Вестник казахского государственного женского педагогического университета

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
94 
 
ӘОЖ 81’42 
ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДАҒЫ СИМВОЛДАРДЫҢ РӨЛІ 
 
Б.Қ.Қошқарбаева, аға оқытушы 
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар 
педагогикалық университеті) 
 
Аңдатпа:  XXI  ғасырдың  лингвистикасында  антроцентриттік  парадигмаға  сай  тілді 
жеке  адаммен,  оның  ой  санасымен,  мәдениетімен,  тұрмыс  қызметімен  байланыстыра 
қарастыратын  жаңа  бағыт  дами  бастады.  Бұл  бағыт  халықтарының  мәдени,  экономикалық 
байланыстарының  дамуы  арқасында  тіл,  мәдениет  және  жеке  тұлға  мәселелеріне  барған 
сайын өзектілік сипат ала бастады, бұл өзара тығыз байланыс күтпеген жағдай емес немесе 
байқаусызда қалыптасқан жоқ, ол байланыс көп жылдық жеміс. Жеке адамның дамуындағы 
тіл мен мәдениеттің байланысы сонау ертеде басталған. Дәлірек айтқанда, ертедегі адамдар 
өміріндегі тіл мен жазу-сызулар бір-бірімен байланыста болған. Олай болса, тіл – мәдениет 
жемісі, оның құрамдас бөлігі, өмір сүру формасы. 
Түйін сөздер: лингвистика, антроцентриттік парадигма, сана, мәдениет, экономикалық 
байланыс, жеке тұлға, символ, парадигма. 
Тіл мәдениетпен тығыз байланыста бола отырып, онымен бірге дамиды. Сондай-ақ, тіл 
мәдениетті  қалыптастырады,  дамытады  және  оны  мәтін  түрінде  сақтайды.  Осы  орайда,  тіл 
арқылы  материалдық  және  рухани  мәдени  құндылықтардың  шынайы,  объективті 
шығармалары  пайда  болды.  «Ұлттық  мәдениеттің  бөлінбейтін  бөлігі  бола  отырып,  тіл  мен 
оның  дамуына  септігін  тигізеді.  Мәдениет  тілдің  барлық  формалары  қайнайтын  қазандық 
болатындықтан,  мәдениетке  де  кері  әсері  сөзсіз  жүріп  отырады»  [1].  Сонымен  тіл  мен 
мәдениетті  біртұтас  бірлікте  қарастыру  негізінде  антропологиялық  лингвистиканың  жаңа 
бағыты  лингвомәдениеттану  қалыптасты.  Жоғарыда  аталған  мәселелерді  лингвомәдени 
тұрғыдан қарастыру олардың жеткіліксіз зерттелген тұстарын ашып беруге көмегін тигізді. 
Себебі лингвомәдениеттану тіл мен мәдениет туралы ғылыми-мәдени ой қозғалысының жаңа 
зерттеу парадигмасы болып табылады. Бұл сала зерттеу идеяларының қатарын кеңейтіп қана 
қоймай,  сонымен  бірге  оның  мүмкіндіктері  мен  қорларын  тереңірек  және  жан-жақты 
танытуға мүмкіндік береді. Сонымен жоғарыдағы айтылғандарды бір түйінге сала айтқанда, 
лингвомәдениеттану қандайда болмасын ұлт мәдениетінің тілдегі көрінісін зерттейді. 
Лингвомәдениеттану  ғылымның  дамуындағы  үш  кезеңді  атап  көрсетуге  болады: 
бірінші  кезең  В.Гумбольдт,  А.А.Потебня,  Э.Сепирдің  еңбектері  –  ғылым  дамуының 
алғышарты  болса,  екінші  кезең  –  лингвомәдениеттанудың  жеке  зерттеу  саласы  болып 
қалыптасуы, үшінші кезең – қазіргі кездегі пәнаралық ғылымның – лингвомәдениеттанудың 
негізгі қалануы. 
Тілші-ғалымдар  атаулы  лингвистикалық  дербес  сала  лингвомәдениеттану  жайлы 
ғылыми  пікірлер  айтып,  зерттеу  жұмыстарында  оған  түрлі  анықтамалар  бере  кеткен. 
Айталық,  ресейлік  тілші  Е.О.Опарина:  «лингвомәдениеттану  –  ұлттық  тіл  мен  тіл 
процестеріндегі  материалдық  және  рухани  мәдениет  көріністерін  бірлікте  зерттейтін 
гуманитарлық  пән»  десе,  лингвомәдениеттанудың  этнолингвистикамен  тығыз  байланысты 
екені  соншалықты,  оны  А.Н.Телия  этнолингвистиканың  бір  саласы  ретінде  қарастырады. 
Оның  пікірінше,  лингвомәдениеттану  тілдің  корреспонденциясы  мен  мәдениеттің  өзара 
қатынасының  синхронды  түрін  зерттейтін  және  сипаттайтын  этнолингвистикасының  бір 
бөлшегі  [2].  Ал,  лингвомәдениеттану  ғылымның  теориялық  және  әдістемелік  жолын 
зерттеуші  ғалым  В.В.Воробьев  оны  «метолингвистика»  ғылымы  ретінде  қарастырып,  бұл 
саланың  тіл  мен  мәдениеттің  өзара  әсерінің  негіздерінен  туындағанын  дәлелдейді,  әрі 
мынадай  ғылыми  анықтама  береді:  «Лингвомәдениеттану  –  қызметі  тұрғысынан  тіл  мен 
мәдениеттің  өзара  байланысы  мен  өзара  әрекетін  зерттейтін  және  осы  процесті  қазіргі 
басымдылықтар мен белгілеулерге (қағидалар мен жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесіне) 
бағыт  сілтейтін  жүйелі  әдістердің  көмегімен  тілдік  және  тілдік  емес  (мәдени)  бірліктердің 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
95 
 
біртұтас  құрылымында  бейнелейтін  жинақтау  үлгісіндегі  кешенді  ғылыми  пән»  [3].  Ғалым 
В.Маслова  бұл  пәнді  халық  мәдениетін  танытушы  ғылыми  деп  санап,  мынадай  анықтама 
ұсынады:  «Лингвомәдениеттану  –  лингвистика  мен  мәдениеттанудың  түйіскен  жерінде 
пайда болған, халық мәдениетінің тілдегі бейнеленген және қалыптасқан көрінісін зерттейтін 
ғылым». 
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан байқағанымыздай, В.В.Воробьев, В.А.Маслова, 
В.Н.Телияның бұл ғылыми тұжырымдамаларына арқау болған мәдениет пен тіл арасындағы 
байланыстың  сыры  американдық  ғалымдар  Э.Сепир  мен  Б.Уорфтың  «Лингвистикалық 
ықтималдылық  теориясының»  негізін  танытқан  «этнос  дүниетанымындағы  ерекшеліктің  ізі 
халық  тілінде  сақталады»  деген  қағидамен  астасып  жатқандығынан  сезіледі.  Бұл  жай 
лингвомәдениеттану  пәндерінің  ортақтық,  тіпті  ұқсас  жақтары  біршама  айтылғанымен, 
В.В.Воробьев  көрсеткендей,  этнолингвистика  ғылымының  өзіндік  ерекшелігін  былайша 
түсіндіруге  болады:  Этнолингвистика  кешенді  этнографиямен  шектес,  халық  мәдениеті, 
халықтың шығу тегі мен таралуын зерттейді. Бүгінде ғылымда этнолингвистиканың зерттеу 
мақсаты  –  тілдің  қызметі  мен  дамуына  лингвистикалық,  этномәдени  этнопсихологиялық 
факторының әсерінен ерекше араластыру, ұлттық болмыспен ұштастыру». 
Дегенмен тіл мен мәдениеттің өзара қарым-қатынас, әсіресе, мәдениеттің тілге ықпалы, 
мәдениеттің  тілдегі  көрінісі  жан-жақты  сөз  болып  келеді.  Лингвомәдениеттанудың  негізін 
құрайтын  ғылыми  ой-тұжырымдардың,  дәлірек  айтқанда,  тілдің  еншісі  мәдениетпен 
толығатын,  ұлт  мәдениеті  сол  халықтың  тілінде  сақталып,  болашаққа  аманатталатыны 
сияқты  ой-пікірлердің  туынды  төркіні  тереңде  жатыр.  Айтылған  ой  жайында  немістің 
лингвист  ғалымы  В.  Гумбольдттың  лингвистикалық  зерттеулеріндегі  «Тіл  халық  рухы, 
халық  рухы  тіл  арқылы  көрініс  табады»  деген  тұжырымы  –  жаңа  ғылыми  жолдың 
концепциясының алғашқы нышаны немесе қағидасы. Сондай-ақ, оның мәдениетті тілдің ішкі 
құрылымдық  бөлшегі  деп  қарастыруы  да  тіл  табиғатын  таныта  түсумен  қатар,  жарыққа 
шығып  келе  жатқан  ғылыми  жаңалықтардың  шығу  тегіне  арқау  болғаны  сөзсіз.  Атап 
айтқанда ғылымның пікірінше, біріншіден, мәдениеттің екі түрі – материалдық және рухани 
мәдениет  ізі  халық  тілінде  сақталады.  Екіншіден,  мәдени-ұлт  нышаны,  тілде  өз  жүйесін 
табады: үшіншіден, тіл – адам мен табиғатты жалғастырушы күш; төртіншіден, мәдениет пен 
халықтық  рух  –  тілдің  ішкі  формасына  тән  [4].  Сонымен  бірге  В.Гумбольд  еңбектерінде 
«ұлтты»,  «тілдік  мәртебесі»  бар  «адам  рухының  даралану  формасы»  деп  қарастырып,  ол 
адамзаттың  тілге  бөлінуін  халыққа  бөлумен  сәйкестендіреді.  Демек,  тіл  мен  адам  рухының 
арасындағы байланыс берік болып келеді, бірақ бұл екеуі бір-бірінен бөлек не бірінен кейін 
бірі дамымайды, бұл процесс екеуіне де бірдей жүреді. Сондықтан тіл мен адам рухы бірігіп, 
интеллектуалды қабілет әрекетін қалыптастырады. 
Мәдениеттің көнесі мен жаңасын, мәдениеттің арғы бергі тарихын сөйлетуші жеткізуші 
де тек ана тілдің құдіреті екені әр халықтың тілі мен мәдениетінің өзара қарым-қатынасынан, 
өзіндік  тұрмыс-тіршілігі,  тілі  арқылы  өрнектелуінен,  мәдениеті  тіл  арқылы  басқа  елге 
танылуынан, тіл мен мәдениет арасындағы ажырағысыз байланыстың бар екенінен көрінеді. 
Аталған  ғылыми  тұжырымның  негізін  американдық  ғалым  Э.Сепир:  «Тіл  мәдениеттен  тыс 
өмір  сүрмейді.  Ол  дәстүр  болып  жалғасқан,  халықтың  тұрмыс-тіршілігімен  әбден  қабысып 
кеткен салт-дәстүр мен наным-сенімдерден арыла алмайды. Тілдегі лексика өзі қызмет етіп 
отырған  мәдениетті  өз  қалпында  көрсетеді.  Осы  тұрғыдан  алғанда,  тілдің  тарихы  мен 
мәдениет  тарихы  жапсарлас  дамиды  деуге  болады»  [4]  деп  анықтай  келе,  ірі  халықтың 
танымдық ерекшелігі тек табиғатынан байқалатынын дәлелдейді. Осы орайда, ұлт мәдениеті 
мен  тіл  формаларының  байланысы  мен  арақатынасын  қарастырған  ғылымды  аты  белгілі 
«Сепир  –  Уорф  болжамы»  дүниетаным  мен  ойлау  тәсілдері  арасындағы  құрылымдық 
байланысты  этнолингвистикалық  тұрғыдан  баяндап  береді.  Тілдің  ерекшелігін  әлемтану 
тұрғысынан  зерттеген  ресейлік  тілші-ғалым  А.Потебня  тіл  халық  мәдениетімен  біте 
байланысқан ұғым екенін айта келіп: «Тіл – халықтық рухтың жемісі, сондықтан тіл ұлттық 
ерекшелікті  көрсетеді»  деп  анықтайды.  Мәдениет  тілдің  таңбалау  қасиеті  арқылы 
танылатынын,  оған  дәлел  халық  ауыз  әдебиеті  үлгілері  екендігін  жан-жақты  сөз  ете  келе, 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
96 
 
«халық  рухы  алдымен  тілде,  содан  кейін  барып  әдет-ғұрып,  салт-дәстүрінде,  ән  өнерінде, 
фольклорында  көрініс  береді»  [5].  Жоғарыда  айтылған  ғалымдардың  ғылыми  тұжырымдар 
ұлттық  тіл  мен  халық  мәдениеті  арасындағы  байланысты  о  бастан  байқап,  тілдің  ішкі 
формасына  саятын  қасиеттерін  айқындаудан  туған.  Ішкі  форманың  тілдегі  көрінісін  өзек 
қылған  ғылыми  құнды  ой-пікірлер  тіл  ғалымының  жаңа  бағытымен  ерекшеленетін 
лингвомәдениеттану  пәнінің  болжамы  іспеттес.  Лингвомәдениеттану  ұлттық  мәдениетпен 
ұлттық  тілдің  өзара  байланыстары  бір-біріне  ықпалы  айқын  деректердің  бір  этносқа  тән 
екенін зерттейді. 
Жоғарыда  шолу  жасаған  еңбектерге  сүйене  отырып,  лингвомәдениеттану  және  оған 
жақын  лингвистикалық  ғылым  салаларының  арасындағы  өзіндік  ерекшеліктер  мен 
ұқсастықтарды  негізге  ала  отырып,  лингвомәдениеттану  пәні  туралы  ойымызды  былайша 
қорытпақпыз. 
Лингвомәдениеттану  –  ұлттық  мәдениеттің  көрінісін  зерттейтін,  ұлттық  мәдени 
ақпаратты  тіл  арқылы  ұрпақтан-ұрпаққа  жеткізіп,  ұлттық  рух  пен  ұлттық  тілдің  өзара 
байланыс механизмдерін саралайтын, лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің қағидалары 
мен  заңдылықтарының  қиысу  негізінде  қалыптасқан,  қоғамдық-әлеуметтік,  эстетикалық, 
этикалық, философиялық сипаты бар кешенді пән. 
Лингвомәдениеттануда символдардың рөлі үлкен және өте маңызды болып табылады, 
себебі  ол  адамның  іс-әрекетінің  бағдарламасы  және  моделі  тәріздес.  Символда 
лингвомәдениеттануға  сай  келетін  символдар  күллі  этносқа  тән  жалпы  мінез-құлық,  тәртіп 
пен  әрекетті  анықтайды.  Символдың  лингвомәдениеттану  ғылымы  мен  байланысын 
анықтауда  біз  А.А.Потебняның  тілдік  көмегімен  ғана  ұлттық  орныққан  пікіріне  сай 
символдарды дұрыс топтастырып, анықтауға болады деген ойын айта аламыз. 
Адам баласын басқа жанды нәрселерден айыратын нәрсе – символ құрудың қажеттілігі. 
Адам физикалық ортада ғана символтикалық ғаламда өмір сүреді. Символдар әлемінің пайда 
болуын  біз  салт-жорамалмен  анықтай  аламыз.  Салт-жоралар  символдар  түрінде  қызмет 
атқарған және оларды білу тұлғаның әлеуметтік маңыздылығы мен мәдениетті білу деңгейін 
анықтаған.  Соған  байланысты  біз  символдарды  өз-өзімен  пайда  болып  өмір  сүретін  емес, 
адам санасының жемісі ретінде қарастырамыз. 
В.А.Маслова символға байланысты бірнеше проблеманы анықтаған: 1) символ таңбаға 
барабар ұғым (қолдан формалдаған тілдерде); 2) өмірді өнермен образды түрде қабылдауда 
бағытталған универсалды категория (өнердің эстетикасы мен философиясында); 3) мағынасы 
конвенциялды  (яғни  сөздіктерде  орнықтырылған)  болып  келетін  мәдени  объектінің  басқа 
объектінің  мағыналық  аналогы  болуы  (мәдениеттануда,  социологияда  және  басқа  да 
гуманитарлық ғылымдарда); 4) өзінің алғашқы мағынасының басқа да мазмұнның формасы 
ретінде  қолданылуы  (көптеген  гуманитарлық  салаларда  –  философия,  лингвистика, 
семиотика  және  т.б.  кездесетін  символдық  кең  мағынасы);  Я.И.  Кант,  Ф.В.  Шеллинг; 
Г.В.Ф.Гегель, И.В.Гете символға нағыз ғажап мазмұн ретінде түсініктеме береді. 
Біз  символдарды  мәдени  тұрғыдан  қарастырамыз,  соған  байланысты  символ  басқа  да 
мәдениеттерге тән стереотиптенген құбылысқа қатыстырылуы әбден мүмкін. В.А.Маслова өз 
еңбегінде:  «А.Ф.Лосьев  символ  өзінде  ұйысқан  мазмұнның  мағынасының  ары  қарайғы 
күшейген  жалпылама  принципі  деген,  яғни  ол  ақпараттық  әлеуметтік-мәдени  кодтың 
спецификалық факторы және сол ақпаратты тасымалдау механизмі ретінде қаралуы мүмкін. 
Символдың  осы  қасиетін  Ю.М.Лотман  да  атап  өткен;  оның  айтуы  бойынша,  мәдениет,  бір 
жағынан  құралған  мәтіндердің  белгілі  бір  саны  болса,  екінші  жағынан  құралған 
символдардың саны». 
Символ  терминін  тілшілер  және  әдебиетшілер  әрқалай  қарастырды.  Мысалы: 
Ю.С.Степанов  символ  ұғымын  ғылыми  емес,  поэтикалық  және  оның  нағыз  мағынасы 
поэтика  жүйесінде  танылады  деп  есептейді.  О.С.Ахманованың  лингвистикалық  терминдер 
сөздігінде  символға  мынандай  қысқаша  анықтама  берілген  «Символ  англ.symbol, 
исп.simbolo.  Знак,  связь  (связвянность),  каторого  с  данным  референтом  является 
мотированной» [6]. З.К.Теміргазинаның айтуы бойынша «Символ – (от греч.условный знак) 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
97 
 
это  вещь  награжденная  смыслом.  Например,  дерево  предметно,  вещно,  осязаемое  и  зримо, 
имеет форму и цвет. В русском национальном сознании береза выступает символом родины, 
России». 
Дегенмен,  философияда  символға  өзгеше  көзқарасты  байқаймыз.  Философиялық 
энциклопедиялық  сөздікте  символға  төмендегідей  анықтама  берілген.  «Символ-(грек. 
Symbolon)  –  айрықша  таңба;  белгілі  бір  идеяны  жандандыратын  таңба,  образ;  мәнімен 
байланысы  жоқ,  белгілі  бір  топ  адамдарды  ғана  елейтін  көзге  көрінетін,  сирек  естілетін 
құрылым».  «Символдың  философиядағы  түсінігі  антик  уақытына  келіп  тіреледі;  дәлірек 
айтсақ,  дерексіз  мағыналардың,  абстрактылы  ойлаудың  өзін  көбіне  антик  мәдениетімен 
байланыстырады. Платон символға объекттің жоғарғы идеалды формасына интуитивті түрде 
жетуі туралы айтқан». 
Адамның  күнделікті  өмірі  оған  әсер  ететін  және  бір  нәрсені  есіне  түсіретін,  іс-әрекет 
етуге  болатын  немесе  болмайтындығын  көрсететін  символдарға  толы.  Барлық  нәрсені  ар 
жағында  жасырған  бір  нәрсе  тұрған  символ  деп  қарастыруға  болады.  Мәдениеттану 
энциклопедиясында символға мынандай анықтама берілген: 
«Символ  (грек-таңба,  зат-  1)  табиғи  формалданған  тілдерде  таңбаға  сәйкес  келетін 
таңба;  2)  өнердің  философиясы  мен  эстетикасында  өмірді  өнер  арқылы  образды  түрде 
қабылдаудың универсалды категория специкасы; өзінің таңбалық бейнесінде көрініс табатын 
әдеби  шығарманың  элементін  қамтиды;  3)  әлеуметтік-мәдени  ғылымдарда  мазмұны  өзге 
объект  мағынасының  конвенционалды  аналогы  ретінде  коммуникативті  немесе 
трансляциялық процесте таңба бола алатын материалды мәдени объект». 
Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігінде  символға  мынандай  анықтама  берілген:  «Символ» 
зат.  Белгілі  бір  құбылыс  не  ұғымның  орнына  балама,  тепе-теңдік  белгісі  ретінде  алынған 
екінші бір зат, құбылыс». 
Ағылшын тілінде мынандай анықтама берілген: «Symbol /'simbl/ noun 1-(of sth) a person, 
an object, an events, etc. that represents a more general quality or situation: White has always been 
a symbol of purity in Western cultures. Mandela became a symbol of the anti-apartheid struggle. 2-
(for smth) a sign, number, letter, etc. that has a fixed meaning, especially in science, mathematics 
and music: What in the chemical symbol for copper? A list of symbol used on the map is given in 
the index». 
Адамның шығармашылық қызметі мәдениетпен, әдебиетпен, тілмен қалай сабақтасады 
деген  мәселемен  семиотика  ғылымы  айналысады.  Семиотика  әдістері  тіл  білімінің 
номинация,  сөзжасам,  таңбалау,  уәждеме,  фразеология,  лингвистикалық  графика 
салаларында жиі қолданылады, яғни аталған тілдік деректерді редакциялық негізінде ұлттық 
мәдени дәстүрлерді анықтайды. 
Семиотиканың  іргетасын  қалаушылар  Ч.Пирс  және  т.б.  өз  еңбектерінде  үш  түрлі 
компонентті – таңба (sign), десигнат (designatum), интерпретант (interpretater) және сонымен 
қатар  интерпротатор  (interpretfer)  ұғымдарын  алға  тартады.  Бұлар  лингвомәдени  бірліктер 
ретінде  (Таңбалар  және  олардың  мазмұны)  біртұтас  семиотикалық  қалыпқа  түсіп,  «тіл  –
мәдени сана» бірлігінің өзегі, яғни сөздің дыбысталуы мен графикасының таңбалау белгісі, 
денотант ретінде көрініс, таңбаның мазмұны мен мағынасы және субъект қызметін атқарады. 
Символдың  ең  басты  қасиеті  –  оның  образдылығы.  Осыған  байланысты  көптеген 
ғалымдар  символ  ұғымын  бейне  арқылы  анықтайды.  Көптеген  анықтамаларда  «образ-
символ-таңба»  концептерінің  жиынтығын  білдіреді.  Символ  мен  таңба  семиотиканың  ең 
басты  ұғымдары  ретінде  қолданылып,  шын  мәнінде  екеуіне  де  ортақ  қасиеттерді  қамтиды: 
екеуі  де үш компонентті  модель түрінде құралған:  білдіретін-білдіргіш  және семиотикалық 
байланыс  конвенционалды  және  т.б.  Бірақ  таңбаның  мағынасы  символға  қарағанда, 
конвенционалды  ғана  емес,  сонымен  бірге,  дәл  болу  қажет,  мысалы,  жол  тәртібіне 
байланысты  таңбалар  жол  үстіндегі  ақпараттардың  болмауына  септігін  тигізу  мақсатында 
жасалған. 
Н.Д.Артуюнованың 
айтуы 
бойынша 
таңбалар 
конвенционалды 
(конвенционализируются), ал символдар канонданады (канонизируется). Егер таңбаның мәні 
– таза нұсқау болса символдың мәні әлдеқайда кең. 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
98 
 
Символдың 
мәдениеттегі 
күрделі, 
дичотимилық 
белгісін 
оның 
таңбаға 
қатыстылығынан  тани  аламыз.  Символдың  таңбадан  түбегейлі  айырмашылығы  –  оның 
мағынасының  денотатқа  (белгіленген  объект)  тура  бағытталмауында.  Таңбаның 
символдануын  оның  қолданысының  жалпы  мағыналық  кертартпалыққа  ие  болғанда,  яғни 
символданып  тұрған  объект  емес  (таңбаның  экстенсионалды  немесе  интенсионалды 
мағынасы),  оның  дерексіз  мағынада  (немесе  жиірек  көп  мағыналарда),  конвенционалды 
түрде осы объектпен түрлі деңгейде байланыста болғанын көре аламыз. 
Символды  неғұрлым  тереңірек  түсіну  үшін  оның  таңбадан  айырмашылығын  анықтап 
алған дұрыс. Бұл жерде біз Н.Д. Артуюноваға сүйенеміз: 
1. Таңба мен символ өмірдің әртүрлі өрісіне және әрекеттің түрлеріне жатады. Символ 
адам әрекетінің бағдарламасы мен моделін түзетін болса, таңба адам қолында қарым-қатынас 
және  практикалық  әрекет  құру  қызметін  атқарады.  Таңба  адам  қызметінің  сыртқы 
құбылыстарына әсер етсе, символ оның наным-сенімдеріне ықпал етеді. 
2.  Символ  жалпы  тәлім-тәртіп,  мінез-құлық  моделін  құрайтын  болса,  таңба  нақты  іс-
қимылдарды  реттейді.  Соған  сәйкес  біз  жол  символдары  емес,  жол  белгілері  дейміз. 
Таңбаның адам жердегі  судағы, аудағы қызметін реттесе, символдар өмір  жолында жүреді. 
Таңбаның мағынасы нақты, дәл болу керек, өйткені берілген нұсқаулық дұрыс орындалмауы 
мүмкін. Өзінің айқындығын жоғалтса, ол нышандалып кетпек. Таңбалар түсінуді қажет етсе, 
символдар  мен  нышандар  талдау  немесе  интерпретацияны  талап  етеді.  Сондықтан  да 
«таңбалар конвенционалданады, ал символ канонданады». 
3.  Символ  адресатсыз  және  коммуникативті  емес.  Ол  симиотикалық  жүйеде  сирек 
кездеседі. Символ, тіпті образ ойлауға жақын  – көркем, мифтік, діни ойлау, ал таңба болса, 
қарым-қатынасқа тән келеді. 
4.  Таңба  мен  символ  әртүрлі  «қылмыстық»  әрекеттер  жасауға  қабілетті:  таңба  өтірік 
айтуы  мүмкін,  символ  алдамшы  болуы  мүмкін.  Символда  алдансаң,  таңбада  қателесуің 
мүмкін.  Таңба  ерікті  түрде  бұрмалана  алмайды:  адресат  әрекеті  бір  мағыналы  түрде 
бағдарламаланған.  Символ  күшті,  бірақ  қорғансыз.  Оны  образ  сияқты  бұрмалау  оңай. 
Таңбада  емес,  символда  демагогия  (бос  сөз)  туындайды.  Таңбада  тек  қана  этикеттік 
монтанылық (лицемерия) пайда болуы мүмкін. 
5.  Символ  бола  тұра,  ол  өмір  жолдарын  және  әрекет  модельдерін  таңдауда  септігін 
тигізу функциясын иемденіп, жеке тұлғаның немесе ұжымның өмірін анықтайды. «Биліктің» 
кеңеюі символ мазмұнына зиян болып келеді. Ол жалпы және түсініксіз болып кетеді. Бірақ 
таңбамен  салыстырғанда,  символ  коммуникацияға  кең  көлемде  бағытталған.  Символ 
өміршең, бірақ коммуникативті емес. 
Сонымен  жоғарыда  айтылғандарды  жинақтай  келіп,  біз  символдың  әртүрлі  салаларда 
өзіндік  түсінігі  мен  мағына  үстейтінін  байқадық.  Символ  белгілі  бір  таңба,  белгі,  көрініс, 
образ,  зат  және  басқа  да  формаларда  келе  отырып,  адамдардың  іс-әрекет  моделі,  қызмет, 
өмір сүру жолдарын анықтап, ықпал ететін, шексіз мәнге, мазмұнға, образдылық қасиетке ие 
құбылыс.  Философияда  ол  белгілі  бір  идеяны  жаңғыртады  десек,  ал  мәдениеттануда  оның 
дерексіз  мағынасына  жете  көңіл  бөлінеді.  Лингвистикадағы  символдың  анықтамасы  нақты 
толық берілмеген, дегенмен, символ туралы кеңірек түсінік семиотика шеңберінде әлдеқайда 
нақтылы  түседі.  Символдар  қоғам  өмірінде  болған  көнелік,  мифология,  салт-жоралардан 
бастап, қазірге дейін қалыптасқан, адамның ішкі дүниесіне ықпалын тигізуде. Олар қоғамда 
болған  түрлі  жағдайлардың,  құбылыстардың,  әдебиеттің,  поэзияның  және  т.б.  ықпалынан 
пайда болып, өзінің алғашқы мазмұнын жоғалтпайды, бірақ басқа форма беріледі. Жоғарыда 
біз  символдың  бірнеше  түрлерін  атап  өттік.  Оларды  біз  А.С.Айкулованың 
классификациясында негіздеп, төмендегідей жіктеп, бөлеміз: 
1.
 
Ұлттың мекен орнының табиғи-климаттық жағдайларынан туындаған символдар. 
2.
 
Түске қатысты символдар. 
3.
 
Космосимволика. 
4.
 
Сандық символдар. 
5.
 
Анималистикалық символдар. 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
99 
 
6.
 
Жалпы этносты сипаттайтын символдар. 
Бұл  жерде  айта  кететін  жайт,  ол  жалпы  этносты  сипаттайтын  символдардың 
құрамының  кеңдігі,  мысалы  оған  орнаменттік  символдар  да  жатады.  Бірақ  орнаменттік 
символдардың зерттелуі жеке ұлттық сипат алғандықтан, оларға көп тоқталмаймыз. Жалпы 
этносты сипаттайтын символдарды айтқан кезде біз ағылшын немесе қазақ ұлты деген кезде 
бірден  тіл  ұшына  оралатын,  бейнелік  пайда  болатын  образдар  мен  символдарға  талдау 
жасаймыз. 

жүктеу/скачать 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: