Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Д. Серікбаев атындағы шығыс қазақстан мемлекеттік

47 

 

 

Тапсырмалар 

 

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз. 

 

2-тапсырма.  Берілген  сөздерге  қажетті  сын  есімдерді  қойып,  сөз 

тіркестерін құраңыз.  

Экономика,  нарық,  тауар,  ұсыныс,  сұраныс,  бәсеке,  фирма,  кәсіпорын, 

шаруашылық, шешім.   

 

3

-тапсырма. Көп нүктенің орнына қажетті сын есімдерді қойыңыз. 

Мына  ...  кітап    екен.  Мен    ...  демалыста  жақсы  демалдым.  Астана 

қаласында  ...  үйлер  көп.  Өскемен  ...  қала.  Үй    ...  ағаштан  салынған.  Аулада    ...  

заттар көп. 

 

4-тапсырма. Тірек сөздерді пайдалана отырып, берілген мақал-мәтелдерді 

аяқтаңыз. 

 

Туған жердің жуасы да ... . 

 

 

 

 

 

 

Тірек  сөздер:  қысқасы,

 

тәтті, 

жақсы,  ыстық,  қызыл,  ұзыны, 

жарық, жеңіл. 

Отан оттан да ... . 

 

Ел-елдің бәрі жақсы, 

Өз елің бәрінен де ... . 

 

Еңбексіз өмір жоқ, 

Ауырсыз ... жоқ. 

 

Білімдіге дүние ...,                         

Білімсіздің күні кәріп.   

 

Өнер алды – ... тіл. 

 

Жіптің ..., сөздің ... жақсы. 

 

 

5-тапсырма.  Берілген  сөздерден  туынды  сын  есім  жасаңыз,  оларды 

қатыстырып сөйлем құраңыз.  

Студент, экономика, сапа, нарық, өндіріс

.    

 

 

17-сабақ. Грамматика: салыстырмалы шырай  

                Лексика: Менеджмент 

 

 

Салыстырмалы шырай 

 

48 

 

шырай түрі 

 

жасалу жолдары 

мысалдар 

 

 

салыстырма-

лы  

шырай 

(сравнитель-

ная  

степень) 

 -рақ, -рек, -ырақ,-ірек 

 

биі(к)г-ірек, жақсы-рақ, жұқа-рақ,  

күшті-рек, ұзын-ырақ,  кіші-рек 

 -лау, -леу, -дау, -деу, -

тау, теу 

жақсы-лау, сары-лау, сұр-лау,  кіші- 

леу, әдемі-леу, жасыл-дау, терең-деу,  

суық-тау, жұмсақ-тау, биік-теу 

 -қыл, -ғыл, -ғылт, -ғыш,  

-ғылтым, -қылтым,       

-шыл,  -шіл, -шылтым,      

-шілтім, -ілдір, -қай 

ақ-шыл,  ақшылтым,  сар-ғыш,  сұр-

ғылт,  қыш-қылтым,  көк-шіл,  кө(к)г-

ілдір, қоңыр-қай  

 

 

Менеджмент  

 

Нарық  немесе  қазіргі  экономика  үш  тағанға  сүйенеді.  Оның  бірі  – 

менеджмент,  екінші – маркетинг, үшіншісі – қаржы.  

Менеджмент  –  өндірісті  басқару  принциптерінің  әдіс-тәсілдерінің  және 

құралдарының  жиынтығы.  Ол  өндірістің  тиімділігін  арттырып,  тұрақты  табыс 

алу мақсатымен құрылатын экономикалық саясат.  

Менеджментті қызметкерлер үшін заңды күші болатын және бәсекелестер 

үшін  ықылас  туғызатын  нұсқаулықтар,  ережелер,  қағидалар  т.б.  нысанында 

жоғары лауазымды басшылық әзірлейді. 

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) 

 

әдіс-тәсіл – метод  

 

 

мақсат – цель  

 

қаржы – финансы  

 

 

өндіріс – производство  

басқару – управление    

 

жиынтық – сбор 

саясат – политика  

 

 

қызметкер – сотрудник  

бәсекелес – конкурент   

 

ереже – положение  

нұсқаулық – инструкция 

 

қағида – принцип; правило  

лауазымды – должностной  

 

Тапсырмалар 

 

1-тапсырма. 

Мәтінді оқып, қысқаша мазмұнын баяндаңыз.  

 

2-тапсырма.  Берілген  сын  есімдерден  салыстырмалы  шырай  түрлерін 

жасаңыз. 

Қысқа, ұзақ, тиімді, сенімді, сапалы,

 

үнемді.  

Үлгі: қысқа – қысқа+лау, қысқа+рақ.    

 

3-тапсырма.  Мәтіннің  көмегімен  көп  нүктенің  орнына  тиісті  сөздерді 

қойыңыз. 

49 

 

Нарық немесе ... экономика үш тағанға сүйенеді. Оның бірі – ...,  екінші  – 

маркетинг, ... – қаржы.  

Менеджмент  –  өндірісті  ...  принциптерінің  әдіс-тәсілдерінің  және 

құралдарының  жиынтығы.  Ол  өндірістің  тиімділігін  арттырып,  ...  табыс  алу 

мақсатымен құрылатын ... саясат.  

Менеджментті қызметкерлер үшін заңды күші болатын және бәсекелестер 

үшін  ықылас  туғызатын  ...,  ...,  ...  т.б.  нысанында  ...  лауазымды  басшылық 

әзірлейді. 

 

4-тапсырма. Берілген сын есімдерді қатыстырып, сөйлем құраңыз. 

Кішірек, тиімдірек, қысқалау, үнемділеу.  

 

5-тапсырма. Берілген мәтіннен сын есімдерді теріп жазыңыз. Мәтінді және 

қосымша  мәліметтерді  пайдалана  отырып,  «Ақшаның  пайда  болу  тарихы» 

тақырыбына шығарма жазыңыз. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ақша  –  өнім  мен  тауар  құнын  бейнелейтін  балама.  Ол  әр  мемлекетте 

әртүрлі  аталғанымен  негізгі  сауда-саттық  кезінде  құн  өлшемі  ретінде 

пайдаланылатын  металл  және  бағалы  қағаз.  Мысалы,  Германиядағы  ақша 

өлшемі  –  марка,  Қытайда  –  юань,  Ұлыбританияда  –  фунт-стерлинг.  Сонымен 

қатар  кейбір  ақша  өлшемдері  бірнеше  мемлекеттердің  ақша  қатынасында 

жүреді.  Мысалы:  Франция,  Бельгия,  Швейцария  елдеріндегі  ақша  өлшемі  – 

франк,  бірқатар  елдерде  қазір  қолданылып  жүрген  ақша  өлшемі  –  крон,  Ирак 

пен  Югославияда  –  динар,  ал  АҚШ,  Канада,  Эфиопия  мемлекеттерінің  ақша 

өлшемі – доллар. 

 

          

18-сабақ. Грамматика: Күшейтпелі шырай  

                 Лексика: Бизнесмен  

 

 

Күшейтпелі шырай 

 

шырай түрі 

жасалу жолдары 

мысалдар 

 

 Юань (2005ж. серия) 

 

 

5000 рубль 2006 

Монеты 

50 

 

 

 

 

Күшейтпелі 

шырай 

(превосход-

ная  

степень) 

 күшейткіш буындар 

арқылы жасалады 

қап-қара, сап-сары, ұп-ұзын,   

жап-жақсы, 

есте сақтаңыз: 

аппақ (ап-ақ емес),  

көкпеңбек (көп-көк емес) 

 

күшейткіш үстеулер 

арқылы жасалады: 

ең (самый), өте (очень), 

тым (слишком), аса 

(наиболее),  нағыз 

(настоящий), тіпті 

(совсем)

 

өте жақсы, тым биік,  

тіпті жақын, өте тамаша, аса 

жақсы, тым үлкен, аса терең,  

шымқай қызыл, орасан зор 

 

 

Бизнесмен 

 

Ағылшын  тілінен  енген  «бизнесмен»  сөзінің  орнына  қазақша  «табыскер», 

«іскер», «кәсіпкер» сөздерін қолданып жүргеніміз белгілі. 

Табыскер – бизнеспен айналысушы «ақша жасаушы», айналымдағы табыс 

әкелетін  капиталды  иеленуші  адам.  Әрине,  ол  экономикалық,  коммерциялық 

қызметке белсенді араласатын адам. 

Кәсіпорындар  мен  ұйымдардың  акцияларын  иеленуші,  бірақ  тұрақты 

қызметі, қарамағанында ешкімі жоқ ірі меншік иесі бизнесмен бола алмайды. 

Қоғамда бизнесменнің әлеуметтік және  экономикалық мәртебесі  тек оның 

капиталының,  алған  пайдасының  көлеміне  ғана  байланысты  емес,  сонымен 

бірге  өндірістік  қызметті  дамытуға,  жаңа  жұмыс  орындарын  құруға  қосқан 

үлесіне, ауданға, облысқа, мемлекетіне берген көмегіне қарай айқындалады. 

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) 

 

кәсіпорын – предприятие  

 

 

ұйым – организация  

әлеуметтік – социальный  

 

 

мәртебе – статус 

пайда – прибыль   

 

 

 

үлес – доля  

аудан – район  

 

 

 

 

көмек – помощь  

ірі – крупный  

 

 

 

 

айқындалу – уточнять  

 

 

Тапсырмалар 

 

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз. 

 

2-тапсырма.  Мәтіннен  сын  есімдерді  теріп  жазыңыз,  сөз  құрамына

 

талдаңыз.   

 

51 

 

3-тапсырма.  Берілген  сын  есімдерді  күшейтпелі  шырай  формасына 

қойып, сөз тіркестерін құраңыз. 

Қара, қызыл, әдемі, жасыл, сүйкімді, алыс. 

 

Үлгі: қара – қап-қара, қап-қара шаш.  

 

4-тапсырма. Сын есімдерді қатыстырып, сөйлем құраңыз. 

Сап-сары, ең биік, тым үлкен, ең жақсы, көкпеңбек, аппақ.  

 

5-тапсырма. Төмендегі сын есімдерден шырай түрін жасаңыз.  

Үлкен, қызыл, биік, терең, қысқа, аласа, арзан, қатты. 

 

Үлгі: үлкен – үлкенірек, үп-үлкен, өте үлкен. 

 

 

 

20-сабақ. Грамматика: сан есім, оның түрлері 

                 Лексика: Қазақстанның банк секторының даму кезеңдері 

 

 

Сан есім 

 

№ 

түрлері 

жасалу жолдары 

мысалы 

1 

есептік 

(количественные) 

 

бір  (один),  бес  (пять),  он 

бес (пятнадцать) 

2 

реттік  

(порядковые) 

-ншы/-нші 

(дауыстылардан 

кейін); 

-ыншы/-інші 

(дауыссыздардан 

кейін) 

бесінші (пятый), алтыншы 

(шестой) 

3 

жинақтық 

(собирательные) 

-ау/-еу 

біреу – один, екеу –двое, 

үшеу – трое, төртеу –

четверо, бесеу – пятеро, 

алтау – шестеро, жетеу – 

семеро 

 

4 

бөлшектік 

(дробные) 

1)  знаменатель 

– 

шығыс 

септік               

(-тан/тен, 

-нан/нен,        

-дан/ден); 

числитель 

– 

атау 

септік 

 

2)  есептік  сан  есім  + 

1/5 бестен бір (одна 

пятая), 1/3 үштен бір (одна 

третья), 1, 25 бір бүтін 

жүзден жиырма бес (одна 

целая двадцать пять 

сотых) 

 

жарты  нан  –  половина 

52 

 

жарты, жарым 

хлеба,  жарты  сағат  – 

полчаса 

5 

топтау 

(разделительные или 

распределительные) 

-нан, -нен; -дан, -ден;  

- тан, -тен 

бестен – по пять,  

он-оннан – по десять 

 

 

 

6 

 

 

 

болжалдық 

(приблизительное) 

1)  -дай,  -дей;  -тай,        

-тей;  -лаған,  -леген,         

-даған,  -деген,  -таған, 

-теген;  -лап,-леп;  дап, 

-деп; -тап, -теп 

 

2) көптік жалғау + 

жатыс септік 

 

3)  шақты,  шамалы, 

тарта, жақын, жуық 

отыз+дай (около 

тридцати), он+даған 

(около десяти), жүз+деп 

(сотнями) 

 

 

сағат екілерде,  

жасы елулерде  

 

жүз шақты (около ста) 

 

 

Қазақстанның банк секторының даму кезеңдері 

 

Соңғы  жылдары  Қазақстанның  банк  жүйесі  айтарлықтай  өзгерді.  Олар,  ең 

алдымен,  банк  ісіңде  нарықтық  қатынастарға  көшумен,  банк  операцияларының 

жекелеген  түрлерін  жүзеге  асыратын  банктер  мен  ұйымдар  үшін  жаңа  міндеттерді 

айқындаумен  байланысты  болды.  Экономикадағы  жаңа  мақсаттар  мен  міндеттер 

ескеріле  отырып,  отандық  банк  жүйесінің  тұжырымдамасы  қайта  қаралды,  оны  іске 

асыру елімізде банк секторының тұрақтылығын сақтауға мүмкіңдік берді. 

Қазақстанның банк жүйесі өзінің шамалы ғана уақытты қамтитын тарихыңда өте 

серпінді дамыды және оның қалыптасу процесін мынандай кезеңдерге бөлуге болады. 

Дамудың бірінші кезеңі (1988-1992 жж.): мемлекеттік салық мамандаңдырылған 

банктер  құру,  КСРО  мемлекеттік  банкінің  республикалық  бөлімшелеріне  егемен 

мемлекеттердің  орталық  банктері  функциясын  беру,  алғашқы  коммерциялық 

банктердің құрылуы. 

Бұл  кезеңде  Қазақстанның  банк  секторы  бұрынғы  КСРО  шеңберіндегі 

мамандандырылған  банктер  жүйесіне  кіретін  5  мемлекеттік  мамандандырылған 

банктен 

тұрды. 

Олар: 

Өнеркәсіпқұрылысбанкі 

(кейін 

– 

Тұранбанк), 

Казвнешэкономбанк 

(ӘлемБанк 

Қазақстан), 

Жилсоцбанк 

(Кредсоцбанк), 

Агропромбанк, Қазақстан Жинақ Банкі (Қазақстан Халық Жинақ Банкі). 

Мұндай мамандандырылған банктер құрудағы мақсат – оларды шаруашылықтар 

мен салаларға мейлінше жақыңдату болды. Бұл несие-есеп айыру қызметі салалардың 

қызмет ерекшеліктерін, оларға кіретін кәсіпорындар мен ұйымдар жұмысының өзіндік 

сипатын ескеруі үшін қажет еді. Осыған байланысты банктерді қайта құру мен одан 

арғы даму процесі мынадай екі міндетті көздеді: 

-  банктерді мемлекеттіктен акционерлік (коомерциялық) етіп қайта құру; 

 

-  банк қызметін әмбебап ету. 

 

53 

 

1992  жылдан  1993  жылдың  қарашасына  дейін  созылған  екінші  кезең  рубль 

аймағының  өмір  сүруі  шеңберінде  коммерциялық  банктердің  экстенсивті  дамуы 

жағдайында Ұлттық банкке орталық банктің бірқатар функцияларын берумен, сондай-

ақ  банк  жүйесін  реттеудің  ұлттық  нормативтік  құқықтық  базасын  қалыптастырумен 

ерекшеленеді. 

1993  жылы  қараша  айында  рубль  аймағынан  шығу  және  ұлттық  валютамыз  

теңгені енгізу туралы шешім қабылданғаннан кейін Қазақстан Ұлттық банкі тәуелсіз 

мемлекеттің орталық банкіне тән барлық міңдеттерді өзіне алды. 

1993-1994  жылдары  ұсақ  және  орташа  коммерциялық  банктердің  саны  едәуір 

өскені (200-ден астам) байқалды, бірақ олардың біразы қаржылық жағын Ұлттық банкі 

аддында  банктік  қадағалауды  күшейту  және  банктердің  халықаралық  стандарттарға 

көшу қажеттігі тұрды. Осы тұрғыда 1995 жылдың аяғыңда банктік қадағалау жүйесін 

реструктуризация жасау басталып, ол банктік қадағалаудың біртұтас органы болды. 

(Н.Мухамадиева, М.Атабаеваның «Іскерлік қазақ тілі» кітабынан ) 

 

мамандандырылған – специализированный  

тұрақтылықты сақтау – беречь стабильность  

тұжырымдама – заключение 

әмбебап – универсальный  

біртұтас – единый  

қадағалау – контролировать  

қабылдау – принимать  

 

 

Тапсырмалар 

 

1-тапсырма.  Мәтінді  оқып,  аударыңыз.  Мәтіннен  сан  есімдерді  тауып, 

оларды мағыналық түрлеріне қарай топтастырыңыз. 

 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

2-тапсырма. Берілген сан есімдерді сөзбен жазыңыз.  

2010,  8,  65,  459,  210,  40,  564,  87,  77,  96,  56,  15,  1998,  2005,  109,  48,  7,  33, 

207, 2030.  

 

3-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.  

Есептік 

Реттік  

Болжалдық

  

54 

 

В одном году 12 месяцев: январь, февраль, март, апрель, май, июнь, июль, 

август, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь. В одном году четыре времени года: 

зима,  весна,  лето,  осень.  В  одной  неделе  7  дней:  понедельник,  вторник,  среда, 

четверг,  пятница,  суббота  и  воскресенье.  В  нашей  группе  25  студентов.  Мы 

учимся на втором этаже. В моей семье 3 человека. Мой старший брат учится на 

4-ом курсе, ему 22 года. 

 

4-тапсырма. 

Сан 

есімдерді 

тауып, 

мағыналық 

түрлеріне 

қарай 

ажыратыңыз. Оларға сұрақ қойыңыз.  

Біз  үшеуміз.  Келе  жатқан  студенттердің  біреуі  –  Сайра,  екіншісі  –  Майра. 

Дәрісханада  он  шақты  студент  отыр.  Бестен  екіні  алса  үш  болады.  Біздің 

оқытушы  отыздар  шамасында.  Екі  мың  тоғызыншы  жылдың  қаңтар  айы.  Олар 

емтиханға  бестен  кірді.  Менің  досым  бесінші  қабатта  тұрады.  Сағат  жетілерде 

қонақтар келеді.  

 

5-тапсырма.  Берілген  сан  есімдерді  мағыналық  түрлеріне  қарай 

топтастырып, кестені толтырыңыз. 

 Екінші,  бесеу,  екі  мың  отыз  екі,  алты-алтыдан,  үштен  екі,  алпыстай, 

мыңдаған, үшеу, бестен, екі жүз елу үш, елу шақты, отыз-қырық, екі мың отыз,  

біреу,  жетпіске  тарта,  жетеу,  сексен,  бір  бүтін  оннан  екі,  тоғызыншы,  екеу, 

отызға  тарта,  бестен  бір,  он-оннан,  қырық  бесінші,  сегіздерде,  елу  төрт, 

алпысыншы, алтау.  

 

Есептік  

Реттік  

Жинақтық  

Бөлшектік   Болжалдық  

Топтау  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

6-тапсырма. Сан есімдерге байланысты мақал-мәтелдерді жаттап алыңыз. 

 

Бір көрген біліс, екі көрген таныс. 

Раз увиделись, во второй раз – подружились. 

 

Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді. 

Один прыгает от сытости, другой – от холода. 

 

Алты жасар бала атқа мінсе,            

Алпыстағы шал алдынан шығар.     

55 

 

Если шестилетний на коня сядет, 

Шестидесятилетний выходить его встречать. 

 

Алты жыл аш болсаң да,               

Атаңның салтын ұмытпа.              

Шесть лет голодай, 

Но обычаям отцов не изменяй. 

 

Алтау ала болса, ауыздағы кетеді.         

Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.      

Если шестеро врозь, лежащее во рту теряют,  

Если четверо заодно, улетевшее в небо достают. 

 

Жеті жұрттың тілін біл,             

Жеті түрлі білім біл.                   

Стремись изучить язык семи народов и семь разных наук.

 

 

Жігітке жеті өнер де аз, жетпіс өнер көп емес. 

Джигиту знать семь ремесел – мало, знать семьдесят ремесел – не много. 

 

 

 

21-сабақ. Грамматика: Есімдік 

                 Лексика: Бизнес 

 

Есімдік  

 

мағыналық түрлері 

мысалы 

Жіктеу 

(личные) 

мен (я), сен (ты), сіз (вы), ол (он, она, оно), біз 

(мы), сендер (вы), сіздер (вы), олар (они) 

Сілтеу 

(указательные) 

бұл, мына(у), осы (этот, эта, это); сол (тот 

самый); ана(у) (тот, та) 

Сұрау (вопросительные) 

кім? (кто?) не? (что?) қай? қандай? (какой?) 

қайда? (куда? где?) қашан? (когда?) қанша? 

неше? (сколько?) қалай? (как?) қайтіп? 

(каким образом?) 

Өздік 

(возвратные) 

өз (свой), өзім (я сам), өзің (ты сам), өзіңіз 

(вы сами), өзі (он сам), өзіміз (мы сами), 

өздерің, өздеріңіз (вы сами), өздері (они сами) 

56 

 

Белгісіздік 

(неопределенные) 

біреу (кто-то, некто, кто-либо), бірдеме, 

бірдеңе (что-то, нечто, что-либо), әлдеқайда 

(где-то), әлдеқашан (когда-то, давным-давно), 

бірнеше (несколько), біраз (немного), кей, 

кейбір (некоторый, некоторая, некоторое), әр, 

әрбір (каждый, каждая, каждое) 

Болымсыздық 

(отрицательные) 

ешкім  (никто), ештеме, ештеңе (ничего), 

ешқандай (никакой), ешқашан (никогда), 

ешқайда (никуда), ешқайдан (ниоткуда), 

ешқалай (никак) 

 

Жалпылау 

(определительные) 

барлық (все), бүкіл (вся), барша (весь), бәрі 

(все) 

 

 

 

жүктеу/скачать 1,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: