С. ТОРАЙРЫРОВТЫЧ ТАРИХИ, САЯСИ Ж ЭНЕ

81
Муцзайакшщык таким мевхезва^вс Сулганмахмутгын 1912 жыл- 
данбасгалатын шыгармо:; жушгыкын >хада лгетонде гана бойкерсетедт 
1912—1913 жыпдяры Су.-пэямлхуут Троицк каласына келш, eyeni 
медреседе окып. кейш “Айкап” •/Хурналыньщ редакциясында кызмет 
1стейд1. Осы жЫддары жазыягаа  “Ок:.:п журген жастарга”, “Окуда 
максат не?”, “Анау- мынау", “Шьвъмын lip i болёам адам болып” елец- 
дершде окудын пайдасыл арйфпеп. меденисгп елдщ пршйппн улп 
ете/ri, окып, бшм алып, еягг кызмет сту идеясын усынады.
Жокшылыкгын есершен ■
 >к> жолыцдагы узШс, “Айкаптан” кыз- 
меттенкету, одан кейш Баяйау ьшга бар&п “Шснсериптгтн” уйымдасты- 
ру талабынын кже аспауы Султанмахмуггыц шьл'армашылыгына езге- 
ше сипат енпздт Бурынгы уптпк олецз/рдщорнына лирикалык кейш- 
кердщ жан сырын, ic-ерекепн е уреттейпз i жырлар туады. Бул елецдер1- 
нде акын тардырра ез “Mei пн” карсы кояды. Онын философиясы-адам- 
ньщ взш 03i 6mieyi, ез ерюн оз! багиццыруы. Сондыктан да а х
Ж д С Ы ^ Ь Ж  КйрССХ  -V^VIHCH,
Жамандык керсем в&мпен.
“Тагдыр кылды" дсулерд1 
Шыгарзмынсвямчси 
“0з1м КЫЗДЫМ” дс«лсихи 
Таса кылман кезшыек, - дстер :>оркр^гндыра келедт Осы кезден 
бастап Султанмахмут шьи адаа&арк-
: рщ esnciia синау, саяси кезкара- 
сын батьш ацгаргу айрыкдш tip  oncip гурт*: кешедо.
Сулганмахмутпен замавдас эм!р!»ликен казак, зшшылары А.Бай- 
гурсыновтын “Казак салггы’*. “Кдза,к калпгл” елендершде, М.Дулату- 
лыныц “Егпм-ай", “Зар заман” эленяерйьцеп вадан халыктьщ бойын- 
дагы енжарлык. оку-бшгмхс умтыг.мау, жалкаулыкш сынаусарыны- 
мен ундес  елецдерд1  Сулмнмахму! 
.жазады.  Ырак  устем  ran 
еюлдерш аяусыз сынау,  догам  ivieг~:з,'цпн батыл да ашык айту 
Султанмахмут шыгармаигылырыщлнбасги ерекшеллт едо.
Заманына, заман адзмыш  !  .»  к 
ымыньщ сол тустат екшде- 
рше деген ащы сез “Жа ряау”, “Будар к м Г ,"’Бтрадамга”, “Кезек кашан 
келедо?” сиякты елевдершде анык бой корсетеда.
Мысалы, “Жарлаула" казакп^Н онер-'.аимге енжарлыты, партия, 
дау-жанжалга кумарль» ын Un 1ие бьсчды. Малкумар, кызкумар шал- 
дарды айыпгайды.
“Булар им?” аченшзе казакды бурыты айбьшы аскан ер туритн 
урпагы деп карайды да “¥еп-бас:ын музар жащэ-tf ^ карнынан баска еш- 
теце ойламайгын, мал Ра арынсаткан, "Ол жашл, кудайды жумсайтын” 
жалкау, 6ipin-6ipi жау кэре :тн кертаршв Mine viejoi аяусыз ешкерлекщ.

82
“Bip адамга” елещвде атаккумар, шенкумар, бай аксакалдардьщ 
ic-ерекетш кекетпп, ажуалайды.
“Кесеш колыма алып карай бердш
1щшде накак кезден жас бар ма деп”, - деген жолдарынан муны 
анык авдаруга болады.
“Кезек кашан келедще”:
Кезек кашан келедо, байлар саган,
Барган сайын бузылды ниетщ жаман.
0з кылганьщ езще 6ip келед!
Акиретте емес, жалгавда дэл алдьщнан,-
деп байларга кекгенедь
Акын казак кауымыныц осы куй, болашагы жайлы кеп ойлана- 
ды. Патшаньщ отаршылдык саясатына да, ел эимдершщ eici жузда 
кылырына да сене алмайды. Келешектщ не боларын тусшбей дагда- 
рады. Муны ол б1рде туспаддап (“Туюмде”, “Кешеп тунп туе, бугшп 
ic”) айгса, б1рде дала табигатыньщ енжар кушмен астастыра сурет- 
тейД1 (“Жазгы  кайгы”), тага 6ip елеццерщце  кецш, журек  ce3iMi 
куйшде (“Кеврлдо кетеретштагдыр”) бейнелейда.
Заман туралы улкентолганые Султанмахмуттын осы туста жазган 
anFanngu эпикалык туывдысы “Камар сулудын” да непзп такырыбы. 
Бул тургыда оны елеуметпк роман есеб1цде карауга болады. Автор 
роман сюжетш казак ейелшщтенсвдйсгеп куйш керсетуге курганмен, 
сол окигага байланысты букш казак когамыньщ 
Tipinmiri 
н, упым-наны- 
мын терен бейнелейд!. Романда Кдмар-ез заманыньщ озык кызы, сулу, 
акылды, акын, аздап та болса окыганы бар. Соны суймеген адамына 
байлап 6epin,  оньщ жан ауруын тусшбей,  баксы-балгерге  ёмдетш, 
твбесш recripin, колдан елирген-соп деу1рдщ когамдык 
Tepri
6
i.
Сулганмахмут ызасын тудырган есю герпптж жасаушылары-ел 
баешьшары, устем тап екщцерт, дш адамдары, соларга  коса надан 
халыкты билеген есю салт-сана, угым. Акын оларга лагнет айтады, 
кекгетп, ызаланады.
Осыкан жалкас жазылган 
“ K iM  
жазыктыТ' романы да Султанмах- 
мугтыц ез fleyipi туралы толганысын терендете  ашуга  арналады. 
Мунда ол казак когамы жайлы ойларын ел тагдырын устап турган 
беделдо, белд1 байлардын бейнеи аркылы керсетедг.
Жасынан тербиес1з ескен бай баласы Эж1байдьщ жеке eMipi де, 
когамдык-болыстык кызмеи де халык кецшшен 
iiii .i i  
а алмайды. Ол 
зорлык-зомбылыкты, кара куигп жакгап, e3i тектес елдшермен бай- 
ланые жасап, ipreci шайкала бастаган шаруасын ретгеуге, ауылга icipe 
бастаган жаналыктарды  epiuiTneyre  куш салады.  Онын айналасы- 
рулык дау-жанжал,  тагггык таргыс,  жылаган ейелдер,  жаналыкты

83
кабылдамайтын мещреу,  мылкау гоп. Жазушы Эж1байшылдыктын 
елеуметпктегш вдевд, осыяарга "Бом жазыкты?” деген сурау кояды.
Бул романдар-деу^рдщ тарихы тзмырынбаса б1лген, ез заманы 
уппн жанашыл шыгармалар. Эрине, акын тарихшы емес. Ол тарихи 
уакитаны тугендемейд!- Моселе-заманнын рухын, деулр сырын ангар- 
ту сетгерда дел басып, оган тен бслплерд! айкындауда.
Султанмахмутгыц 1917-1918 жылдары. жазган шыгармаларыньщ 
кепшшп Алашордага 
тщ ектее тш  
бширш, олардын жолын куаггау та- 
Кырыбына жазылган. Буны акынньщ сил кездеп саяси-когамдык мэсе- 
лелерге, ел ешршдеп жаналыктарга сергекпкпен ун косуы ретшде ка pay 
орынды. BipaK кезщде бул шыгармалары “Ултшылдык” деп багаланды. 
Соцдыкган да оныц 
о с ы  
жылдары жазылган шыгармалары жариялан- 
бады, мекгептщедебиетокулыкгарына даенпзшмедьТекел1м1зтеу- 
елйздок алып, еткешм1зге кайга орош анда гана Султанмахмут мурасы- 
ныц кунцылыгын сезшудем^з. Ал шын мвнщде акын ултшып емес, ултын 
суйген, ез халкы ушш жаны куйген ултжанды азамат еда.
Акынга ен алдымен, казак  зиялыларыныц патшаныц кулауын 
пайдаланып,  казак  автономиясын  куру  женшдеп  идеясы  унайды. 
Сондыктан да ол Алашорда у;амет1 курылган кундерп-ак “Алаш ура- 
нын” жазып, онда пагшалыктын кулауыш, елдщ дербес автономия 
алуына куана ун косты.
Будан кейш Султанмахмут. ‘Тгныстыруды” жазган. Бул келемд» 
шыгарма Алашорда укшганщ релг'щ х^айраткеряерпмен таныстыруды 
кездецщ. Сондай-ак бул шшармасыцда замакьшьщ дана, кемецгерлерп 
деп Абай мен Шаквршд1де тзныстырып отед. Ол кара казак пен окыган 
адамнын диалогына курылган. Кэра казак аумалы-текпет осы заманда 
юмге сенуге болады деп сура иды да, окыган оган жауап береда.
Султанмахмуттын “Окудагы максах не?”,  “Казак  1иинде оку, 
окыгу жолы калай?"  “Сощшшзм” апы публицистикалык макалала- 
рында да халкы reric сауатш, жалпы кулдыктан азат, адшетп когам- 
ды ансайтыпы байкалады.
1918 жылдыцжазыцш Султанмахмут Маркспц, Энгельс тщ, Чер­
ныше вс кийд in, Плехановгын» Лениго ап енбектер1мен окып танысады. 
Осыныцесерп бале а керек, бул кезевде жазган шыгармалары-" Адасцан 
e M ip ” , 
“Кедей", “Осы да ёдаейк пе ?” атга поэма, елеццершде бутан 
дейшп когамдык  курылыетардыц одшштн керкем бейнелеп,  жана 
едшетп корамды алдан кугу, 1здеу, ацсау идеялары байкалады.
“Адаскэн e M ip ”  поэмасыада адамныц себи кезшдеп пекпгш бей­
нелеп, есейген шагында 
бМ1рден 
лайыкты орын 1здеу1, жалпы когамдык 
едтетегздшгщ туу себептер! мея i те m i к жолын ixiey туралы толганады.

84
“Кедей” поэмасы-осы улпдеп казак кедейшщ сыры мен муцы. 
Бул  поэмасында  кедейдщ  тагдырын  шещетш  когамдык 
едшетизднсгщ кершктерш акын жан-жакты ашып суреттейдь
Шыгарма соцыцда ез оргасымен сиыса алмай, аддан жаца eMip 
кугедо, тек “Максатым-оку, оку кецшме алган” дейдь Бул поэмасын- 
дагы кедей тагдыры Султанмахмутгьщ ез тагдырымен, ез басыддагы 
киындыктармен ундес келеда
Султанмахмут шырармаларыньщтарихи, саяси жене философи- 
ялык мет ете зор. 0йткеш. елеуметпк шындыкты батыл, ашык ай- 
тып, реалисик тургыда суреттеуде Султанмахмут мойны ез замацда- 
старынан еркашан озык турады.
Акын аз ем!рщде кез1мен керш, ойымен туйген, бппм-бштмен 
таныган турмыс еткелдерш eMip мекгебшен алган философиялык, 
когамдык елеуметпк саяси сабактары непз1нде езше гана тен аскак 
у имен ашына, актара жырлайды.
Оньщ шыгармаларыньщ непзп вдежы адам ем1рщ ез ттегше багывды- 
ра алады жене соган умтылуга тшс деген опгамистйс корьпывдыга саяды.
Эдебиет
1.С.Кирабаев  “0дебиет1м1здщ актавдак  беттер1”.  Алматы 
“ B in iM ”  
1995ж
2. Казак едебиеть Хрестоматия.  Алматы "Мектеп” 2002ж
3.С.Торайгыровтын ей томдык шыгармалар жинагы.  Алматы 
“Жазушы” 1976ж
4. Казак едебиеп. Энциклопедия. Алматы “Бшк” баспа уш 1999ж
К¥ЗЫРЕТТ1Л1К- Б1Л1М САПАСЫНЬЩ КРИТЕРИЙ!
З.Б. Аятова
Павлодар  облыстык педагог  мамандар б1л1кт1л(г1н арттыру 
институты ныц ад!скер1
Олемдок теж1рибе бш!м сапасыныц басты шаргы - нетижеге 6aF- 
дарлангацдыгында деп атайды. Сапа - субъекпшц касиетгержинагы. 
Ал касиет - сапаныц сыргкы белгшершщ 6ipi.
Сапаугымын алгашб.э.д. IY г. Аристотель талдаган екен. Осы месе- 
лемен Гегель, Канг, Фейербах, Декарг, Локк т.т. галымдар айналыскан. 
Олардыц ецбекгершде сапа угымы кецшен талкыланган. Т.И.Шишкова 
жене Т.М.Давьщенко ецбекгерщце «Бшм сапасы тек кана нетиже емес, 
сапа - шарг, сапа - урдю» деп керсетшген. Ал нетиже ic-ерекет аркылы

85
максатган туындайды. Максат бшм беру болатын болса, бшм берудщ 
непзп нетижеа -кузыретгшйс. Непзп кузырегплнсгер катарыш:
-  проблеманыцшеилмш табу;
-  акпараттык;
-  коммуни катив пн кузырегплистералынган. Кузыретплит иге- 
рудщ денге йлертн талдауы темендепдей: (КР мемлекептк жалпыга 
мщдетп бшш беру стандарты).
1. Проблеманын шеипмш табу кузыретплит (езшдж менеджмент):
-  жауапты шешш кабылдай алуы, ез шеипмшщ нетижесш бага- 
лай алуы, eprypni жагдайларда проб ломала рды апыктай алуы;
-  ез кызметше максах коюга, оны icne асыру ушш кажегп жан- 
дайларды аныктай алуы, ондагы жепстистергц жоспартай алуы, уйым- 
дастыру мумкшдцтнщ болуы;
-  езднс багалау, коры гьшды жасай алуы, езшщ ерекетт мен оньщ 
нетиже лерш багатауды жузеге асыра алуы;
-  e3i уппн ic-ерекет пен мшез-кулык нормаларын тавдай алуы;
-  койылган  мщдетгерге технологиялар тандап,  оларды  накты 
кддагалай алуы.
2. Акнараттылык кузыреттшк:
-  сыни тургыдан талаантан акпараттар непзщде саналы шенйм 
кабылдай алуы;
-  ез беттнше максат койып, оны негтздей алуы, жоспарлап, осы 
максаттарга жету yniiH танымдык кызметгёрдо жузеге асыра алуы;
-  ез беттнше талдау, ipiicrey жасай алуы, каз1рп замангы акпа- 
раттык-коммуникациялык технологиялар кемегтн игере алуы;
-  логикалык операцияларды (талдау, жинактау, корьпу, куры- 
лымдау, тткелей жене жанама делелдеме, уксастъмы бойынша делел- 
деме, модельдеу, ойлау эксперимент!, материалдарды жуйелеу) кол- 
дана отырып, акпараттарды ендей алуы;
-  кызметш жоспарлап жене жузеге асыру ушш акпараттарды 
колдана алуы.
3. Коммуникативтш кузыреттшгк:
-  накты ешршк жагдайларда езшщ мшдеттерш шешу ушш казак 
жене баска пддерде ауызша жене жазбаша коммуникациялардьщтурл1 
куралдарын колдана алуы;
|  стиль жене жанрды катысымдык мвдетгердщ барабар iueiui- 
мдерш тандап, колдана алуы;
|  едеп нормасына сейкес езшдш n iK ip iH  бмдеругё;
-  ешмд1 езара ic-кимылды, оньщ щпнде баска да кезкарас пен 
багыттарды устанатын баска улг екщдершен карым-катынас диало- 
гына ту с с отырып, жанжалдык ахуалды шешуд1 жузеге асыра алуы;

86
-  жалпы нетижеге кол жетюзу yuiiH Typni позициядага адамдар- 
мен топта карым-катынас орната алуы.
Кузыреттшк адам бойындагы Kipiicripijn'eH сипатгама, тулга си- 
патгамасы. Ал тулга сипаттамасын елеуметпк, теж1рибелйк, интел­
лекту алдык, тектшк деп тусщгцруге болады. Булардын еркайсысы- 
ньщ ез елшем1 бар.
Адамныц тулгалык сапасы, кабшетп, 6iniMi, бшнешпп жене дагды- 
сы жалпы орга бшм берудщ уш сатысына сейкес  кузыреттшктерд1 
мецгерудщ уш децгеш бойынша аныкталуы кажет деп танылып отыр.
КР-ныц  12  жылдык  окыту  мерз1м1мен  мемлекеттж  жалпы Fa 
мшдетп  бш м беру стаццартыныц нег1з1нде де осынцай тубегейш 
тужырымдамалык непздер жатыр.
Мектеп бтрушшердщ тулгалык сапалары ретшде кузыреггшж- 
тер турщцеп кутшепн нэтижелер аныкгалган. (Бшм беру жуйесгащ 
«шьпуы»). Окудыц реш «дайын бшмдердо алушы» баяу окушыдан та- 
нымдык процестщ белсенда субъекгкп бсша алатын окушыга ауысуьш 
кездейгш бшм берудщ непзп npoueci ретшде кушейтшу! кезделуде.
Heriari кузыретгшкгерда, бшмдердо, бшкгер мен дагдыларды 
мецгеру  жешндеп  окушылардыц  оку  жетктктершщ децгейлерш 
аныктау непзщде бш м  беру жуйес1 мен мектеппц, окушылардын 
даму динамикасьш бакылауга багдарланган окушылардыц оку жей= 
сттктерш багалаудыц жаца жуйес1 жоспарланган.  Жогары мекгепте 
бешвдш окытуды енпзуге непзделген бшм беру мазмуныныц тулга­
лык багдары мен вариативтшп ескершген.
Педагогикалык саралау мен бейшдёищру непзщце окушылар­
дыц окыту процесщдеп жеке бшм алу траекториялары бойынша та- 
бысты елеуметтенуш камтамасыз ету кезделшген.
Жалпы орга бшм берудщ курылымы мен мазмуны бшм берудщ 
эр сатысыцдагы психологиялык-физиологиялык жене жас ерекшелис- 
терше, мумкшдоктер1 мен кабшетгерше сейкестещцршген.
Кузыреттипк - бшм сапасыныц критерию ретшде жалпы орта 
бшм берудщ непзп мщцеттер1мен аныкталган жене  ер окушыга 
мынадай мумющцкгердщ жасалуын кездейдо:
-  жеке жене когам eMiprne кажегп epi карай кэс1би бМш алуы 
мен жумыска орналасуыныц непз1 ретщде сапалы бш м алу;
-  езшщ бш м  алу кызметш ттмд1 жоспарлау, уйымдастыру, 
бшмдерд1 мецгеруде ез ic - e p e K e r r e p iH in  
рефлексиясын жузеге асы- 
ру жене талдау;
-  Typni eMipniK жагдаяттарда ез бспмен шеппм кабыдцау жене 
ерекет жасау, ез тужырымдамасын дейектеу, айналадагылармен езара 
карым-катынас орнату, елеуметпк жаздайларга 6aFa беру;

87
-  казактын жэне 
элецвдк  медени  муралардыц непздерш  бшу, 
езшщ 6ipereft медениепшлти 
дамыту;
-  Кдзакстан 
Республикас
ы 
азаматыныц 
кукыктары мен мщдеттерш 
бшу жене сакгау, елдщ 
мемлекегтк жуйесш тусшу 
жене багалау;
г  ултына, дани 
нанымына, мергебесше, 
жынысына жене т.б. кара- 
мастан, езге медениет  пен 
тусшйсгеп 
адамдарга 
тезшдппк 
таныту, 
олардын езге  кезкарастагы,  устанымдагы  модениет екшдерпмен 
кундылыкты-саналы ынтымактастыкка дайын болу;
-  медени жене 
шыгармашылык 
icrepre катысу, тулга мен когам- 
ды калыпгастыратын 
медениетгщ 
мацызды тустары мен аспекгшерш 
ryciHe жене багалай 
бшу.
Окушы ep6ip бипм беру 
децгейш 
аяктаганнан кешн енпзшген 
непзп  KY3b^eTTUiiKrepfli  курайтын,  кызметгер  турлершщ ен аз 
келемш игергешн Kepceiyi uric,
Бипм сапасынын 
критерий!  ретщдеп 
кузыреттинктер аспекп- 
лерге 
жйявлш, б ш м  
сатыларына 
сай 
жуйеленедь
Окушынын  ic-epe 
Kerin,  кузыреттшпсгерш 
уйымдастырушы 
устаздыц ез кузыретплит онын гыл 
ыми-эерптеуттлгк 
компетенттипгш 
уштауына тыгыз байланысты.
Педагогикал ык диагностика нын непзп 
компонёнп 
болып табы- 
латын бул талыми-зерггтеушипк компетенттшйс ездш бакылау, ездйс 
диагностика, талыми жумысты уйымдастырудан басталады.
Ал бул жумыстардын Петкакет болуы дурыс багыт,  жоспардын 
максатгылыгына байланысты.
Жыл сайын талыми кенестер отырыс ында устаздардыц полыми 
жумыстары есепке алынын, жуйеленш отырса, устаз рейгинпс1 кура- 
стырылып, Henoteci керсетюшгер турщде белгшенщ, педагогикалык 
диагностиканы курайтын болса, 
жене 
де гъшыми-зерттеушшйс ic-epe- 
кетп белсенд^ру кездер1 жанаргыльш толыктырыла туссе гана устаз- 
дьщбшгм сапасын аргтыру жолындагы полыми енбегш уйымдасты- 
ра алу кузыреттшит бшк 
менщде 
бол мак.
Уздтпз, гыл ыми негг 
эделгея, 
болжамды-диагностикалык урдос 
нетижес! - устаз еЦбепнщ 
талыми 
у йымдастырылуыньщ KepceTKiuii.
Корыта келгенде, кузыреттйш - 
ез 
проблемаларын ез беттмен 
шешу мумкшдап калыпгаскан, жанашыл, ойшыл, шыгармашыл, талы­
ми щ ётстеп устаздыц касиеп.  Устаздыц кызмеп  нэтижел1 
бщ м  
беру. Ал нетиже 
бш м  
сапасымен элшенедь Кузыретплш - 
бШй 
са­
пасынын критерию.

88
Одсбиет
1. Б.Абдыкаримов «К проблеме модернизации образования в Ка­
захстане», Вестник, 2005, № б
2. Б-Турганбаева «Устаздык шыгармашылык», 2006 ж.
3. К.К^удайбергенова «¥стаз кузыреггшп»
4. М.Жадрина «Образовательный ставдарт как основа организа­
ции школьного образования», Творческая педагогика, 2004, №  2
5. Ш.Таубаева «Исследовательскаякультура учителя», Алматы, 2000
6. Казакстан Республикасыныц жалпыга мщцетп бшм беру стан­
дарты. К? БжР Министрлит, 2006 ж.
ЖОГАРЫ ОКУ ОРНЫ ЖУЙЕС1НДЕ ЖАСТАРДЬЩ 
ЭЛЕУМЕТТ1К БЕЛСЕНДШ1Г1Н ЖЕТ1ЛД1РУ
Н  А.  Байгенжеев
С. Торайгыров и и н д аш  Павлодар  мсмлекетт1к университет1н1н 
гылыми ж^мыстврды  уйымдястыру 6ел1м1н1а 
мам аны
Жогары оку орыцдарыцда бшм берудщ жаца сапасы, децгет 
бшм жуйесше  пкелей байланысты. Жалпы жогары оку орындары 
студенган ер пеннен алган сапалы бщвй бшк, дагдыларымен елшен- 
бейда. Оныц непзп керсетюшше сгудснггщ ешршк устанымы мен 
саналы ецбек етумен катар когамдагы белсендшк ерекеттерше бай­
ланысты. Осыган орай студенттердщ дара тулгалык сапалары шеюрг 
бойындагы бешмдшш, икемдшш, белсендшж KOMnoHeHrepi негтзщде 
айкындалады. Япш б1здщ зертеу1м!здщ басты максаты — ол Казак- 
стан Республикасыныц бш м беру реформаларыныц жузеге асу жо- 
лыцца жастардьщ елеуметпк белсендтгктерш артуы деп тусшем1з.
Рылымга адамды «елеуметтецвдру» термит саяси экономикадан 
кецщ, оныц ен алгашкы магынасы ецщрпс кураццарын «когамдастыру- 
дан» басталды. «Элеумегтецщруда» адамга теуедцецщрген автор аме- 
рикандык влеуметтанушы Ф.Г.Гидден(1887 ж.) езшщ«Элеуметгецщру 
теориясы» ютабында бул угымды Ka3ipri угымга жакывдастыра карал, 
адамныц елеуметпк табиги мшезш дамыгу немесе индивидтщ мшезш, 
жалпы адамды елеуметпк eMipre дайывдау болып табылады [ 1 ], десе де, 
«Элеуметтж педагогика» термитн алгаш рет немк педагога
Фридрих Дистерверггщ ецбегстершен кездесттруге болады. Ягни, 
X IX  гасырда педагогикада «елеуметпк» термин 6ipeH саран колда- 
нылса, XX  гасырда жш кездесе бастады.

89
Педагогиканыц  калыгттасуы  даму  кезещщё  тербиеленупп 
швюрттерд1  оку-торбие  урд^сшде  теориялык-методикалык  бшм 
6epin, тарбие жумыстарын журпзсе, келе-келе тулганьщ езшдж да- 
муы мен ез-езш тарбиелеул! талап еткен кезде элeyмeттiк педагоги- 
каныцеркп кенейд1 [2].
Элеуметпк туралы угым психология, философия жене  педагоги- 
калык ецбекгерде кещнен колданады.
«0леуметенд1ру» угымы адамды алёумёггас карым-катынастар 
жуйесщде  ар rypni елеуметпк б1рлеспкгердщ (топтар,  уйымдар) 
турлерше ингелрациялау, одактык кауымдастыруды ашады.
Элеуметтещиру - когамдагы  медени  элементтерд1 тусщгцру, 
елеуметпк мураттар мен кундылыктарцы игеру негЫнде жеке тулга- 
ньщ касиеттерш калыптастыру.
Сез жок, елеуметтещиру жуйесшщ мазмуны когам талабымен 
айкындалады, ягаи оньщ мушслерп когамньщ мацызды салаларын бипп, 
ендарютйс кызметке катыса отыра, занды басшылыкка алатын азамат 
болуы кажет. Адамдардын мшез-кулкы елеуметтещпрудш объект^ 
репнде калыптасады. Б1рак, адам бул процестщобъекткл Fa на емес, 
суоъёкщс! болтан жагдайда тана алеуметтенед! [3].
Осы елеуметпк тусшйсп психология гылымы аркылы терен тал- 
даута болады. Жалпы  психологиада  жастарды  элеуметтендару де- 
гешм1з озш-ез1 белсещпру утымына сай келедт. Ятни психология са- 
ласында азш-ез1 белсёвдору деп адамньщ тулталык касиетше азгерю 
ендару кажет ететш урщсп айтады. EipaK адам шыгармашылыгыньщ 
непзп коздыргыш сёбептерз олардын шш потенциалын ашуга тыры- 
су (К. Голдстейн, К. Роджерс),  ерине осындай тырысушылык бала- 
лык жастан бастап ecKepin, калыптастырылуы кажет.
Аталган маселеш карастыруды американдык психолог А. Маслоу 
аса 6ip манда де, магыналы erefli деп кпрсеткен. Ол оны «ёзш-ёя взгер- 
леьопру баспаддагы» деп атаган. Жалпы алганда адам в Mi pi «кажетгипк 
баспалдагымен» елшенетш repiafli. Онын айтуынша, 6ipiHuri денгеiti 
физисшогиялык кажетгшйсгерп!, ятни, шш ai занын сурвуына байланы­
сты туындайды, еишш денгей - каутаздисп сезе 6iny кажетгшп, турвк- 
тылык, сешмдш1с; корганышгык т.б., yininnri денгей -сугаспеншшкке 
белену жене соган теуедщ болу, соган сойкес ка рым - катынае жасау, 
топ арасында ез орыньщ болуын калау жэне т.б., TepriHunci - взпйц 
езше деген жене бас калардын огандегея курмепн кажете шу, аргурш 
арекеттер аркылы взш-езз белсеширу теуелаздлтне жетгазу.
Сонымен езш-ез1  беисецвдруге тырысу дегеюм13 - бул yHeMi 
белеендшисге  болу,  езшщ  кабшеттйпгй  корсете бшуге  тырысу.

90
А. Маслоудын пайымдауынша взш-еа белсевдхруге бешмд1 адамдар- 
ды  бакылаган  кезде  олар  кабшеггерш  па йда лапу дан  лаззаталып, 
куаныш сез1мше беленепт бащалады. Осьшдай касиеттермен де олар 
баскалардан ерекше кершед1 деп кесмндейш [4].
Ал казак психолЬгиясыньщ непзш калаушылардыц 6iperefti Ж. 
Аймауытов елеуметпк белсендшкп былай суретгейдк “Кашаннан 
6epi когам кызмеп дара денелердщ, жеке адамдардьщ ерсш-карсы- 
лы кызметш тшейщ. 0Mip дара денелердщ жумысы болуы мумкш 
емес. Олар когамда аркылы ез ерекеттерш керсетедк Когам дегешм1з 
жеке-жеке ecin, жетшген адамдардьщ 6ip жерге ж иналу Henraceci, ер 
адамныц денесш алсак, о да жеке-жеке клеткалардьщ ез беттмен жетшш 
6ipiry нетижес1. Когам тулгалардыц белсеццшМ аркылы даму саты- 
сында болады» деп туйед![5]. Ягни Жусшбектщ ой-арманы жастар- 
дьщ когамдагы елеуметпк белсевдиппн артуьша саяды.
Ал педагогикада алеумеггецщру (белсендецдару)—тулганыц белгип 
6 i p  
бейнесш деритгейщ. Оныцнепзп беягшерп адамньщ елеуметпк карым- 
катынасы, достык, сушспенпшпк, отбасы, ецщрклтк, саяси жагдайыпца 
кершеда. Адам - адам болып калыпгасуы ушш жалгыздыкга e M ip  сурмейдц 
б1рткгердщ аркасыцда адам болып калыпгасады (Наторп П.).
Тултаныц елеуметпк даму барысьщда когамда адам тулга ретш- 
де сезшедь Бул тербие, бипм жене езш-ез1 тербиелеу жагдайьшда, 
адам ездхгшен алдына  максаттар белплеп, оган жетуде езшщ бедел- 
сез1мш тусшедг, когамдагы ез орнына сешмдг болады.
«Элеуметгендору жуйес1нщ алдына койган мшдеттершщ ею тобы 
шеппмш табады. Bipi - тулганьщ елеуметпк беюмделу1 болса, eidHnrici, 
тулганыц елеуметпк кемелдену1. Бул мпздетгердщ nieiiriMi шла жене 
сыргкы факгорларга байланысты».
Элеуметпк  бешмделу (адаптация)  индивидтщ коршаган  орта 
жагдайларьша ыцгайлануы болса, ал елеуметпк кемелдену езшщ ic - 
ерекетш жузеге асыру адамдар арасындагы карым-катъшас туракгы- 
лыгы жене ез-езше бага бере алуы. Элеуметпк бешмделу мен елеу­
метпк кемелдену мщцетгершщ шеппмк i3rLniKri орга болса, «барлы- 
гымен 6ipre болу» мотивтер!мен, уеждш кажетсшумен елшенедо.
Сез жок,  тулганы  елеуметгендipy  нетижелер1  когамдык  бел- 
сендшок,  елеуметпк карым-катынас байланысында керцпс бередь 
Элеуметтендорудщ керсетюштерп: елеуметпк ортага бешмделу, еле­
уметпк дербестш жене елеуметпк белсенддеш [3].
Элеуметгецщрудщ кепгеген тужырымдамаларын талдау, олардын 
барлыгын осы аталган позициялар, устанымдар 6 ip iH e - 6 ip i жакындай- 
ды, олардын ез1 елеуметгецдару жуйесщдеп орньш тусшуь Bipinnnci,

адамныц алеуметте! спру жуйесше мартаулык позицияеын устанады, ягни 
тулга котамга бешмделу кезекр ретшде карастырады. Bp6ip тулганы езше 
хэн медениетше карай калыптастырады. Мундай кезкарасты субъект - 
объект деп ка раута болады. (котам объективтж есер, ал адам - оньщ 
объекгкл). Бул угым-пшрдщбасында Э. Дюркгейм, Т. Парсоне гурды.
Екшпп 
жаганан, 
адам 
елеумеггенщру 
кезеде  белсещц турде 
катысып коймай, когамта да бейшделед
1
 жене когамдагы жагдайла- 
рга да 
e c e p iH  
типзе алады.  Бул кезкарасты «субъект-субъект» деп 
атауга болады. Бул 
екшпп 
позицияны Ч. Кули,
Д.Г. Мид устанды
Жасестр^мдер, жас тар езара карым-катынас кезщде, олардыцдаму- 
ына азды-кэпп есер ететш 
турш 
жагдайлардаи 
етедо. 
Адамга есер ететш 

жүктеу/скачать 10,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: