мүсіре- пов). Майдың аяқ ке зiнде өзеннiң eнi кейбiр жерiнде 20-30 кu- лометрге жеттi (С. Бақбергенов). Сөз 20 минутқа созылды («Жа- лын»). Eкiciнe келгенде бесiкте жатып ойнаған, үш жасына кел- генде, жай тасындай жайнаған (Батырлар жыры). Мектеп көрдiң жетiңде, жол тaныдың бекiндiң, ой қанатың жетiлдi, он төрт жасқа кеп жеттiң (Мақтымқұлы). 4. Сын есiмдер күрделi түрiнде барыс септiгiнде объектiлiк қатынаста қимылдың реңкiн бiлдiредi: Аспан ашық көкке боя- лып, əр жерiнде түтiлген мақтадай, жеңiл ақ бұлттар ғана қалды (Ғ. Мүсірепов). 5. Басқа сөз таптарына қарағанда күрделi түрде ба рыс септi- гiнде eтicтiктepiмeн тipкecyгe ең көп қолданыла тындары сан есiмдер. Олар пысықтауыштық қатынаста əр қимылдың алуан қасиеттерiн бiлдiредi: а) Күрделi сан есiмдер қимылдағы icтің жас мөлше piн бiлдi- редi: Бұл күнде жасы он төрт, он беске келген бала жiгiт Рахым- ның бойы бойшаң, ақшыл жүзi ашаң, арықтау екен (М. Əуезов). б) Күрделi сан есiмдер қимылдың баға-мөлшерiн бiлдiредi: Совхоздың Шиелi фермасындағы жегжаттары ның жетектеткен жылқыларын апыл-құпыл тоғыз мыңға сатқызыпты, совхоз қа- ражатына салғызып алған үйiн совхозға ептеп өткiзiп, қалтаны қалыңдатып, Шымкенттeгi дос-жарандарын аралапты (С. Талжа- нов). Жүздiретiн ағаш ты он мыңға кес деп бұйырсаң – жuырма мыңға кеседi. в) Күрделi сан есiмдер қимылдағы icтің мақсатын бiлдiредi: Бip Тəкенжанда қазiр сегiз жүз жылқы бар екен. Жиренше- де сегiз жүз, Оразбай да мың бес жүзге жеткiзiптi (М. Əуезов). Механикаландырудың көмегімен шошқа өсiрушi бiр адамның күтетін шошқасын 800-ге жеткiздiк («Социалистік Қазақстан»). г) Күрделi сан есiмдер қимылдағы icтің мезгiлiн бiл дiредi: Биағаң түнгi он eкiгe таянғанда қаулы-қарарлар дың аударма- сына тоқтады. Tүнгi он eкiгe азғана қалған да Сəбит телефон соқты (Ғ. Мүсірепов). |