Алматы №1 (135) 2012

128 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012 
тілде сөйлеушілер «жаңалық» сипатын сезіне-
тін сөздер» екенін айтады / 2 /. 
Қазақ ғалымдарының пікіріне с‰йенсек, 
неологизм дегеніміз: 
- бір тілде жаңадан пайда болған және 
әзірше көпшілік арасында толық қалыптас-
паған жаңа сөздер / 3 /; 
- тілге сіңісіп, жалпы халықтық сипат ала 
қоймаған жаңа сөздер / 4 /; 
- халықтың қоғамдық – саяси тұрмысын-
дағы тарихи маңызды оқиғалармен байла-
нысты мерзімдерде пайда болған әдеби тілдегі 
жаңа мағыналы жаңа сөздер мен тұрақты сөз 
тіркестері / 5 /. 
Неологизмдерге берілген анықтамалар 
к‰ні б‰гінге дейін бірін-бірі қайталаумен ке-
леді. Жаңа сөздердің қолданысқа енген тілде 
бұрын болмау шарттылығы ескеріле бермейді. 
Орыс тілін зерттеуші ғалымдардың пікірлері 
шынайылыққа жетелеп келеді де, соңғы тұ-
жырымын к‰мәндандырып жібереді. Шы-
найылыққа жетелеуі – жаңа сөздердің дайын 
к‰йінде қолданылатын – дығы, бұрын болма-
ғандығы және салыстырмалы т‰рде жақында 
пайда болғандығы. К‰мәнді тұсы – жалпы 
қолданысқа т‰спегендігі. Егер олар жалпы 
қолданысқа т‰спесе әдеби тілдің құрамына
қалай енетіні ойландырады. Қазақ тіліндегі 
зерттеу еңбектерінде неологизмдерді кезең-
дерге бөліп қарастырған.Қазан революция-
сына дейінгі тілімізге ене бастаған жаңа сөз-
дер / Б.Әбілқасымов /, ХХ ғасырдың 20-30 
жылдарындағы неологизмдер / Ш.Бәйтікова, 
С.Исаев, Р.Барлыбаев /, ХХ ғасырдың 70-90 
жылдарындағы жаңа қолданыстар / А.Алда-
шева / мазмұны мен т‰р ерекшелігі тұрғысы-
нан екі жақты сипатта беріледі. Біріншісі – 
қазақ тілінің бұрынғы лексикалық қорына 
араб-парсы тілінен енген сөздер де, екіншісі – 
орыс тілінен немесе орыс тілі арқылы басқа 
тілден енген сөздер. Бұл зерттеу жұмыста-
рында көрсетілген неологизмдердің дені б‰-
гінгі таңда историзмдер қатарынан орын алды. 
Сондықтан, жаңа сөздердің басты анықтаушы 
белгісі – тарихи кезең.Тарихи кезеңнің тала-
бына сай жаңа өзгерістердің туындайтыны 
заңды құбылыс болғандықтан, жаңа сөздердің 
де дайын қалпында басқа тілдерден келуі 
жиілейді. Неологизм – жаңа дәуірде жаңадан 
пайда болған сөздер болса / Н.Сауранбаев /, 
біздің әрбір жаңа кезеңдерімізде пайда болған 
жаңа сөздердің бәрі – орыс тілінен не сол 
арқылы басқа шет тілдерден енген сөздер / 
І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев /. Яғни, жаңа сөздер-
дің екінші анықтағыш белгісі – басқа тілден 
дайын к‰йінде енгендігі. Бұларға қоса, жаңа 
сөздерді қолданылу жиілігіне қарай екі топқа 
бөлетін көзқарастар да кездеседі: жиі қол-
данылатындары – неологизмдер, сирек қолда-
нылатындары – окказионализмдер / Р.Ю.На-
митокова /. Егер жаңа сөздердің жиі қолда-
нылатындарын неологизмдер қатарына жат-
қызатын болсақ, олардың халыққа тез т‰сінік-
ті болатындығы - өзінен-өзі белгілі. Жоғарыда 
келтірілген «жалпы халықтық сипат ала қой-
маған», «көпшілік арасында толық қалыптас-
паған» тіркестері – нің неологизм анықтама-
сына дәйектілігі негізсіз болып шығады. Ал 
жаңа сөздердің «жаңалық» сипатының жойы-
луын олардың белсенділігімен байланыстыра-
тын болсақ, жаңа зат пен жаңа құбылыстың да 
«ескіру» ‰дерісін назардан тыс қалдырмау ке- 
рек шығар. Өйткені «Б‰гінгі неологизм деп 
таныған сөзіміз 5-10 жыл өтісімен-ақ неоло-
гизмдер тізімінен шығып, ең актив сөздердің 
қатарына барып қосылып жатады» / Ә.Болған-
баев / деген пікір осыған саяды.Мәселені жаңа 
сөздерді белсенділігі арқылы байырғы сөзде-
ріміздің қатарына қосумен шеше алмаймыз. 
Олардың жаңа болуының өзі тілдік қорымызға 
мағыналық та, формалық та ерекшелігімен 
қосылуында екенін ескеретін болсақ, жаңа 
сөздердің бір қалыптылығы мен құбылмалы- 
лығының себептеріне мән бергеніміз жөн. 
Олар: 1) Жаңа сөздердің историзм сөздерге 
айналу құбылысы. Бұл құбылыстың басты 
себебі – қоғамдық-саяси өзгерістер. Жаңа 
қоғам ‰шін ескі қоғамның жаңа сөздері қажет 
емес. Кеңес ‰кіметі тұсында жаңалық сипаты 
шексіз болып есептелген коммунизм, социа-

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: