Яков Гавердовский қазақтың кәдуілгі құқығы туралы («Жеті жарғы» жайлы алғашқы жазба дерек) (Қайрат Әлімжан, заңгер)
[Мұрагерлік пен енші және өсиет қалдыру туралы]
жүктеу/скачать 100,58 Kb.
|
Яков Гавердовский қаза
| [Мұрагерлік пен енші және өсиет қалдыру туралы]
«Когда приметят, что ни даргир, ни баксы в опасных и смертельных болезнях помочь не могут, тогда собираются к больному со всего аула, а особенно родственники и просиживают при оном целые ночи. Ежели не случится никакой духовной особы, которых вообще в Киргизской степи весьма мало, то простой киргизец или киргизка читают на память известные некоторые стихи или молитвы из Алкорана, сам же больной будучи еще в памяти, тянет нараспев, вместо обыкновенного оханья, «Ой Аллай май, Худай май», т.е. ах Боже мой, Боже мой и проч. Пожилые люди делают всегда при смерти какое-нибудь завещание не только женам и детям своим, но даже всему бывающему народу, например: некто из умерших положил заветом, что ежели кто будет переходить гору, на которой находятся бруски или оселки (кайряк), то чтоб не забыл взять оттуда с собою точильного сего камня, которым бы можно было выправить нож для резания мяса биш-бармак в случае гостеприимства. От сего завещания названа киргизцами одна гора Тауасар, т.е. перейдет гору. Ибо она имеет в себе сии точильные камни. Сия гора лежит около реки Сыр…».[92] «Қауіпті және өлімге әкеліп соқтыратын аурумен ауырғандарды не дәрігер, не бақсы арашала алмайтынын байқаған соң, олар [қазақтар. - Қ.Ә.] ауруға бүкіл ауыл болып жиналып келіп, әсіресе жақын-туыстары, түнімен-күнімен қасында отырады. Егер қандай да бір діни адам бола қалмаса, айтпақшы, бұндайлар Қырғыз [Қазақ. - Қ.Ә.] даласында жалпы сирек кездеседі, онда қарапайым қырғыз [қазақ. - Қ.Ә.], ер не әйел, жаттап алған кейбір Құран өлеңдерін немесе сүрелерін дауыстап айтады, ал аурудың өзі есінен танбай тұрып, қәдімгідей уһілегенше, «ой, Алла-айым-ай, Құдайым-ай» деп әндетіп ыңылдайды. Кексе адамдар өлім үстінде әрқашан тек өз қатындары мен балаларына ғана емес, қалған ел-жұртына да қандай да бір өсиет айтып қалдырады, мәселен: қайтыс болғандардың бірі «егер біреу қайрақ тастар бар пәлен тау асатын болса, сол жерден қонақ қүткенде асатқан ет кесуге арналған пышақ қайрауға жарайтын қайрақ тас алуға ұмытпасын» деген өсиетін қалдырыпты. Бұл өсиетке байланысты қырғыздар [қазақтар. - Қ.Ә.] бір тауды Тауасар, яғни таудан өтеді деп атап қойды, өйткені осы тауда сол қайрақ тастар бар екен. Бұл тау Сырдарияға жақын орналасқан…». Қайрақ тас туралы мысал әл үстіндегі адамдар өсиет қалдырғанда, оларға тиесілі мал-мүлікке қатысты ештеңе айтпай, одан тыс мәселелер жөнінде тілек-бұйрықтарын айтуға қақылары болғанын көрсетеді. Яғни, құқық бойынша жалпы жер не белгілі бір жер телімі, не белгілі тау ешкімнің меншігіне тиесілі болмағанымен, оларды бір нәрсеге қатысты пайдалану жөнінде (мәселен, пәлен жерден бірдеңе алсын дегендей) өсиет қалдыруға мүмкіндік болған. «Между кочевыми азиатскими народами в древности введено было господствующее правило, которое в некоторых обществах, рассеянных в Маньчжурии, Тибете и частью в киргизцах, и поныне сохранилось, что дети, происшедшие от жены первой, или старшей, имели полное право на имение отцовское; напротив, рожденные от других, т.е. от рабынь и наложниц, которых было число неограниченно, не имели никакой доли в оном, кроме небольшого участка в скоте; даже они сами принадлежали к разделу между первыми».[93] «Ежелгі заманда азиялық көшпелі халықтар бір үстем ереже қабылдап бекітті. Бұл ереже Манчжурия мен Тибетті мекен ететін кейбір қауымдастықтарда және кейбір қырғыз [қазақ. - Қ.Ә.] жамағаттарында әліге дейін сақталып жүр. Бұл ережеге сәйкес бәйбішеден, яғни бірінші немесе үлкен қатыннан туған балалардың әкелерінің мүлкін енші қылып алуға толық құқығы болды; керісінше, басқалардан, атап айтқанда, күң мен кәнизактардан туған сансыз балалардың малдың кішкене үлесін есептемегенде енші алуға құқығы болмаған; құқығы түгілі, олардың өздері еншілеуге жататын мүлікке жатқызылған». Менің білуімше, жалпы құқықтанушылар білетін қазақтың кәдуілгі құқығы бойынша, Ресей империясы Қазақ елін жаулап ала бастаған кезден, яғни XVIII-ғ. 30-жылдарынан бері, қазақ арасында заңды және заңсыз балалар мәртебесі тең болмағаны немесе некелі әйелден туған балалар мен некесіз туған балалардың арасында құқықтық теңсіздік болғаны туралы сенімді мәлімет жоқ. Және де қазақтың күнделікті құқықтық тіршілігінде бұндай ереженің болғанын растайтын фактілер мен білетін жазба дереккөздерде ұшыраспайды. Гавердовскийдің айтуынша, бұндай ереже ежелгі заманнан бері азиялық көшпелілерде үстемдік құрған және қазақтарда «частью» (яғни толыққанды емес) сақталған. Бірақ бұл зерттеушіміз өз көзімен көрдім деп жазбайды. Дегенмен, бұндай мәліметті басқа орыс зерттеушісі де растайды. Атап айтқанда, біраз уақыттан кейін Г.С. Загряжский (1874) Шу және Сырдария бойымен көшіп жүрген елдің тіршілігін суреттеп, «халықтың ежелгі әдет-ғұрпы бойынша, тек бәйбішенің балалары әкелерінің тектілігін сақтайды, ал тоқалдан туған балалар алғашқыларының құлдары (қүңдері) болады»[94] деп жазады. Загряжский бұл мәліметті Шу не Сырдария аймағында жергілікті хабаршыдан алды ма немесе Гавердовский шығармасынан (жарияланған үзінділерінен) алды ма белгісіз. Дегенмен, Загряжскийдің мәліметі дербес хабаршыдан алынған болса, бұндай ереженің қазақтарда ежелгі заманнан бері болуы әбден мүмкін деп қорытындылап болжауға болады. Онда мәселе бұл ереженің Қазақ елінде қалайша дамып (қолданыста болып) әлсірегені туралы болмақ. «…После свадьбы сыновья получают в полное свое распоряжение участок скота и совершенно освобождаются от неограниченной зависимости, тогда отдается на их волю, остаться ли для общей защиты в одном ауле с отцом или, привлекши к себе сообщников, отделиться кочевать в другие места. К таковому разделению побуждаются они иногда необходимостью, а особливо, кто имеет у себя великие табуны…».[95] «…Үйлену тойынан кейін ұл-балалар өз иеліктеріне енші ретінде (әкелерінің) малының бір үлесін алып, тәуелділіктен толық құтылады, осыдан кейін бірге қорғану үшін әкелерімен бір ауылда қалу немесе жора-жолдастарын қосып әке ауылынан бөлініп басқа жерде дербес көшу мәселесін шешу тек ұл-балалардың еркінде болады. Бұндай бөліністерге оларды кейде қажеттілік те итермелейді, әсіресе иеліктерінде малы тым көп адамдар бөлініп шығуға мәжбүр не мүдделі болады…». «…После похорон подле кибитки печальной семьи выставляется черный значок, около коего собираются женщины, дабы совершить заунывную свою мелодию (улен), что продолжается иногда более полугода. Родственники в продолжение сей печальной церемонии исполняют завещание умершего и, если он был глава фамилии, делят оставшееся имение; отделенные дети не имеют никакого права на наследство. Оно принадлежит тем, которые не получили еще себе участка, разве покойник пред смертью сделал по сему случаю особенное распоряжение… Байбича или, если она умерла, заступившая ее место вторая жена, до бракосочетания всех малолетних детей после покойного начальника семьи, управляет всем имением точно так, как и при жизни хозяина. Старший сын, а чаще всего старший брат вступает во власть оставшейся фамилии; или если ему будет угодно, то из оставшихся жен любую берет за себя, не платя калыма. Байбича почти никогда не вступает во второе замужество, но все прочие имеют право, а особливо когда они бездетны, удалиться со своим имением к их отцам и выходить замуж по собственному произволу. У некоторых киргизцев не возбранено также детям покойника брать за себя оставшихся молодых его супруг, из сего исключаются только родные матери…».[96] «…Жерлеуден кейін қайғылы отбасының үйінде қара белгі орнатылып жанында қатындар жиналып қосылып мұңлы әуенмен өлең айтып тұрады, бұл кейбір кезде жарты жылға да созылуы мүмкін. Осы қасіретті рәсім жолдарымен жақын-туыстары қайтыс болғанның өсиетін орындап, ол кісі отбасының басшысы болса, мал-мүлкін бөліседі; кезінде еншісін алған бала-шағасының бұл мұраға еш қақысы болмайды. Қайтыс болған кісі өлім алдында ерекше өсиетін қалдырмаса, бұл мұра тек өз үлесін (еншісін) алып үлгермегендерге тиесілі… Бәйбіше немесе ол қайтыс болып оның орнын басқан екінші қатыны қайтқан отағасының кішкене балаларының бәрі кәмелетке толып некеге отырғанша қалған мал-мүлікке ері тірі болған кездегідей иелік ете береді. Отбасының отағасысы қайтыс болғанның үлкен ұлы не көбінесе ағасы болады; қалайтын болса соңғысы інісінің қатындарының бірін қалыңсыз қатындыққа алады. Бәйбіше ешқашан дерлік екінші рет тұрмысқа шықпайды, ал басқа қатындар, әсіресе баласыз болса, өз мал-мүліктерін алып төркіндеріне қайтып өз еріктерімен қайтадан тұрмысқа шығуға құқықты. Кейбір қырғыздар [қазақтар. - Қ.Ә.] қайтыс болғанның балаларына әкелерінің жас қатындарын қатындыққа алуға тыйым салмайды, бұл жолмен тек олардың туған аналарын қатындыққа алуға тыйым салынған…». Қайтыс болған кісінің ұл-балалары әкелерінің жас қатындарын (туған аналарынан басқаларын) қатындыққа алуға құқықты деген ереженің қаншалықты рас екені айта алмаймын. Менің ойымша, Гавердовский қазақ құқығында бұндай ереже болды деп қателескен болса керек. Әйтеуір, басқа бір де бір дереккөзде қазақтар бұндайға жол бергені туралы оқыған емеспін. жүктеу/скачать 100,58 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|