АЛУДЫҢ  ЖАЛПЫ  ЖӘНЕ  АРНАЙЫ  ШАРАЛАРЫ

318
жүргізуші  субъектілердің  экономикалық  мүдделерінің  тамырын  жайғызбайды.  Бүкіл 
кәсіпкерлік  қызметтің  экономикалық  мүдделерін  жүзеге  асыру  мүмкін  еместігі  өндірісті 
де,  және  соған  орай  мемлекеттік  бюджеттің  кіріс  бөлігін  тұралатады.  Кәсіпорындардың 
жабылуы  жұмыссыздықтың  өсуіне  және  соған  сәйкес  әлеуметтік  жәрдемақыға  бюджет 
шығыстарының  ұлғаюына  алып  келеді.
Сөйтіп, салықтар өсімінің объективті шегі болады, ол түрлі елдердің үкіметтері жүргізетін 
салық  ставкаларын  ауқымды  төмендетуден  көрініс  табады  [5,  236  б.].
Салықтар оны төлеушілерге ауыртпалықтар, сондай-ақ ұтыс әкелуі де мүмкін. Егер салық 
оны төлеуші тұлғаларға өтемдік ұтыс әкелмесе, олар ауыртпалықты болады. Салық салудың 
ауыртпалықты  болуы  халықтың  бір  елден  екіншісіне  көшуіне,  капиталдың  шекара  асып 
кетуіне  әкеліп  соқтыруы  мүмкін,  соның  салдарынан  ел  ықтимал  емес  салық  түсімдерінен 
айырылады.  Сондықтан  салықтар  шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің  кірістер  мен 
пайданы  арттыруға  деген  ынталылығын  төмендетпеуге  тиіс.  Салық  салу  азаматтардың 
шынайы  табыстарының  төменгі  күнкөріс  деңгейінен  төмендеуіне  әкеп  соқтырмауы  керек.
Қазақстандағы  фискальды  салық  саясатын  жетілдірудің  негізгі  бағыттары  өзіне  мына 
шарттарды  кірістіруге  тиіс:
 
– салық заңнамасындағы салық салу базасының өсуіне мүмкіндік бермейтін, шаруашылық 
жүргізуші субъектілер қызметі тиімділігінің өсуіне ынталандырмайтын «кедергілерді» жою;
 
– теңгенің  бағамындағы  өзгерістерді  жабу  үшін  негізгі  капиталдың  ұдайы  өндірісін 
ынталандыру;
 
– қосымша  құнға  салынатын  салықты  есептеу  мен  алу  әдістемесін  жетілдіру;
 
– шағын  бизнестің  субъектілері  үшін  тіркелген  салық  әдістемесін  енгізу;
 
– бухгалтерлік  және  салықтық  есеп  жүйелерін  бір  ізге  түсіру;
 
– фискальді  органдар  мен  салық  төлеушілердің  өзара  қарым-қатынасын  заңнамалық 
рәсімдеу  [5,  236  б.];
 
– салықтық  әкімшілік  жасауды  жетілдіру;
Экономиканың  көтерілуі  жағдайларында  –  салықтарды  ұлғайту,  ал  дағдарыс  жағдайында 
қысқарту  қажет.
Салықтарды қысқарту экономиканың барлық салаларында монополиялар мен кәсіпкерлерге 
салықтық  жеңілдіктерді  кеңейту  арқылы  қамтамасыз  етіледі,  бұл  экономиканың  жаңа 
қарқынмен  көтерілуіне  база  жасайды.  Мемлекет  сұраныстар  жиынтығының  шамасына 
мемлекеттік  бюджет  арқылы  ықпал  етеді.  Экономикалық  дағдарыстар  халықтың  табысы 
төмендігінен  тұтынуға  жеткіліксіз  бейімділіктің  нәтижесі  болып  табылады.
Салық  салу  саласындағы  қылмыстардың  алдын  алу  жөніндегі  жалпы  және  арнаулы 
шаралардың  жіктелуі  шаралар  қабылдау  бойынша  да  және  оларды  жүзеге  асыру 
субъектілері  бойынша  да  жүргізілуге  тиіс.  Осылайша,  салықтық  қылмыстар  мен  құқық 
бұзушылықтырдың  алдын  алу  –  заңды  және  жеке  тұлғалардың  салық  заңдарын  сақтауына 
бағытталған  экономикалық,  ұйымдық,  техникалық,  құқықтық,  тәрбиелік  шаралардың 
жүйесі.  Оның  мақсаты:
 
– салықтық қылмыстарды жасауға мүмкіндік беретін себептер мен жағдайларды анықтау 
және  жою;
 
– салық  салу  саласында  қылмыстар,  құқық  бұзушылықтар  жасауға  бейім  адамдарды 
анықтап,  оларға  ескертпелік-тәрбиелік  ықпалдар  жасау;
 
– адамдарды  қылмыстық,  әкімшілік,  тәртіптік  және  басқа  жауапкершілікке  тарту;
 
– әзірленіп  жатырған  қылмыстар  мен  құқық  бұзушылықтардың  жолын  кесу;
 
– қылмыс немесе құқық бұзушылық жасау мүмкіндігін болдырмайтын немесе айтарлықтай 
қиындататын  жасанды  жағдайларды  қамтамасыз  ету.
Салықтық қылмыстардың алдын алу жөніндегі негізгі міндеттер: салықтық қылмыстардың 
динамикасы мен құрылымына, қылмыс жасауға мүмкіндік беретін себептер мен жағдайларға 
әлеуметтік  дамумен  объективті  жүзеге  асырылатын  алдын  ала  ықпал  ету  (жалпы  алдын 
алу).
Жалпылама  алдын  алуға  мыналар  кіреді:
1.  Қылмыстар  мен  құқық  бұзушылықтардың  алдын  алу  субъектілерінің  қылмыстар  мен 
құқық  бұзушылықтардың  себептері  мен  жағдайларын  анықтау,  жою  және  бейтараптандыру 
жөніндегі  мақсатты  қызметі.

319
2.  Жалпылама  алдын  алу  жүргізудің  негізгі  нысандары  мен  әдістері  мыналар  болып 
табылады:
2.1. Құқық қорғау органдарының экономика саласындағы салықтық және басқа қылмыстар 
мен  құқық  бұзушылықтарға,  сондай-ақ  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  жүргізу 
мәселелері  бойынша  үйлестіру  кеңестерінің  жұмысын  ұйымдастыру  және  оған  қатысу.
2.2. Орталық,  өңірлік  және  жергілікті  бұқаралық  ақпарат  құралдарында  салықтық  және 
басқа  қылмыстар  мен  құқық  бұзушылықтар  туралы  тергелген  қылмыстық  істер  бойынша 
құқық  қолданушылық  тәжірибенің  негізгі  нәтижелерін  жариялау,  сондай-ақ  салықтар  мен 
алымдар  туралы  заңнаманың,  қылмыстық  және  әкімшілік  заңдардың  негізгі  қағидаларын 
түсіндіру.
2.3.  Қылмыспен  күресте  халықтың  белсенділігін  арттыру  жөніндегі  шараларды  жүзеге 
асыру,  соның  ішінде  білім  беру  мекемелерінде,  ұйымдар  мен  қоғамдық  бірлестіктерде 
лекциялар  оқып,  тақырыптық  сабақтар  өткізу.
2.4.  Қоғамда  сыбайластық  қылмыстар  немесе  мемлекеттің  экономикалық  қауіпсіздігіне 
қол  сұғатын  қылмыстар  мен  құқық  бұзушылықтар  жасаушы  адамдарға  төзбеушілік  және 
оларды  айыптау  жағдайын  қалыптастыру.
2.5. Жасалған қылмыстар мен құқық бұзушылықтар үшін жазаның болмай қалмайтындығын 
халықтың  санасына  сіңіру  мақсатында  бұқаралық  ақпарат  құралдарында  соттардың  нақты 
айыптау  үкімдерін  жариялау.
2.6.  Қылмыстарды  ашу  мен  оларды  жасаған  айыпкерлерді  әшкерелеу  үшін  маңызы  бар 
барлық жағдайларды орнату  және қылмыс жасауға мүмкіндік берген  жағдайлар  мен  оларды 
туындатқан  себептерді  жұртшылыққа  жеткізу.
2.7.  Өзінің  қызмет  бабын  қызмет  мүдделерінен  тыс  пайдалануға  тартылған  салық 
органдары  мен  ҚР  Мемлекттік  қызмет  істері  және  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  агентігі 
органдарының  қызметкерлеріне  қатысты  оларды  заңмен  белгіленген  жауапкершілікке  тарту 
жөнінде  уақытында  ықпалды  шаралар  алу  және  бұл  жұмыстың  нәтижелерін  көпшіліктің 
қаперіне  жеткізу.
2.8.  Салық  органдары  мен  ҚР  Мемлекттік  қызмет  істері  және  жемқорлыққа  қарсы  іс-
қимыл  агентігі  органдары  лауазымды  адамдарының  қызметтік  іс-қимылдары  барысындағы 
әрекеттерінің  дәлелділігі  мен  заңдылығына  тұрақты  бақылауды  жүзеге  асыру.
2.9.  Жоспарланатын  және  жүргізілетін  жедел  іздестіру  шаралары  мен  ҚР  Мемлекттік 
қызмет  істері  және  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  агентігі  органдарына  көмек  көрсететін 
адамдарды білуге мүмкіндік жасайтын жағдайларға жол бермеуге бағытталған шаралар алу.
2.10. Салық органдары мен ҚР Мемлекттік қызмет істері және жемқорлыққа қарсы іс-қимыл 
агентігі  органдары  ұжымдарында  қызмет  міндеттерін  орындау  кезіндегі  принципсіздікпен 
байланысты  қылықтарға  және  қызмет  бабын  қызмет  мүдделерінен  тыс  пайдалану  есебінен 
баюға  ұмтылушылыққа  төзбеушілік  жағдайын  орнату.
2.11.  Республиканың  мемлекеттік  билік  органдарына,  ұйымдар  мен  қоғамдық 
бірлестіктердің  лауазымды  тұлғаларына  анықталған  қылмыс  жасауға  мүмкіндік  беруші 
себептер  мен  жағдайлар  туралы  ақпарат  және  оларды  жою  мен  бейтараптандыру  жөнінде 
ұсыныстар  жолдау.
Жалпылама  алдын  алу  жөніндегі  барлық  осы  шараларды  қылмыстар  мен  құқық 
бұзушылықтардың алдын алу субъектілері жасақтайды және өздерінің жұмыс жоспарларында 
көрсетеді.
Салық  салу  саласындағы  қылмыстық  мінез-құлықтардың  түрлері  мен  нысандарының 
мақсатты  алдын  алу  (әлеуметтік-қылмыстық  алдын  алу)  және  соның  ішінде  жекелеген 
адамдардың  салықтық  қылмыстар  мен  құқық  бұзушылықтар  жасауының  мақсатты  алдын 
алу  (жеке  алдын  алу).
Жеке  алдын  алу  қылмыс  немесе  құқық  бұзушылық  жасауын  күтуге  болатын  нақты 
адамдарды  анықтау,  қылмыс  немесе  құқық  бұзушылық  жасалуына  жол  бермеу  және 
тұлғаның  мінез-құлығын  қоғамға  қарсы  бағыттан  заңға  мойын  ұсынушылыққа  қарай 
өзгерту мақсатында оларға немесе оларды қоршаған орта ға оң ықпал ету жөніндегі шаралар 
кешенін  білдіреді:
1.  Жеке  алдын  алу  жүргізу  үшін  тұлғаның  қылмыс  немесе  құқық  бұзушылық  жасау 
мүмкіндігі  немесе  ниеті  туралы  дұрыс  деректер  негіз  болып  табылады.  Жеке  алдын  алу 

320
жүргізу  жөніндегі  шешім  адамның  жеке  басының  ерекшеліктері  мен  басқа  да  жағдайларын 
есепке  ала  отырып,  әрекеттерін  мұқият  қылмыстық-құқықтық  талдауға  негізделуі  тиіс.
2.  Нақты  тұлғалардың  алдын  алу  олардың  конституциялық  құқықтары  мен 
бостандықтарына  шек  қоймайды.
1.  Алдын  алушылық  ықпал  мынадай  негізгі  нысандарда  жүзеге  асырылады:
 
– жеке  әңгімелесу  (таныстыру-түсіндіру,  тәрбиелік,  ресми  сақтандыру  мақса тындағы 
ескерту);
 
– бюджет  және  салық  тәртібін  нығайту  жөніндегі  ведомство-аралық  комиссияларда 
есептерін  тыңдау;
 
– алдын  алынатын  адамға  оң  ықпал  жасай  алатын  басқа  адамдарды  жеке  жұмысқа 
тарту (соның ішінде мемлекеттік биліктің бақылаушы және басқа органдарының лауазымды 
тұлғаларын,  жұртшылық  өкілдерін,  сондай-ақ  алдын  алу  объектісінің  отбасы  мүшелерін);
 
– алдын  алу  объектісі  айналасында  құқыққа  қарсы  әрекеттер  жасауды  болдырмайтын, 
қоғамға  қарсы  мінез-құлыққа  төзбеушілік  жағдайын  қалыптастыру;
 
– алдын  алатын  адамды  тұрақты  және  тікелей  бақылауды  жүзеге  асыру;
 
– басқа  да  нысандар.
Қылмыс  жасаудан  сезікті  адамдарға  қатысты  жеке  алдын  алу  шараларын  жүр гізуге 
тыйым салынады. Бұл жағдайларда, қылмыстық-іс жүргізу заңнамасында көзделген негіздер 
бар  болса,  іс  жүргізу  шешімі  қабылданады.
Салықтық  қылмыстардың  алдын  алу  саласында  субъектілер  екі  топқа  бөлінеді:
 
– алдын  алудың  мамандандырылмаған  субъектілері,  яғни  өздерінің  жалпы  бақылау  және 
құқық  қорғау  міндеттерін  орындау  барысында  алдын  алуды  жүзеге  асыратын  органдар, 
ұйымдар  мен  тұлғалар;
 
– алдын  алудың  мамандандырылған  субъектілері,  яғни  салықтық  қылмыстардың  алдын 
алуды  өзінің  негізгі  міндеттерінің  бірі  ретінде  жүзеге  асырушы  органдар,  ұйымдар  мен 
тұлғалар.
Салық  саласындағы  қылмыстармен  күрес  жүргізуші  құқық  қорғау  органы  ретінде  ҚР 
Мемлекттік  қызмет  істері  және  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  агентігі  қызмет  етеді.  Олар 
ұйымдарға  салынатын  салықтарды  төлеуден  жалтаруға  қарсы  күресте  мемлекеттің  қуатты 
қаруы болып саналады. Бұл, ең бастысы, барған сайын салық төлеуден жалтарудың мейлінше 
жетілген әдістері пайда болуына қарамастан, елімізде салықтық қылмыстардың азаюына зор 
ықпалын  тигізуде.
Біздің  ойымызша,  ҚР  Мемлекттік  қызмет  істері  және  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл 
агентігі  құқық  қорғау  органы  мәртебесін  сақтай  отырып,  елеулі  мөлшерде  мемлекет 
қазынасын толықтыруға қабілетті. Салықтық қылмыстарды тергеудің тәжірибесі қалыптасты, 
осы  санаттағы  істерді  тергеуде  өзіндік  заңдылықтары  мен  ерекшеліктері  пайда  болды  деп 
сеніммен  айта  аламыз.
Қылмыстық істерді тергеу барысында салық төлемеумен мемлекетке келтірілген нұқсанды 
өтеу салық органдары салық төлеушілердің және олардың де би торларының есепшоттарынан 
салықтарды  алуы,  салық  төлеушілердің  мүлкіне  тыйым  салып,  өндіріп  алуды  сол  мүлікке 
айналдыру  және  экспорттық  тауарларға  тыйым  салу  арқылы  экспорттық  операцияларды 
тоқтату  жолдарымен  жүзеге  асырылып  келді.
Нақ  осы  материалдық  нұқсанды  өтеу  мақсатында  жекелеген  тергеу  әрекеттерін:  тінту, 
шығарып  алу,  мүлікке  тыйым  салу  жүргізеді.  Салықтарды  төлеумен  келтірілген  нұқсан 
сомалары  мемлекет  пайдасына  өндіріліп  отырды[6,  23  б.].
Салық  саласындағы  қылмыстардың  алдын  алу  жөніндегі  жалпы  шаралардың  қатарында 
бірінші  кезекте  мемлекеттің  жалпы  салық  саясаты  болуға  тиіс.  Ол  қоғам  дамуының  осы 
сатысында  нақты  орын  алып  отырған  қоғамдық  қатынастардың  даму  деңгейіне  сәйкес 
құрылуы  керек.  Қоғам  жалаң  салық  саясатына  орын  бермеуге  тиіс.
Салықтар  салық  төлеушілердің  экономикалық  әрекеттеріне  қатынасы  бойынша  бейтарап 
болуға  және  кәсіпорын  шығындарының  жұмысшыларға  еңбекақы  төлеуімен  қатар  қажетті 
элементі  ретінде  қаралуға  тиіс.  Алайда  мұндай  қатынас  салық  салу  ақылға  сиымды  шектен 
шықпайтын  жағдайда  ғана  болуы  мүмкін.  Шектен  тыс  жоғары  салықтар  жеке  бастаманы 
тұмшалайды,  шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің  экономикалық  мүдделерінің  негізін 

321
жояды. Бүкіл кәсіпкерлік қызметтің экономикалық мүдделерін жүзеге асыру мүмкін еместігі 
өндірісті  де,  және  соған  орай  мемлекеттік  бюджеттің  кіріс  бөлігін  тұралатады.
Сонымен,  жалпылама  алдын  алу  шаралары:
1.  Қылмыстар  мен  құқық  бұзушылықтардың  алдын  алу  субъектілерінің  қылмыстар  мен 
құқық  бұзушылықтардың  себептері  мен  жағдайларын  анықтау,  жою  және  бейтараптандыру 
жөніндегі  мақсатты  қызметі;
2.  Жалпылама  алдын  алу  жүргізудің  негізгі  нысандары  мен  әдістері  мыналар  болып 
табылады:
2.1. Құқық қорғау органдарының экономика саласындағы салықтық және басқа қылмыстар 
мен  құқық  бұзушылықтарға,  сондай-ақ  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  жүргізу 
мәселелері  бойынша  үйлестіру  кеңестерінің  жұмысын  ұйымдастыру  және  оның  шешімдерін 
орындау.
2.2. Орталық,  өңірлік  және  жергілікті  бұқаралық  ақпарат  құралдарында  салықтық  және 
басқа  қылмыстар  мен  құқық  бұзушылықтар  туралы  тергелген  қылмыстық  істер  бойынша 
құқық  қолданушылық  тәжірибенің  негізгі  нәтижелерін  жариялау,  сондай-ақ  салықтар  мен 
алымдар  туралы  заңнаманың,  қылмыстық  және  әкімшілік  заңдардың  негізгі  қағидаларын 
түсіндіру.
2.3.  Қылмыспен  күресте  халықтың  белсенділігін  тәрбиелеу  жөніндегі  шараларды  жүзеге 
асыру,  соның  ішінде  білім  беру  мекемелерінде,  ұйымдар  мен  қоғамдық  бірлестіктерде 
дәрістер  оқып,  тақырыптық  сабақтар  өткізу.
2.4.  Қоғамда  сыбайластық  қылмыстар  немесе  мемлекеттің  экономикалық  қауіпсіздігіне 
қол  сұғатын  қылмыстар  мен  құқық  бұзушылықтар  жасаушы  адамдарға  төзбеушілік  және 
оларды  айыптау  жағдайын  қалыптастыру.
2.5. Жасалған қылмыстар мен құқық бұзушылықтар үшін жазаның болмай қалмайтындығын 
халықтың  санасына  сіңіру  мақсатында  бұқаралық  ақпарат  құралдарында  соттардың  нақты 
айыптау  үкімдерін  жариялау.
2.6.  Қылмыстарды  ашу  мен  оларды  жасаған  айыпкерлерді  әшкерелеу  үшін  маңызы  бар 
барлық жағдайларды орнату  және қылмыс жасауға мүмкіндік берген  жағдайлар  мен  оларды 
туындатқан  себептерді  жұртшылыққа  жеткізу.
2.7. Республиканың мемлекеттік билік органдарына, ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктердің 
лауазымды  тұлғаларына  анықталған  қылмыс  жасауға  мүмкіндік  беруші  себептер  мен 
жағдайлар  туралы  ақпарат  және  оларды  жою  мен  бейтараптандыру  жөнінде  ұсыныстар 
жолдау.
Салықты  төлеуден  жалтару  қылмыстарының  арнайы  алдын  алу  шаралары  болып:
1.  Жеке  алдын  алу  жүргізу  үшін  тұлғаның  қылмыс  немесе  құқық  бұзушылық  жасау 
мүмкіндігі  немесе  ниеті  туралы  дұрыс  деректер  негіз  болып  табылады.  Жеке  алдын  алу 
жүргізу  жөніндегі  шешім  адамның  жеке  басының  ерекшеліктері  мен  басқа  да  жағдайларын 
есепке  ала  отырып,  әрекеттерін  мұқият  қылмыстық-құқықтық  талдауға  негізделуі  тиіс.
2. Нақты тұлғаладың алдын алу олардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына 
шек  қоймайды.
ҚР  Мемлекттік  қызмет  істері  және  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  агентігінің  жеке  алдын 
алу  жүргізу  жөніндегі  қызметіне  мыналар  кіреді:
 
– алдын  алуға  жататын  адамдарды  анықтау;
 
– сол  адамдарды  және  оларға  жағымсыз  ықпал  ететін  жағдайларды  зерттеу;
 
– алдын  алу  объектісінің  жеке  мінез-құлығын  болжау;
 
– алдын  алу  объектісін  жедел  есептер  бойынша  тексеру;
 
– объектіні  тиісті  алдын  алу  есебіне  қою;
 
– жеке  алдын  алу  шараларын  жоспарлау;
 
– тікелей  алдын  алушылық  ықпал  ету;
 
– жүргізілген  алдын  алу  шараларының  нәтижелерін  тексеру  болып  табылады.
Сонымен  қорытындылай  келе  салықты  төлеуден  жалтару  қылмыстарының  алдын  алу 
үшін:
 
 
– азаматтардың  құқықтық  санасын,  оның  ішінде  мемлекеттік  қызметшілер  арасында 
заңгерлік сауаттылықты арттыру жөніндегі жұмысты жалғастыру, кадрлардың даярлықтарын 
және  біліктіліктерін  арттыру;

322
 
– халық  арасында  интернет-ресурстарды  қоса  отырып,  бұқаралық  ақпарат  құралдары 
арқылы  құқықтық  насихаттың  сапасын  арттыру  мен  көлемін  кеңейту;
 
– мемлекет  салықтарды  төлемеушілермен  жазалау  шаралары  арқылы  емес,  салық  салу 
жүйесін  жетілдіру  арқылы  күресуі  тиіс;
 
– салықтық  заңнаманы  біріздендіру;
 
– салық  төлеуден  жалтару  қылмыстарымен  күресу  бойынша  халықаралық  тәжірібені 
қолдану; 
 
– салық  төлеушілердің  мемлекеттің  әлеуметтік-экономикалық  институттарына  деген 
сенімін,  патриоттық  сезімін  нығайту; 
 
– халықтың  жұмыспен  қамтылуын  арттыруға  ұмтылу; 
 
– биліктің  жоғары  эшелондарындағы,  салық  комитеті  мен  басқа  да  бақылаушы  органдар 
қызметкерлерінің  арасындағы  сыбайластықтың  алдың  алу  шараларын  қолданған  жөн.
 
Қолданылған  әдебиеттер  тізімі
1  Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттiк саясаттың 
басты  мақсаты»  Қазақстан  халқына  Жолдауы  //  Егемен  Қазақстан.  –  2008,  7  ақпан. 
2  Қазақстан Республикасының Конституциясы: 1995 жылғы 30 тамызда қабылданды. 
«Әділет»  ақпараттық-құқықтық  жүйесі.  http:  adilet.zan.kz/kaz/docs/U950002737_.
3  «Қазақстан-2050»  Стратегиясы  қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты. 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  –  елбасы  Н.  Ә.  Назарбаевтың  халқына  Жолдауы, 
Астана  қ.,  2012  жылғы  14  желтоқсан.
4  Порохов  Е.  В.  Финансово-правовое  понятие  налога  //  Вестник  Министерства  
Юстиции.  –  1996.  –  №  11.  –  С.38.
5  Налоги  и  налогооблажение:  учебное  пособие  для  вузов  /  под  ред.  проф.  Г.  Б. Поляка, 
проф.  А.  Н. Романова.  –  М.:  ЮНИТИ-ДАНА,  2002.  –  528 с.
6  Шапиро  Л.  Г.  Использование  специальных  познаний  при  расследова нии  преступления, 
уклонения  от  уплаты  налогов:  автореф.  ...  канд.  юрид.  наук.  –  Саратов,  1999.  –  28 с.

323
 
 
 
Королева А. А., 
ст. преподаватель 
КарГТУ, г. Караганда
К ВОПРОСУ ОБ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ПОЛИТИКЕ КАЗАХСТАНА  
В УСЛОВИЯХ  ВЫСОКОЙ НЕСТАБИЛЬНОСТИ НЕФТЯНЫХ ЦЕН
 
Основными приоритетами экономической политики нашего государства является сохранение 
макроэкономической  и  финансовой  стабилизации,  социальная  модернизация  общества, 
региональное  развитие  и  управление  процессом  урбанизации,    дальнейшее  формирование 
системы государственного управления, международная интеграция. 
На  проводимую  экономическую  политику  государства  большое  влияние  оказывают 
внешние факторы. К примеру, на нынешнее экономическое развитие Казахстана значительное 
влияние оказали два глобальных фактора: 
1)  снижение  мировых  цен  на  энергоносители,  цены  на  нефть  по  сравнению  с  2014  годом 
упали более чем в 2 раза;
2) экономический кризис в России.
Рассмотрим влияние данных факторов на экономику. 
Среди  стран  СНГ  ведущее  место  по  добыче  нефти  занимает  Россия,  а  затем  Казахстан, 
который из 90 нефтедобывающих стран мирового сообщества занимает 13-е место. Однако за 
последний период наблюдается незначительное снижение добычи сырой нефти (табл.1).
Таблица 1 - Индексы физического объема добычи сырой нефти  
в Республике Казахстан с января по декабрь 2014 г.
в процентах
Январь-ноябрь 
2014г. к январю-
ноябрю 2013г.
Декабрь  2014г. к
Январь-декабрь 
2014г. к 2013г.
ноябрь
2014г.
декабрь
2013г.
добыча сырой нефти 
98,7
102,6
100,4
98,8
Источник: Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан 
Как  видно  из  таблицы  1  добыча  сырой  нефти  снизилась  в  2014  г.  по  сравнению  с 
прошлым  годом  на  1,2%.  Как  видно  из  рисунка  1  добыча  нефти  в  Республике  Казахстан 
по  областям  значительно  не  изменилась. 
Как  отметил  глава  МИР  РК  А.  Исекешев:  «По  итогам  2014  года  объем  промышленного 
производства  остался  в  положительной  зоне,  несмотря  на  падение  цен  на  нефть.  Рост  был 
обеспечен  за  счет  увеличения  в  обрабатывающей  промышленности».  Министр  энергетики 
РК  Владимир  Школьник  сообщил,  что  объем  экспорта  казахстанской  нефти  в  2014  году 
составил  62  млн  тонн  [1].
На  экономику  Казахстана  низкая  цена  на  нефть  серьезно  повлияла,  нефтяной  экспорт 
формирует  почти  четверть  ВВП,  а  с  учетом  всей  обслуги  это  больше  половины  ВВП. 
Физические объемы нефти слегка сокращаются, падение нефтяных цен скажется чрезвычайно 
неприятно  на  состоянии  платежного  баланса. 
Сильная  зависимость  мировой  экономики  от  состояния  рынка  нефти  в  условиях  высокой 
нестабильности  нефтяных  цен  -  один  из  системных  парадоксов  мировой  экономики.  Это 
отчетливо  видно  на  фоне  происходящего  падения  нефтяных  цен. 
Рынок  нефти  потерял  структурную  устойчивость,  и  это  происходит  не  в  первый  и  не  в 
последний раз. Более того, подобная дестабилизация носит достаточно регулярный характер.
Можно  выделить  пять  факторов,  которые  повлияли  на  ценообразование  нефти  в  2014 
году:
1.  Падение  мирового  спроса.  Снижению  стоимости  черного  золота  способствовало 
замедление темпов экономик Китая (с 10% до 7,5%) и Евросоюза, что привело к уменьшению 
мирового  потребления  нефти.

324
Рисунок 1 - Добыча нефти в Республике Казахстан по областям за 2014 год, тыс.тонн
Подготовлено по данным Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан 
2.  Сланцевая  революция.  Сланцевые  проекты  в  США  стремительно  развиваются  и 
в  настоящий  момент  на  них  приходится  почти  10%  мировой  добычи.  В  2005  году  на 
территории  страны  добывалось  порядка  7,5  миллионов  баррелей  нефти,  а  уже  к  декабрю 
2014  года  суточная  добыча  в  стране  превысила  9  миллионов  баррелей.  В  то  время  как  по 
состоянию  на  май  2014  года  в  мире  добывалось  чуть  более  90  миллионов  баррелей  нефти. 
Такой  фантастический  рост  просто  не  мог  не  сказаться  на  цене  черного  золота.
3. Военные конфликты в арабских странах. Нефтяные скважины в этих странах постоянно 
переходят  из  в  рук  в  руки  различных  группировок,  которые  нуждаются  в  деньгах  для 
закупки  оружия  и  содержания  армии.  Поэтому  топливо  с  таких  месторождений  продается 
зачастую  по  бросовым  ценам.  Летом  2014  года  британская  пресса  писала,  что  группировка 
ИГИЛ  продает  Ирану  и  Турции  нефть  с  подконтрольных  месторождений  по  цене  25 
долларов  за  баррель.  При  этом  рыночная  цена  черного  золота  в  тот  период  находилась  в 
районе  75  долларов  за  баррель.
4.  Укрепление  доллара.  Так  как  большинство  сделок  на  сырьевых  биржах  заключается  в 
долларах,  курс  американской  валюты  является  на  сегодняшний  день  еще  одним  весомым 
фактором,  влияющим  на  ценообразование.  Экономистами  давно  замечена  закономерность: 
при  сильном  долларе  цена  на  нефть  падает,  при  слабом  –  растет.
В  этом  году  доллар  серьезно  укрепился  по  отношению  к  корзине  остальных  валют  за 
счет  ускорения  темпов  роста  американской  экономики  и  повышения  учетной  ставки  ФРС. 
5. Разочарование инвесторов в нефтяных фьючерсах. В условиях высокой стоимости нефти 
инвесторы  активно  вкладывали  средства  во  фьючерсы,  что  еще  больше  надувало  пузырь 
цен.  Но  как  только  мировые  цены  стали  падать,  игроки  на  биржах  стали  стремительно 
выводить  деньги  из  фьючерсных  контрактов  и  вкладывать  их  в  другие  активы.  Это  сильно 
ускорило  падение  стоимости  нефти  [2].
Снижение  темпов  роста  экономики  Казахстана  по  причине  падения  цен  на  нефть 
и  негативных  последствий  экономических  трудностей  в  России,  являющимся  крупным 
торговым  партнером  республики,  относительно  высокий  курс  тенге  по  сравнению  со 
стремительно  падающим  рублем  наносит  ущерб  казахстанским  экспортерам.
Следует  учесть,  что  при  доле  в  22  процента  в  ВВП  страны,  нефтегазовый  сектор  дает  до 
70  процентов  всех  валютных  поступлений  в  бюджет  страны  и  на  99  процентов  формирует 
Национальный  фонд,  специально  созданный  15  лет  назад  для  преодоления  кризисных 
явлений  в  социально-экономическом  развитии  Казахстана  [3].
По  данным  МФВ,  минимальная  цена  нефти,  при  которой  бюджет  Казахстана  все  еще 
можно  будет  сбалансировать,  составляет  $65,5,  но  при  цене  ниже  $90,6  платежный  баланс 
будет дефицитным. При падении цены до $60 экономический рост в Казахстане прекратится, 
заявил  советник  главы  Национального  банка  РК  Олжас  Худайбергенов  [4].
Школьник  сообщил,  что  объем  экспорта  казахстанской  нефти  в  2014  году 
составил 62 млн тонн [1]. 
 
 
 
Рисунок 1 - Добыча нефти в Республике Казахстан по областям за 2014 
год, тыс.тонн 
Подготовлено  по  данным  Комитета  по  статистике  Министерства 
национальной экономики Республики Казахстан  
 
На  экономику  Казахстана  низкая  цена  на  нефть  серьезно  повлияла, 
нефтяной экспорт формирует почти четверть ВВП, а с учетом всей обслуги 
это больше половины ВВП. Физические объемы нефти слегка сокращаются, 
падение  нефтяных  цен  скажется  чрезвычайно  неприятно  на  состоянии 
платежного баланса.  
Сильная  зависимость  мировой  экономики  от  состояния  рынка  нефти  в 
условиях  высокой  нестабильности  нефтяных  цен  -  один  из  системных 
парадоксов  мировой  экономики.  Это  отчетливо  видно  на  фоне 
происходящего падения нефтяных цен.  
Рынок нефти потерял структурную устойчивость, и это происходит не в 
первый  и  не  в  последний  раз.  Более  того,  подобная  дестабилизация  носит 
достаточно регулярный характер. 
Можно выделить пять факторов, которые повлияли на ценообразование 
нефти в 2014 году: 
1.  Падение  мирового  спроса.  Снижению  стоимости  черного  золота 
способствовало  замедление  темпов  экономик  Китая  (с  10%  до  7,5%)  и 
Евросоюза, что привело к уменьшению мирового потребления нефти. 
2.  Сланцевая  революция.  Сланцевые  проекты  в  США  стремительно 
развиваются и в настоящий момент на них приходится почти 10% мировой 
добычи.  В  2005  году  на  территории  страны  добывалось  порядка  7,5 
миллионов  баррелей  нефти,  а  уже  к  декабрю  2014  года  суточная  добыча  в 
стране  превысила  9  миллионов  баррелей.  В  то  время  как  по  состоянию  на 
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
Актюбинская
Атырауская
Западно-
Казахстанская
Кызылординская
Мангистауская
Восточно-
Казахстанская

325
Рисунок 2 Динамика цен на нефть с марта 2014 г. по февраль 2015г.
Источник: Finam.ru
Как  видно  из  рисунка  2,  с  июня  2014г.  началось  падение  цен  на  нефть.  Самое  низкое 
значение  было  зафиксировано  12  января  2015г.  =  $43,38  за  баррель,  что  на  62%  ниже, 
чем  цена  в  июне  2014г.
Снижение  цены  нефти  до  $40  грозит  остановкой  и  консервацией  большинства  скважин 
«КазМунайГаза»,  поскольку  себестоимость  добычи  нефти  на  предприятиях  Национальной 
компании  «КазМунайГаз»  достаточно  высока.  Полсотни  скважин  совместного  предприятия 
«Тенгизшевроил»  добывают  при  низкой  себестоимости  почти  28  миллионов  тонн  нефти 
в  год,  что  в  2  раза  больше,  чем  весь  «КазМунайГаз»  [3].  Кроме  того  у  предприятий 
«Тенгизшевроил»  и  «Карачаганак»  транспортные  расходы  намного  ниже.
Эффективным  антикризисным  инструментом  2015  года  стала  программа  «Нурлы  жол», 
привлекающая  инвестиции  и  создающая  новые  рабочие  места  [5].  Нурсултан  Назарбаев 
отметил,  что  с  учетом  текущей  экономической  ситуации  следует  расширить  меры 
поддержки,  дополнив  программу  «Нурлы  жол»  новыми  антикризисными  мерами.  Среди 
них  -  оптимизация  бюджетных  расходов,  поддержка  экспортеров  и  др.  При  этом  не 
должны  быть  затронуты  социальные  обязательства  государства  перед  народом.
Кроме  отрицательных  моментов  снижения  цен  на  нефть  есть  и  положительные,  как 
сказал  Президент  Казахстана  «падение  цен  на  нефть  приводит  к  снижению  стоимости 
нефтепродуктов,  что  окажет  положительное  влияние  на  многие  отрасли  экономики  и 
покупательскую  способность  населения.  Должна  снижаться  стоимость  транспортных 
расходов,  себестоимость  продукции  АПК,  цены  на  регулируемые  виды  ГСМ  для 
конечных  потребителей».
Падение  цен  на  нефть  в  мире  благоприятно  обернулось  для  казахстанских  
автолюбителей  –  предельные  цены  на  бензин  Аи-92/93  снизились  до  99  тенге. 
Соответствующий  приказ  министра  энергетики  Владимира  Школьника  вступил  в  силу 
11  февраля. 
  «Установить  предельные  цены  на  розничную  реализацию  нефтепродуктов,  на  которые 
установлено  государственное  регулирование  цен  в  следующих  размерах  с  учетом  НДС: 
дизельное  топливо  –  99  тенге  за  литр;  Аи-80  –  89  тенге  за  литр;  Аи-92/93  –  99  тенге 
за  литр»,  –  говорится  в  приказе.
В  качестве  приоритетной  задачи  Национального  Банка  Глава  государства  назвал 
обеспечение  финансовой  стабильности  в  условиях  низких  цен  на  нефть  и  замедления 
экономического  роста.  Недопущение  высокого  уровня  инфляции,  резкого  колебания  курса 
валюты,  а  также  обеспечение  финансовыми  ресурсами  реального  сектора  экономики. 
 
 
Рисунок 2 Динамика цен на нефть с марта 2014 г. по февраль 2015г. 
Источник: Finam.ru 
 
Как видно из рисунка 2, с июня 2014г. началось падение цен на нефть. 
Самое  низкое  значение  было  зафиксировано  12  января  2015г.  =  $43,38  за 
баррель, что на 62% ниже, чем цена в июне 2014г. 
Снижение  цены  нефти  до  $40  грозит  остановкой  и  консервацией 
большинства  скважин  «КазМунайГаза»,  поскольку  себестоимость  добычи 
нефти на предприятиях Национальной компании «КазМунайГаз» достаточно 
высока.  Полсотни  скважин  совместного  предприятия  «Тенгизшевроил» 
добывают при низкой себестоимости почти 28 миллионов тонн нефти в год, 
что в 2 раза больше, чем весь «КазМунайГаз» [3]. Кроме того у предприятий 
«Тенгизшевроил» и «Карачаганак» транспортные расходы намного ниже. 
Эффективным антикризисным инструментом 2015 года стала программа 
«Нурлы жол», привлекающая инвестиции и создающая новые рабочие места 
[5].  Нурсултан  Назарбаев  отметил,  что  с  учетом  текущей  экономической 
ситуации следует расширить меры поддержки, дополнив программу «Нурлы 
жол» новыми антикризисными мерами. Среди них - оптимизация бюджетных 
расходов, поддержка экспортеров и др. При этом не должны быть затронуты 
социальные обязательства государства перед народом. 
Кроме  отрицательных  моментов  снижения  цен  на  нефть  есть  и 
положительные,  как  сказал  Президент  Казахстана  «падение  цен  на  нефть 
приводит к снижению стоимости нефтепродуктов, что окажет положительное 
влияние  на  многие  отрасли  экономики  и  покупательскую  способность 
населения.  Должна  снижаться  стоимость  транспортных  расходов, 
себестоимость  продукции  АПК,  цены  на  регулируемые  виды  ГСМ  для 
конечных потребителей». 
Падение  цен  на  нефть  в  мире  благоприятно  обернулось  для 
казахстанских  автолюбителей  –  предельные  цены  на  бензин  Аи-92/93 
0
20
40
60
80
100
120
140

326
Поручаю  Национальному  Банку  принять  меры  по  предоставлению  дополнительного 
объема  тенговой  ликвидности  и  активизировать  работу  по  дедолларизации  экономики 
страны.
Как  отметил  председатель  Нацбанка  РК  К.  Келимбетов  «Правительство  Казахстана 
скорректирует  республиканский  бюджет  с  учетом  прогнозируемой  средней  цены  на  нефть 
за  2015  год  в  50  долларов  за  баррель  марки  Brent».
Таким  образом,  правительству  Казахстана  опасно  будет  продолжать  делать  ставку  на 
экспорт  нефти. 
Рассмотрим  следующие  способы  выхода  из  кризиса.
1)  Необходима  диверсификация  экономики.  Уйти  от  сырьевой  направленности,  сделать 
упор  на  увеличение  переработки  нефти  и  экспортировать  продукты  нефтихимии  с  высокой 
добавленной  стоимостью.
2)  Постепенное изменение пропорций в Казахстане между экспортом нефти и поставками 
на  внутренний  рынок  с  80/20  до  60/40,  соответственно.
3)  Увеличение  госрасходов  из  Нацфонда,  а  также  при  помощи  экспансионистской 
фискальной  политики  в  виде  увеличения  госрасходов  для  поддержания  экономики. 
В  целом,  в  нынешних  условиях  приоритетное  значение  имеет  обеспечение  финансовой 
стабильности  в  условиях  низких  цен  на  нефть  и  замедления  экономического  роста. 
Однако  также  необходимо  бесперебойное  обеспечение  страны  нефтепродуктами,  поддержка 
технического  состояния  наших  нефтеперерабатывающих  заводов  и  их  модернизация.

жүктеу/скачать 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: