Зордук-зомбулукту

 
 
 
 
КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН  
БИЛИМ БЕРЇЇ МЕКЕМЕЛЕРИНДЕ 
ЗОРДУК-ЗОМБУЛУКТУ  
АЛДЫН-АЛУУ 
 
Педагогикалык кызматкерлер үчүн  
усулдук колдонмо 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
БИШКЕК - 2015 
 
1

 
Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелеринде зомбулукту 
алдын-алуу боюнча педагогикалык кызматкерлер үчүн методикалык колдонмо 
 
Түзүүчүлөр:  
Абдылдаева  Г.К.,  Кыргыз Республикасынын Билим  берүү жана илим министрлиги-
нин мектепке чейинки, жалпы орто жана мектептен тышкаркы билим берүү Башкармалы-
гынын жетектөөчү адиси 
Горкина В.А., профилактикалык программалар боюнча улуттук эксперт  
Рецензенттер:  
Ашымбаева  Т.А.,  Кыргыз  Республикасынын  Билим  берүү  жана  илим  министринин 
орун басары 
Мамытов  А.М.,  Кыргыз билим берүү академиясынын президенти, педагогика илим-
деринин доктору 
Котормочу: Садыкова Н.Ж., И.Арабаев атындагы КМУнун ага окутуучусу 
Редактору: Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин мам-
лекеттик тилди өнүктүрүү боюнча адиси -
 Б.К. Бөкөлөев   
 
Бул колдонмо ЮНЕСКОнун Москвадагы Бюросунун колдоосу менен жарык көрдү. Ав-
торлор: 
Л.А.Глазырина, М.А.Костенко; Т.А.Епояндын редакциясы алдында чыккан. “Би-
лим берүү мекемелеринде зомбулукту алдын-алуу”. боюнча педагогикалык кызматкерлер 
үчүн атайын методикалык колдонмо (М., 2015-ж.).  
Колдонмону иштеп чыгуунун жүрүшүндө аны талкуулоого билим берүү органдарынын 
адистери, Бишкек шаарынын билим берүү мекемелеринин жетекчилери, окутуучулар, со-
циалдык педагогдор, психологдор катышышкан.   
 
Алымбекова  Ф.К.,  Бишкек  шаарынын  мэриясынын  Билим  берүү  башкармалыгынын 
башкы адис 
Шарапова О.А., Бишкек шаарынын Ленин районунун Билим берүү борборунун жетек-
төөчү адиси 
Даниярова  Ж.А., №6 Автордук окуу-тарбиялык комплексинин социалдык педагогу 
Худайбердиева  Д.С.,  №65-экология-экономикалык  лицейдин  директорунун  орун  ба-
сары   
Скосырская И.П., №20-окуу-тарбиялык комплекс-мектеп-гимназиянын социалдык пе-
дагогу 
Сайфутдинова О. Б., №33-орто мектептин социалдык педагогу 
Исимбаева Р.А., №9-окуу-тарбиялык комплекс-мектеп-гимназиянын социалдык педагогу 
Турдубаева Г.Р.,  №27-орто мектептин социалдык педагогу 
Кокешева В.А.,№70-окуу-тарбиялык комплекстүүорто мектептин психологу 
Дроздова Ю.С., №41-орто мектептин социалдык педагогу 
 
 
2

 
 
Методикалык  колдонмо  жалпы  билим  берүүчү  мекемелердин  жетекчилери  жана 
кызматкерлерине (мугалимдерне, психологдорго, социалдык педагогдорго ж.б.) арнал-
ган. Ал билим берүү мекемесиндеги зомбулуктун табияты жана себептери, анын фор-
малары жана ага катышкан тараптар үчүн натыйжалары, конфликттик кырдаалдардын 
алдын-алуу  жана  аларды  үчүн  ыкмалары  жөнүндө  маалыматтарды  сунуштайт.  Кол-
донмодо өзгөчө көңүл-гендердик зомбулукка бөлүнөт. Колдонмо практикалык мүнөзгө 
ээ жана зомбулук фактыларына жооп кайтаруу жана жабыр тарткандарга жардам көр-
сөтүү  боюнча  уюштуруучулук  жана  тарбиялык  чараларды,  билим  берүү  мекемесинин 
жетекчилигинин жана кызматкерлеринин аракеттеринин алгоритмин сунуштайт. Ошон-
дой эле, бул колдонмодо балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулуктун алдын-алуу 
боюнча  билим  берүү  мекемелеринин  саясатын  жана  регламентин  иштелип  чыгууда 
колдонула турган маалыматтар камтылган.   
Колдонмо жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрө түзүү боюнча жана билим 
берүүчү мекемелерде балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук кылууну төмөндө-
түү боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим 
министрлиги тарабынан сунушталат.  
Түзүүчүлөр  бул  колдонмодо  камтылган  фактыларды  тандагандыгы,  сунуштаган-
дыгы үчүн жана өздөрүнүн, ЮНЕСКОнун ою менен дайыма эле төп келе бербеген, ой-
лорун билдиргендиги үчүн жоопкерчиликте болушат.  
Колдонмо  ЮНЕСКОнун  Алматыдагы  Кластердик  Бюросунун  техникалык  жана 
каржылык колдоосунун негизинде иштелип чыккан. 
Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги ЮНЕСКОнун Ал-
матыдагы  Кластердик  Бюросуна  анын  башчысы  Лазарев  Сергей  Аркадьевич  мырза-
нын жана ЮНЕСКОнун адиси Ли Галина Сергеевнанын наамына бул колдонмону иш-
теп  чыгууда  жана  басып  чыгарууда  колдоо  көрсөткөндүгү  үчүн  тереӊ  ыраазычылык 
билдирет.   
Колдонмонун дизайн жана жасалгалоосунун автору: 
Сарыбаев Т.Т. 
 
 
 
 
 
 
 
3

 
 
МАЗМУНУ 
 
 
КЫСКАРТУУЛАРДЫН ТИЗМЕСИ ..................................................................................... 7 
 
1-БӨЛҮМ
 
БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕЛЕРИНДЕГИ ЗОМБУЛУК ФЕНОМЕНИ ................ 10 
 
1.1. Билим берүү мекемесиндеги зомбулук – ааламдашкан көйгөйү ........................ 10 
Зордук-зомбулук тууралуу фактылар ..................................................................... 11 
 
1.2. Билим берүү мекемесиндеги зомбулуктун түрлөрү жана формалары ................ 14 
Зомбулуктун таасир этүү оордугуна карата бөлүштүрүү ............................................... 14 
Эмоционалдык (психологиялык) зомбулук ........................................................ 15 
Физикалык зомбулук .................................................................................... 16 
Сексуалдык зомбулук ................................................................................... 16 
Баланын негизги муктаждыктарына кайдыгер мамиле жасоо ............................. 16 
Эзүүчү (Эксплуатация) ................................................................................. 16 
Билим берүү мекемесиндеги зыян келтирүү ..................................................... 17 
Дискриминация ........................................................................................... 17 
Гендердик зомбулук ..................................................................................... 19 
Буллинг .................................................................................................... 19 
Хейзинг  .................................................................................................... 21 
Кибербуллинг ............................................................................................. 22 
 
1.3. Зомбулуктун факторлору ............................................................................ 22 
Инсандык факторлор ......................................................................................... 23 
Үй-бүлөлүк факторлор ....................................................................................... 23 
Чөйрө факторлору ............................................................................................ 24 
Кырдаалдык факторлор ..................................................................................... 24 
Социалдык факторлор ....................................................................................... 25 
Социалдык жана экономикалык теңсиздик .............................................................. 25 
Гендердик көрүнүштөр ....................................................................................... 25 
Массалык-маалымат каражаттарында зомбулукту көп ирет кайталоо жана көрсөтүү ........ 26 
 
1.4. Зомбулуктун катышуучулары ...................................................................... 27 
Ролдорду бөлүштүрүү ........................................................................................ 27 
Инсандык мүнөздөмөлөр .................................................................................... 29 
Гендердик өзгөчөлүктөр ..................................................................................... 30 
Курактык айырмачылыктар ................................................................................. 32 
 
1.5. Зомбулук көрсөтүү фактыларына жооп кайтаруу жана анын кесепеттери........... 32 
Мыйзамдык негизде жөнгө салуу .......................................................................... 32 
Кыргыз Республикасында балдарга карата зомбулукту жоюу ...................................... 34 
Билим берүү мекемелеринин иштөө тартиби .......................................................... 38 
Жабыр тарткандар үчүн кесепеттер (натыйжалар) ................................................... 40 
Күбөлөр (байкоочулар, катышуучулар) үчүн кесепеттер (натыйжалар) .......................... 43 
Зомбулук көрсөткөндөр үчүн кесепеттер (натыйжалар).............................................. 44 
Билим берүүчү мекемелер үчүн кесепеттер (натыйжалар) ......................................... 44 
 
 
4

 
2-БӨЛҮМ
 
БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕЛЕРИНДЕ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ 
УЧУРЛАРЫНЫН АЛДЫН-АЛУУ,
 
АНЫКТОО ЖАНА АЛАРГА ЖООП 
КАЙТАРУУ БОЮНЧА УЮШТУРУУЧУЛУК-ЖЕТЕКЧИЛИК ЧАРАЛАР              
ЖАНА МААЛЫМАТТЫК-АГАРТУУЧУЛУК ИШТЕР ...................................... 48 
 
2.1. Ченемдик жөнгө салуу ................................................................................. 51 
Билим берүүчү мекеменин уставы (Жобосу) ........................................................... 52 
Билим берүү мекемесинин жүрүм-турум жана ички тартип эрежелери .......................... 52 
Билим берүү мекемесинин кызматкерлери үчүн ички эмгек тартип эрежелеринде ........... 53 
Зордук-зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралардын планы .................................. 53 
 
2.2. Билим берүүчү мекеменин кызматкерлеринин жоопкерчилиги жана аракеттери .. 54 
Директор: ........................................................................................................ 54 
Директордун орун басары ................................................................................... 57 
Педагогикалык жамаат  .............................................................................................................. 60 
Мугалим, класс
 жетекчиси .................................................................................. 58 
 
2.3. Билим берүү процессин коштоочу кызматтарды тартуу ................................... 60 
 
2.4. Билим берүүчү мекеменин башка мекемелер менен өз ара аракети ................... 62 
 
2.5. Окутуу жана маалыматтык-агартуучулук иштер .............................................. 63 
Жетекчилерди жана педагогдорду окутуу ............................................................... 63 
Окуучуларды окутуу .......................................................................................... 65 
Ата-энелерге маалымдоо (билдирүү) .................................................................... 66 
 
2.6. Зомбулук көрсөтүү кырдаалдарынын алдын-алуу, аныктоо жана аларга жооп 
кайтаруу,
 
пикир келишпес кырдаалдардын катышуучуларына жардам көрсөтүү 
боюнча чараларды ишке ашыруу ................................................................. 69 
Билим берүү мекемесинин аймагында коопсуздукту камсыздоо .................................. 69 
Класста (тайпада) позитивдик абалды кармап туруу ................................................. 69 
Зомбулук көрсөтүлгөн кырдаалдар тууралуу маалымдоо ........................................... 72 
Зомбулук көрсөтүлгөн учурларды аныктоо ............................................................. 73 
Зомбулук көрсөтүлгөн учурларга жооп кайтаруу....................................................... 74 
Зомбулукту токтотуу ................................................................................ 74 
Алгачкы жардамды көрсөтүү ........................................................................ 74 
Окуя тууралуу билдирүү ............................................................................... 75 
Окуяны талдоо жана каттоодон өткөрүү ....................................................... 75 
Жабыр тарткандарга жардам ....................................................................... 76 
Зомбулук көрсөткөн тарап менен иштөө ........................................................ 78 
Күбөлөр менен иштөө ................................................................................. 79 
Окуяны аягына чыгаруу ............................................................................... 80 
Пикир келишпестикти алдын-алуу жана чечүү үчүн окуучуларды тартуу ........................ 80 
Пикир келишпестикти алдын-алуу жана чечүү үчүн ата-энелерге маалымдоо жана              
аларды ишке тартуу .......................................................................................... 81 
 
ГЛОССАРИЙ ..................................................................................................................... 85 
 
 
 
5

 
ТИРКЕМЕ 1 
Адамдын жана балдардын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мыйзамдык-
нормативдик актылар ........................................................................................ 90 
 
 
ТИРКЕМЕ 2 
Билим берүү мекемелериндеги зомбулукка каршы аракеттерди жасоо максатында 
социалдык-психологиялык климаттын анализин жүргүзүү боюнча сунуштамалар ............ 92 
 
ТИРКЕМЕ 3 
“Зомбулукка карата мектептин саясаты”
 
документинин үлгүлүк түзүлүшү ...................... 98 
 
ТИРКЕМЕ 4 
Кыргыз Республикасынын жалпы билим берүүчү мекемелери үчүн “Зомбулуксуз мектеп”  
аттуу тарбиялык иштердин программасынын концепциясынын негизги компоненттери ..... 99 
 
ТИРКЕМЕ 5 
Балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча үлгүлүк мектептик план ..... 101 
 
ТИРКЕМЕ 6 
“Мектептеги зомбулукту кантип токтотуу керек” мугалимдер үчүн колдонмо ЮНЕСКО 
тарабынан
 
“Билим берүү баардыгы үчүн” программасын жана
 
дүйнө маданиятынын жана 
Планетанын балдарынын кызыкчылыктары үчүн зомбулук көрсөтпөө Эл аралык декадасын 
колдоого арналып иштелип чыккан (2001-2011) ..................................................... 104 
 
ТИРКЕМЕ 7 
Зомбулук кљрсљтїлгљн учурларга көңүл буруунун
 
үлгүлүк схемасы жана билим берүү 
процессинин катышуучуларынын аракеттеринин алгоритми ..................................... 112 
 
ТИРКЕМЕ 8 
Кыргыз Республикасынын билим берүүчү мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды 
коргоо боюнча
 
Атайын токтомдон үзүндү ............................................................. 115 
 
ТИРКЕМЕ 9 
«Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата
 
зомбулукту айтуу» модулу              
(Бишкек, 2014) ............................................................................................... 118 
 
ТИРКЕМЕ 10 
Окуяны (зомбулук көрсөтүлгөн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоонун үлгүлүк 
формасы ...................................................................................................... 125 
 
ТИРКЕМЕ 10 
Окуяны (зомбулук көрсөлгөн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоочу журналдын 
үлгүлүк формасы ............................................................................................ 129 
 
ТИРКЕМЕ 11 .................................................................................................. 130 
 
 
КОЛДОНУЛГАН ЖАНА СУНУШТАЛГАН АДАБИЯТТАРДЫН ТИЗМЕСИ ...................... 130 
 
 
6

 
КЫСКАРТУУЛАРДЫН ТИЗМЕСИ 
 
ДСУ: 
Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму 
ББИ:  
Бойго жете элек балдардын иши боюнча инспекция 
БИК: 
Балдар иши боюнча комитет 
КР ИИМ: 
Кыргыз Республикасынын Ички иштер министрлиги 
КР ССМ: 
Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлиги 
КР КМ: 
Кыргыз Республикасынын Коргоо министрлиги 
КР ББИМ: 
Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги 
КР СӨМ: 
Кыргыз Республикасынын Социалдык өнүктүрүү министрлиги 
ЭЭУ:  
Эл аралык эмгек уюму 
КР ЭЖЖСМ: 
Кыргыз  Республикасынын  Эмгек,  жумуш  менен  камсыздоо  жана 
жаштар саясаты министрлиги 
КР ӨКМ: 
Кыргыз Республикасынын Өзгөчө кырдаалдар министрлиги 
КР АМ:  
Кыргыз Республикасынын Адилет министрлиги 
БУ: 
Бейөкмөт уюмдар 
БУУ: 
Бириккен Улуттар Уюму 
ММК:  
Массалык-маалымат каражаттары 
ЮНЕСКО: 
Билим берүү, илим жана маданият боюнча Бириккен Улуттар Уюму 
ЮНИСЕФ: 
Бириккен Улуттар Уюмунун Балдар фонду 
 
 
7

 
 
 
 
 
 
1-БЉЛЇМ 
 
 
 
«Балдар  жөнүндө  кам  көрүү  мыкты 
болмоюнча,  адамзат  көптөн  бери  ба-
шын катырып келген бир дагы турмуш-
тиричиликтик көйгөй чечилбейт» 
БУУнун балдар фонду 
 
Билим берїї мекемелериндеги 
зомбулук феномени 
 
 

1-БЉЛЇМ 
Билим берїї мекемелериндеги зомбулук 
феномени 
Бириккен  Улуттар  Уюмунун  Балдардын  укуктары  тууралуу  Конвенциясы  менен 
бардык балдардын, аларга зыян келтирүүнүн жана ырайымсыз мамиле кылуунун бар-
дык формаларынан, корголууга болгон укугу бекитилген, ал эми мамлекеттер  зомбу-
лук окуяларын алдын-алуу, аныктоо, маалымдоо, кароого берүү жана иликтөө боюнча, 
ошондой эле жабыр тарткан балдарга карата дарылоо жана кийинки чараларды көрүү 
боюнча  системаларды  түзүүнү  камсыздоо  милдети  жазылган.  Бардык  балдар  үчүн, 
аларды  зомбулуктан  жана  ырайымсыз  мамиле  кылуудан  коргоо  менен  бирге  жа-
шоонун, жетилүүнүн, тарбиялоонун жана билим алуунун ыңгайлуу шарттарын камсыз-
доо  ар  бир  мамлекет  үчүн  социалдык  саясаттын  негизги  милдеттеринин  бири  болуп 
саналат.  
Балдарга карата жасалган эч бир зомбулук акталбайт, жана бардык зомбулуктун 
алдын алууга болот.А бирок бүткүл дүйнөдөгү балдар үй-бүлөдө, жергиликтүү коомчу-
лукта жана билим берүү мекемелеринде – окуучулар тарабынан да, ошондой эле му-
галимдер  тарабынан  да  зомбулукка  кабылышат.Мүнөзү  боюнча  татаал  жана  азаптуу 
бул  маселе  жакынкы  убактарга  чейин  дүйнөлүк  коомчулук  тарабынан  кеӊири  тал-
кууланган эмес. Балдарга карата зомбулук тууралуу БУУнун, 2006-жылы жарыяланган, 
Бүткүл  дүйнөлүк  доклады  балдарга  каршы  багытталган  зомбулуктун  масштабдарын 
гана  эмес,  ошондой  эле  анын  терс  кесепеттерин,  натыйжаларын  комплекстүү  тал-
доонун-биринчи эл аралык тажрыйбасы болду
1
.  
Айрыкча, актуалдуулукту мектептеги зомбулук көйгөйү жаратат, себеби, бала уба-
кытынын негизги бөлүгүн мектепте өткөрөт, анын үстүнө убакыттын өтүшү менен зом-
булук маселеси барган сайын коркунучтуу формаларга жана көлөмдөргө ээ болуп ба-
рат. Мектепте баланы таарынтышат, урушат, кемсинтишет жана ыза кылат, опузала-
шат, укук бузууларга жана кылмыштарга түртүшөт.  
Бул  бөлүмдө  билим  берүү  системасында  балдарга  жана  өспүрүмдөргө  каршы 
зомбулуктук  аракеттердин  масштабы  жана  мүнөзү  тууралуу  маалыматтар  берилет, 
зомбулуктун түрдүү формалары жана түрлөрү сүрөттөлөт, анын себептери жана фак-
торлору  талдоого  алынат,  зомбулуктун  катышуучуларынын  –  жабырлануучулардын, 
зомбулук көрсөткөн тараптардын жана күбөлөрдүн инсандык, курактык жана гендердик 
мүнөздөмөлөрү берилет.  Өзгөчө орун, өзүнүн курч көрүнүштөрүндө жашоо үчүн жана 
ден-соолук үчүн тобокел менен байланышкан, гендердик зомбулукка берилет. Колдон-
монун жыйынтыктоочу бөлүгүндөгү бөлүмүндө Кыргыз Республикасынын билим берүү 
мекемелеринде  зомбулукту  ченемдерин  жөнгө  салуунун  жана  ага  жооп  кайтаруунун 
практикаларынын  кыскача  мүнөздөмөсү  берилет,  ошондой  эле,  зомбулуктун  каты-
шуучулары үчүн жана окуу жай үчүн зомбулуктун кесепеттери кеңири чагылдырылат.  
 
1.1. БИЛИМ БЕРЇЇ МЕКЕМЕСИНДЕГИ ЗОМБУЛУК –
ААЛАМДАШКАН КЉЙГЉЙЇ 
Билим берүү мекемелериндеги зомбулук бардык жерлерде жайылган жана олут-
туу кесепеттерге ээ глобалдык көйгөй болуп саналат.  
Айрым  коомчулуктардын  маданий  салттары  тарбиялык  чаралар  катары  балдар-
дын билим берүү мекемелериндеги агрессивдүү жүрүм-турумуна жана/же мугалимдер 
                                       
1
 «Балдарга карата зомбулук» бүткүл дүйнөлүк доклад. 2006-ж. 
10

тарабынан, окуучуларга залал келтирген же аларды кемсинткен, физикалык жана пси-
хологиялык  таасир  тийгизүүгө  жол  берет.  Анын  үстүнө,  иштердин  мындай  абалы  көп 
учурда мектеп жетекчилигинин жана ата-энелердин кооптонуусун жаратпайт.  
А бирок, окуу жайдагы зомбулук окуучулардын сабакка катышуусуна, окуучулар-
дын окууга болгон жөндөмүнө жана мотивациясына, жана акырында келип академия-
лык жетишүүсүнө терс таасирин тийгизгендиги аныкталган. Зомбулуктун айынан бал-
дар билим берүү мекемелерине окуусун аягына чейин чыкпастан эле таштап салышат, 
өз укуктарын толук ишке ашыруу мүмкүнчүлүгүнөн кол жуушат.  
Балдарга  карата  уруп  жазалоонун  бардык  түрлөрүн  жок  кылуу  үчүн  Глобалдык 
демилгенин  маалыматтары  боюнча  76  өлкөдө  мектептерде  уруп  жазалоого  тыюу  са-
лынган эмес, 157 өлкөдө мындай түрдөгү жазалоо балдарга кам көрүү боюнча альтер-
нативалуу  мекемелерде  тыюу  салынган  эмес,  жана  болгону  34  өлкөдө  гана  мындай 
жазалоолорго,  жашаган  жайына  же  балдардын  жүргөн  жерине  карабастан,  тыюу  са-
лынган
2
.  Бирок,  билим  берүү  мекемелеринде  уруп  жазалоо  мыйзам  тарабынан  тыюу 
салынган өлкөлөрдө да, практика жүзүндө окуучулар зомбулукка кабылып келишет.