Яков Гавердовский қазақтың кәдуілгі құқығы туралы («Жеті жарғы» жайлы алғашқы жазба дерек) (Қайрат Әлімжан, заңгер)
жүктеу/скачать 100,58 Kb.
|
Яков Гавердовский қаза
| Summary
Kairat Alimzhan Yakov Gaverdovsky on Kazakh customary law (First record on «Zheti zharghy») The present article consists of first-hand information on Kazakh customary law gathered by well-known Russian officer and researcher Yakov Gaverdovsky (1770/73-1812) during his journey through Kazakh steppe in 1803 and commentaries by the author on that information. At the time Gaverdovsky was a head of a Russian diplomatic mission to Bukhara. Despite of failure of the unfinished mission consequently he wrote, in 1806-09 his quite extensive and famous work known as «Survey of Kirghiz-Kaisak Steppe» which has left unpublished until recently. Only in 2007 it was published in Almaty, Kazakhstan. This work is valuable for lawyers and historians particularly because it contains written intelligence on Kazakh customary law. It should be noted that the officer was among the first researchers with regard to Kazakh law and history. In addition, it should be stressed and this is much worthier that Gaverdovsky was the first person who collected and left written information on the famous Kazakh legal relic called afterwards «Zheti zharghy» or laws of a celebrated Kazakh khan - Tauke-khan (before 1680-1715). In the article the story of Gaverdovsky’s journey and work is narrated briefly. Then systematized (by topics) extractions from his work regarding Kazakh customary law are given as quotations, in Russian (in original), and in Kazakh (in author’s section-by-section translation). This narration concerns many problems of Kazakh customary law such as «Zheti zharghy» or Tauke-khan’s laws, interrelations between Sharia’ or Islam law and customary law, barymta as an institute of law enforcement, migration regulations, state and communities management, tribal and territorial structure, family and marriage problems, inheritance, hospitality institute and so on. The author makes applicable and suitable commentaries to particular legal norms or procedures given by Gaverdovsky’s records. [1] Қар.: Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов (с момента присоединения Казахстана к России до установления Советской власти). Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1955. С. 26, 64-65, 88 и др. [2] Қар.: Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей (под общей ред. акад. М.К. Козыбаева). Алматы: Санат, 1996. С. 36, 71, 88, 96; Ерофеева И.В. Рукописное наследие поручика Я.П. Гавердовского по истории, географии и этнографии Казахской степи // История Казахстана в русских источниках XVI - XX веков. Первые историко-этнографические описания казахских земель. Первая половина XIX века / Сост. И.В. Ерофеева, Б.Т. Жанаев. V том. Алматы: Дайк-пресс, 2007. С. 14. Бұл пікірді көптеген зерттеушілер бұрын да айтқан. Мысалы, қар.: Фукс С.Л. Очерки истории государства и права казахов в XVIII и первой половине XIX в. Астана - СПб.: Юридическая книга Республики Казахстан, 2008. С. 123, 128, 283. [3] Ерофеева И.В. Указ. соч. С. 14. [4] Осы кезге дейін Ресейдің XIX-ғасырда шыққан кейбір журналдарында Гавердовский шығармаларынан саусақпен санарлықтай үзінділер жарияланған. Дегенмен, бұл жарияланымдарға да қол жеткізу қарапайым зерттеушілерге қиын болды. Мәселен, мынаны қар.: Разграбление киргизами русского каравана, шедшего в Бухарию в 1803 году (Отрывок из дневных записок г. Гавердовского) // Сибирский вестник. СПб., 1823. Ч. II. Кн. 9. С. 29-36; Кн. 10. С. 37-45; Общее обозрение местоположения Киргиз-Кайсацкой степи (Извлечения из записок г. Гавердовского) // Сибирский вестник. СПб., 1823. Ч. III. Кн. 13. С. 43-60. Атап өтерлік бір жайт, Н.В. Ханыковтың (1822-1878) айтуынша, Гавердовский жазып қалдырған саяхат журналының екінші бөлігі, патша әміріне сәйкес, 1811-жылы басылып шыққан (Қар.: Ханыков Н.В. Пояснительная записка к картам Аральскаго моря и Хивинского ханства, с их окрестностями // Записки Императорского Русского Географического Общества. СПб., 1851. Кн. 5. С. 327). Дегенмен, бұл деректің қаншалықты рас екенін айта алмаймын. Гавердовский бастаған орыс елшілігі жөнінде аз болса да орыс зерттеушілері бұрын да біршама жазған, мысалы, мына мақаланы қар.: Водопьянов В. Неудавшееся посольство в Бухару поручика Гавердовского в 1803 году // Труды Оренбургской учёной архивной комиссии. Вып. III. Оренбург, 1897. [С. 57-79.] [5] Бұл кісінің қазақтар туралы түсінігінің басқалармен салыстырғанда қаншалықты жақсы болғанын мына кейбір фактілерден анықтауға болады. Мәселен, Гавердовский қазақтар өздерін қалай атайтынын да, қырғыз бен қазақ екі түрлі халық екенін де, қазақтардың орыстан басқа көрші халықтардың барлығы қазақтарды қырғыз деп атамайтынын да жақсы білген (Қар.: История Казахстана в русских источниках XVI - XX веков. Первые историко-этнографические описания казахских земель. Первая половина XIX века / Сост. И.В. Ерофеева, Б.Т. Жанаев. V том. Алматы: Дайк-пресс, 2007. С. 383-385, 538). [6] Ерофеева И.В. Указ. соч. С. 7, 13. [7] История Казахстана в русских источниках XVI - XX веков. Первые историко-этнографические описания казахских земель. Первая половина XIX века / Сост. И.В. Ерофеева, Б.Т. Жанаев. V том. Алматы: Дайк-пресс, 2007 (далее - История Казахстана. V т.). С. 17-154. [8] Ресей әскерінің сол кездегі кіші шені. Қазақша мағынасы «сап бастаушы, жол бастаушы» дегенді білдіреді. [9] История Казахстана. V т. С. 157-256. [10] Там же. С. 287-496. [11] Там же. С. 24, 159. [12] Қар.: Культелеев Т.М. Указ. соч. С. 184. [13] Мәселен, Фукстің пікірі бойынша, Тәуке хан заңдарының мазмұнын анықтағанда Левшиннің нұсқасына Гавердовский мен Шүкірәлиевтің нұсқалары қайшы келетін болса басымдылық соңғы екі нұсқаға берілуі тиіс (Фукс С.Л. Указ. соч. С. 131). [14] История Казахстана. V т. С. 36-37. [Курсивпен цитаттарды келтіріп отырмын. - Қ.Ә.] [15] История Казахстана. V т. С. 479 (прим. *). [16] Там де. С. 46. [17]* Прежде сего убивают еще лошадь в жертву духу-покровителю и клянутся все отправляющиеся на добычу исполнять предположенное дело согласно их условию, а после того мясо лошади вместе пожирают [* белгімен белгіленген ескертпе-түсініктемелер Гавердовскийдің екенін ескертемін. - Қ.Ә.]. [18] История Казахстана. V т. С. 52. [19] Алдын ала бір жылқы басын сүйеуші аруақтың құрметіне бағыштап құрбандықка шалып аламанға аттанатындар жоспарланған істі ойдағыдай орындауға серттеседі, сонан соң жылқының етін бірге жеп тауысады. [20] История Казахстана. V т. С. 200. [21] Там же. С. 70. [22] Қар.: Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей / Под общей ред. М.К. Козыбаева. Алматы: Санат, 1996. С. 367-372 и др. [23] [Маковецкий П.Е.] Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. Вып. I. Материальное право. Омск, 1886. С. II. Автор Тәуке хан жасаған жаңа әдет-ғұрыптар жиынтығын «джеты джарга» деп атайды. [24] Мәселен, қар.: Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Дарьинской области. Т. 1. Юридический быт. Ташкент: Типо-литография С.И. Лахтина, 1889. С. 24 («джеты джарга»); Словохотов Л.А. Народнй суд обычного права киргиз Малой орды / Труды Оренбургской учёной архивной комиссии. Вып. XV. Оренбург: Тургайская областная типо-литография, 1905. С. 42 и др. (Словохотов бұл заңдарды «Джыты Джарга» деп атайды.) [25]* Отсюда происходит то известное на границе и толико для спокойствия ее вредное имя барантов. [26] История Казахстана. V т. С. 90-91. [27] Айтпақшы, «айбана» сөзі А.И. Левшиннің шығармасында да кездеседі (қар.: Левшин А.И. Указ. соч. С. 369). Меніңше, Гавердовский (және кейін Левшин де) осы жазаның ерекше атауы «айбана» деп қателесіп отыр. Менің ойымша, бұл қате Гавердовскийдің қазақ тілін жеткілікті деңгейде білмегендіктен туындап отыр. Атап айтқанда, Гавердовскийдің сұрағына оның хабаршысы жауап беріп соңында «бұның айыбына» деген сөз тіркесін пайдаланған болу керек, ал зерттеуші бұны ерекше «айбана» термині деп бұрыс ұққанға ұқсайды. Оның үстіне, менің байқауымша, кейбір кезде Левшин Гавердовскийдің жазғанын сын көзбен бағаламай, оның жетегімен кетіп, бұрыс мәліметті дұрыс деп қабылдай беретіні көзге ұрынып тұр. Бұндайды «айбана» мысалынан анық көруге болады. [28] Кейінірек Гавердовский куәлар саны үш болу керек дейді. Бұны төменде қараңыз. [29]* Осыдан шекарада белгілі және оның тыныштығына зиян келтіретін «барымта» сөзі шыққан. [30]* Тявка, по словам некоторых киргизцев, был предшественник Абулхаир-хана, поддавшегося с ордою своею России; напротив, Шабахт-султан, как видно в Абулгазиевой истории, гораздо прежде сего времени усилился в степи Киргизской чрез завладение подданных Бурга-султана. [31]* Оный закон соделался ныне виною величайших зол в орде Киргизской и в спокойствии российской границы. [32]* Тамга есть ничто иное, как гиероглифический знак, похожий на китайский характер. Она имеет одинаковое значение с гербами. Азиатцы говорят, что Огус был первый, давший таковые знаки девяти кочевым ордам, от него получившим свое основание. Впоследствии колена, или роды, отделившиеся от сих главных частей, пользовались также тамгами оных, с тою только разницею, что старшее поколение получало тамгу первого родоначальника, или основателя, а прочие к сим начальным знакам, не переменяя основания фигуры, прибавляли приличные отметы. Таким образом, тамги сии, переходя в потомство, нечувствительно изменяют вид свой. Кочевые народы столь тщательно, однако же, наблюдают их порядок, что многие по тамге свободно узнают род и от какого начала оный происходит. Киргизцы употребляют их вместо подписи или приложения печати; вырезывают на оружии, вышивают на военной одежде, выжигают на коже молодых верблюдов и лошадей, и выстригают на шерсти у овец. Надобно заметить, что между башкирцами знаки сии менее разделены, ибо каждый род, или волость, имеет только одну общую тамгу. Напротив, у киргизцев каждая фамилия пользуется непосредственно своею. [33] История Казахстана. V т. С. 388-391. [34]* Кейбір қырғыздардың [қазақтардың. - Қ.Ә.] сөздеріне қарағанда, Тәуке өз ордасымен Ресейге ұмтылған Әбілқайыр ханға дейін өмір сүрген; керісінше, Әбілғазы тарихынан білуімізше, сол заманнан әлдеқайда бұрын Шабахт сұлтан Бурга сұлтанға қараған адамдарды өзіне қаратып Қырғыз [Қазақ. - Қ.Ә.] даласында өз билігін нығайтып үлгерді. [35] Әбілғазы Баһадүр хан (1603-1664) - Хиуа ханы, тарихшы, «Шаджара-и таракима» («Түрікмен шежіресі») (1661) және «Шаджара-и турк» («Түрік шежіресі») тарихи шығармаларының авторы. Мыс., қар.: Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы: Ана тілі, 1992. [36] Бұның алдында Тәуке хан 1680-жылы бас билермен бірге Қазақ ордасын билеген деп жазған Гавердовский қарама қайшы келетін мәліметті таратып баяндайтыны түсініксіз. Тәуке хан XVI-ғасырдың басында өмір сүрмегені белгілі. Гавердовский бұл жерде сөзсіз қателеседі. Тағы бір анық қате автордың Тәуке хан мен Шайбани ханды шатастырып жібергені. Кітап редакторлары Гавердовский Шабахт сұлтан деп жүрген кісіні Әбілқайыр ханның (1412-1468) немересі Мұхамед Шайбани хан (сұлтан) (1451-1510) деп анықтайды (История Казахстана. V т. С. 539). Олардың өмір сүрген кезеңдері де Гавердовскийдің жазғанына қайшы келеді. [37] Тәуке хан әр руға қыстау мен жайлау қоныстарын белгілеп берді деген аңыздың растығана Фукс те күдіктене қарап, қоғамның ұзақ дамуының нәтижесі қазақтың тарихи дәстүрінде Тәуке ханның реформаторлық іс-әрекетінің жемісі ретінде жиі көрсетіледі деп жазады (Фукс С.Л. Указ. соч. С. 210). Жалпы халық жиындарын шақыру да тек Тәуке ханның арқасы деген пікір де сол әсірелеу дәстүрдің кесірі (Фукс С.Л. Указ. соч. С. 270). [38] Фукстің пікірі бойынша, осы жазуға қарағанда, Гавердовский Тәуке ханның жаңа заңдар қабылдау саясатының жалпы мақсаты жергілікті рубасылардың билігін шектеу талпынысы деп бағалаған (Фукс С.Л. Указ. соч. С. 245). [39] «Айбана» туралы жоғарыдағы түсініктемемді қар. [40] Жоғарыда келтірілген басқа бір ережеде Гавердовский «қылмыскердің қылмыс жасағанын дәлелдеу үшін даугер төрт куәгер ертіп әкелу керек» деп жазған. Бұл қайшылық автордың қатесінен пайда болған ба әлде төрт куәгердің біреуі даугерге «бөтен» болмауы мүмкін бе анық емес. [41]* Бұл заң бүгінгі күні Қырғыз [Қазақ. - Қ.Ә.] ордасында өте зор бәлелердің себебіне айналып Ресей шекарасының тыныштығын да кетірді. [42] Гавердовскийдің өзі «казак (киргизец)» деп жазады. - Қ.Ә. [43]* Таңба дегеніміз қытай әліпбиінің әріптеріне ұқсайтын иероглиф белгісі. Ол елтаңбамен бір мағыналас болады. Азиялықтардың айтуынша, бұндай белгілерді өзінің тоғыз көшпелі ордасына бірінші болып Оғыз берген, содан бері олар оның атын иемденіп жүр. Кейін осы негізгі бөліктерден [ордалардан. - Қ.Ә.] тарамданып бөлініп кеткен рулар, немесе тармақтар, солардың таңбаларын пайдаланып жүрген. Бар айырмашылығы аға буын өз таңбасын алғашқы рубасыдан, немесе рудың негізін қалаған тұлғадан алып сол қалпында пайдаланып жүрсе, кейінгілері алғашқы таңбалардың негізгі нобайын өзгертпей айтарлықтай ерекшелік қосқан. Осылай ұрпақтан ұрпаққа ауысып бұл таңбалар шамалы болса да түрлерін өзгерте берген. Дегенмен, көшпелі халықтардың осы мәселе жөнінде тәртіптерін соншама берік сақтағандықтан қазірге дейін таңбасына қарап кімнің қандай руға жататынын және оның кімнен тарайтынын көп адам еркін анықтап айта алады. Қырғыздар [қазақтар. - Қ.Ә.] таңбаларын қол қоюдың орнына немесе мөр ретінде басуға, қару-жарақтарында ойып, әскери кімдерінде тігіп, жас түйе мен жылқылардың терісіне күйдіріп және қойға ен салуға пайдаланады. Атап айтарлық бір жайт, башқұрттарда осындай белгілер азырақ ерекшеленіп, бөлініп таралған, өйткені әр рудың, немесе болыстың, тек бір ортақ таңбасы бар. Қырғыздарда [қазақтарда. - Қ.Ә.], керісінше, әр отбасының өз таңбасы болады. [44] Фукстің пікірі бойынша, Тәуке хан заңдары негізінен ежелгі қазақ заңдарын қалпына келтіріп нығайту ниетінен туындаған болса да, құқық жүйесінде кейбір маңызды жаңалық та пайда болы. Сондай маңызды жаңалықтардың бірі, оқымыстының жазуынша, отбасы таңбасын меншік белгісі ретінде заңдастыру болды (бұрын күнделікті қарым-қатынаста негізінен ру таңбалары қолданылған-мыс) (Фукс С.Л. Указ. соч. С. 378). Дегенмен, кейінірек Фукс, өз пікірін жоққа шығарғандай, Гавердовский келтіріп отырған бұл аңыз тарихи шындыққа жақын болғанымен (Левшиннің нұсқасымен салыстырғанда), іс жүзінде ақиқат ауылынан алыс, өйткені меншік белгісі ретінде отбасы таңбалары қазақ халқының түп-төркіні болған тайпалар арасында ежелден пайда болып қолданыста болған дейді. Яғни, бұл жетістікті де Тәуке ханның реформаторлық еңбегіне телу қазақтың дәстүрлі тарихи әсірелеу тәсілінің кесірі болса керек (Фукс С.Л. Указ. соч. С. 604-605). [45] История Казахстана. V т. С. 94-95. [46] Там же. С. 421. [47] Менің пайымдауымша, жерге қатысты Гавердовскийдің «меншік» (орыстың «собственность» дегеннің қазіргі қазақша баламасы «меншік» екені белгілі) категориясын пайдаланғаны қате болса керек. Менің білуімше, қазақтың кәдуілгі құқығында «меншік»-ті екі түрлі категория құрастырған - мал және мүлік, яғни меншік мал мен мүліктен тұрған. Меншікті еншіге қалдыруға болады. Ал «жер» не мал, не мүлік емес және де жерді еншіге бөліп беруге жол болмаған. - Қ.Ә. [48] История Казахстана. V т. С. 423. [49] Там же. С. 109, 110-111. [50] Там же. С. 210 (прим. *). [51] Там же. С. 460-461. [52] Қазақтың хан сайлау дәстүрі мен рәсімі туралы кезінде алғашқылардың бірі болып М. Мағауин тәптіштеп арнайы мақала жазған. Мыс., мына басылымда қар.: Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы, 1994. [53] Там же. С. 140-141, 142. [54] Сол кездегі орыс ақшасы. Ауызекі «червонный» деп аталған ақшаның ресми атауы «червонец» болды. Червонецті орыстар Бірінші Пётр (1672-1725) патшаның әмірімен ресми ақша ретінде айналымға енгізді. «Червонец» дегеніміз алтын дукат (3,4 г) стандартына сәйкес шығарылған ұсақ алтын теңге болды (Қар.: Спасский И.Г. Русская монетная система. Л.: Издат-во Государственного Эрмитажа, 1962. С. 139-140). [55] История Казахстана. V т. С. 247. [56] Бұл Гавердовскийдің ескертпе-түсініктемесі. [57] Өмірзақов Ө. Ресейге қосылғаннан не ұттық? Алматы: Санат, 1999. 171-б. [58] Айтпақшы, қазақ сот процесіндегі ант ету рәсімінің дамуын талдай отырып, Фукс бұрынғы заманмен салыстырғанда «Тәуке хан заңдарының өзінде ант ету (жан беру) дегеніміз өзінің негізгі және ең жақсы дәлел ретіндегі маңызын жоғалта бастайды» деп жазады (Фукс С.Л. Указ. соч. С. 552). Тәуке ханның «Жеті жарғысы» XVII-ғ. соңында пайда болды дегенмен келісетін болсақ, ал Гавердовский сипаттап отырған оқиғалар, атап айтқанда, қарақшылар шабуылы XIX-ғ. басында болғанын ескерсек, осындай ұзақ даму жолында қазақтың ант ету (жан беру) рәсімі киесін кетіріп, өз қасиеті мен құндылығын жоғалта берген деген қорытынды шығаруға болады. Осыған байланысты қазақ қарақшыларының оп-оңай ант еткендеріне таңдануға болмайды. [59] История Казахстана. V т. С. 432. [60] Там же С. 166 (прим. *). [61] Бұл, әрине, Гавердовскийдің қатесі болса керек, өйткені хан туыстарына қожа мәртебесі берілмеген. Зерттеуші қожалардың кім екенін анық білмегендіктен және, мүмкін, хан ұрпағына жататын адамдардың қожалармен туыстас болғанын біле тұра, өзінше мұндай бұрыс қорытынды жасайды. - Қ.Ә. [62] История Казахстана. V т. С. 199. [63] Там же. С. 380 (прим. **). [64] Там же. С. 428. [65] Гавердовский бойынша, «төбе» дегеніміз ерекше әкімшілік бірлік. - Қ.Ә. [66] История Казахстана. V т. С. 430-431. [67] Осы тәртіп белгілі «ердің құны екі ауыз сөз» деген мақалдың шығуына негіз болған сияқты. - Қ.Ә. [68] История Казахстана. V т. С. 433. [69] Там же. С. 135 (прим. **). [70] Там же. С. 243 (прим. **). [71] Айтпақшы, 1823-жылы жарияланған үзіндісіндегі осы жазба мен 2007-жылы жарияланған кітаптың жазбасында мәтіндік бір сәйкессіздік бар. Атап айтқанда, 1823-жылғы жазба төмендегідей көрсетілген: «По закону Магометан, содержимому в сем случае и Киргизами, не должно никогда употреблять оружия против едноверцев, или производить смертоубийство без объявления войны» (Қар.: [Гавердовский Я.] Разграбление киргизами русского каравана, шедшего в Бухарию в 1803 году (Отрывок из дневных записок г. Гавердовского) // Сибирский вестник. СПб., 1823. Ч. II. Кн. 9. С. 30. Прим. **). Бұл ескертпенің қазақшасы келесідей көрсетуге болады: «Қырғыздар [қазақтар. - Қ.Ә.] да осы жағдайда ұстанатын мұсылман заңы бойынша, діндес адамдарға қарсы қару-құрал жұмсауға немесе соғыс жарияламай адам өлтіруге ешқашан болмайды». [72] История Казахстана. V т. С. 245. [73] 1823-жылы жарияланған үзіндісінде Гавердовский бұл жағдайды кішкене басқаша жазып сипаттаған: «…а о неприятелях ничего достовернаго сказать не можно: они, вероятно, как и все Азиятцы, раненых и убитых не оставляли на поле сражения» (Қар.: [Гавердовский Я.] Разграбление киргизами русского каравана, шедшего в Бухарию в 1803 году (Отрывок из дневных записок г. Гавердовского) // Сибирский вестник. СПб., 1823. Ч. II. Кн. 9. С. 34). Бұл цитатты қазақшаласақ, былай болуы мүмкін: «…ал дұшпандарымыз туралы рас бірдеңе айту мүмкін емес: олар, бәлкім, бүкіл азиялықтар құсап, жарақат алғандар мен өлтірілгендерін ұрыс алаңында қалдырмады». Байқап отырсақ, екі жазбаның сәйкессіздігі ықтималдылығында болып тұр. Біреуінде автор ұрысты және оған қатысты қазақтардың ұрыс жүргізу ережелерін сипаттай отырып, қазақтар жарақат алған және қайтыс болған адамдарын ұрыс алаңында (басқа азиялық елдер сияқты) қалдырмайды деп сенімді жазса, екіншісінде «бәлкім, басқа азиялықтар құсап» деп жорамалдап жазады. Нашар редакциялаудың салдары болмаса, бұл сәйкессіздіктің түпкі себебі түсініксіз болып тұр. Мүмкін, 1823 және 2007-жж. Гавердовскийдің шығармаларын жариялаған адамдар екі түрлі қолжазба пайдаланған. [74] История Казахстана. V т. С. 368. [75] Там же. С. 205. [76] Там же. С. 206. [77] Там же. С. 207. [78] Там же. С. 421. [79] Там же. С. 451. [80]* Калым за первую невесту бывает невелик, но за прочих, судя по их красоте и богатству жениха, простирается иногда от 100 до 500 овец или до 100 лошадей, нескольких верблюдов, с придачею военной и другой одежды. [81] История Казахстана. V т. С. 452-453. [82]* Бірінші қалыңдық үшін төленетін қалың малдың мөлшері үлкен болмайды, бірақ кейінгілері үшін қыздың сұлулығына және күйеу баланың ауқаттылығына қарай кейбір кезде қойдың 100 басынан 500-ге дейін немесе жылқының 100 басына дейін, бірнеше бас түйе, бұған қоса әскери және басқа кім-кешек болуы мүмкін. [83] История Казахстана. V т. С. 469. [84] Бегалы Нұралыханұлы, Кіші жүз сұлтаны (История Казахстан. V т. С. 559). [85] Шерғазы Қайыпұлы (1818-ж. қайтыс болды), Кіші жұз сұлтаны, Қайып ханның кенже ұлы (История Казахстан. V т. С. 578). [86]* О разности жениного богатства наиболее уверили нам примеры во время проезда нашего по степи, а особливо при посещении аула Башикары-бия. Одни его жены одеты были в шелковое и золотом шитое платье, а другие были в ветхом рубище; те живут в прекрасных шатрах, а сии в бедных хижинах. Случалось, что последние, не имея достаточного пропитания, испрашивали себе хлеба у наших казаков, напротив, первые имели всего изобильно. То же самое находили мы и у Каракубек-бия. [87] История Казахстана. V т. С. 458-459. [88]* Бір отбасындағы әр қатынның байлығы бірдей емес екеніне даланы кесіп өткенімізде көзімізді аштық, әсіресе бұндай мысалдарды Басығара бидің ауылына түскенімізде байқадық. Онын кейбір қатындары алтынмен апталған жібек көйлек киіп жүрсе, кейбіреулері тозығы жеткен алба-жұлба киіммен де жүрді; алғашқыларының киіз үйлері керемет отаулар болса, соңғыларынікі - бір жұпыны үйлер. Осы соңғылары жеткілікті азық-түлік таба алмай біздің козактардан нан сұраған жағдайлар да болды, алғашқыларында керісінше бәрі артығымен бар. Тура осындай жагдай Қаракөбек бидің ауылында да болды. [Басығара би (Башикара бий) - Кіші жүз әлімұлының ішіндегі төртқара руының биі (История Казахстана. V т. С. 559). Қаракөбек би - Кіші жүз әлімұлының ішіндегі төртқара руының биі, тархан (История Казахстана. V т. С. 566) - Қ.Ә.] [89] Ер адамның өз тоқалын басқа біреуге қоса салуы туралы басқа дереккөздерден мәлімет таба алмадым. Қалай болса да, қазақтың кәдуілгі құқығында ер адамның өз жұбайын басқа біреуге бере салу құқығы болған жоқ. Мүмкін, бұл автордың ер адамның отбасындағы шексіз билігін көрсетуге тырысып әсірелеп жазған амалы. - Қ.Ә. [90] История Казахстана. V т. С. 245. [91] 1823-жылы жарияланған үзіндісінде бұл ситуация сәл басқаша жазылған: «…Между тем безпрерывное было приращение неприятелей. Они стекались с визгом; немногие имели значки, показывающие различные их колена…» (Қар.: [Гавердовский Я.] Разграбление киргизами русского каравана, шедшего в Бухарию в 1803 году (Отрывок из дневных записок г. Гавердовского) // Сибирский вестник. СПб., 1823. Ч. II. Кн. 9. С. 33). Бұны келесідей қазақшалауға болады: «…Сол кезде дұшпандарымыз үздіксіз үймелеп келе берді. Олар шырылдап ағылып жинала берді; азғантайы өз руының түрлі тармақтарын (бөлімшелерін) көрсетіп білдіретін белгішелерімен болды». Бұған қарағанда, бір оқиғаға байланысты екі жазбада айтарлықтай мағыналы сәйкессіздік байқалса керек. Бұл, әрине, сапасыз редакциялаудың салдары да болуы мүмкін. Дегенмен, 1823-жылғы жазба дұрыс болса, Гавердовский керуенін тонауға қатысқан қазақтардың көбісі емес, азғантайы руын көрсететін белгіше тағып (киіп) жүрген деуге болады. Бұның себебі түрлі болуы мүмкін. Мәселен, не бұндай әдетті (руын көрсететін белгіше тағу не киімінде көрсету) ер кісілердің көпшілігі сақтамаған, не тонау сияқты абыройсыз іске қатысқанда ер адамның көбі қай руға жататынын анық көрсететін белгісін жасыруға тырысқан. [92] История Казахстана. V т. С. 267. Бұл үзінді Гавердовскийдің емес Савва Большойдың (1769-1827) «Прибавление к дневным запискам доктора 7-го класса Большого» («7-класс дәрежелі дәрігер Большойдың күнделікті жазбаларынан») деген шығармасынан беріліп отыр. [93] История Казахстана. V т. С. 371 (прим. **). [94] Загряжский Г. Быт кочевого населения долины Чу и Сыр-Дарьи // Туркестанские ведомости. 1874. № 27. Мына басылым бойынша цитатты келтіріп отырмын: Өмірзақов Ө.Ә. Ресейге қосылғаннан не ұттық? Алматы: Санат, 1999. 74-б. [95] Там же. С. 428. [96] Там же. С. 466-467. [97] Там же. С. 204. [98] Там же. С. 429. [99] «Бөлінбеген енші» туралы, мәселен, мына мақалада толығырақ қар.: Әлімжан Қ. Қазақтың кәдуілгі құқығы ережелерінің авторлық көркем әдебиетте, фольклорда және музыкада көрініс табуы // «Әділеттің» ғылыми еңбектері (Алматы). 2006. № 1. 46-48-бб. [100] Шабданұлы Қ. Қылмыс: Көп томды роман. 3-том. Алматы: «Атажұрт» баспа орталығы, 2009. 336-б. жүктеу/скачать 100,58 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|