ПЕРЕГОВОРЫ ПО ПОГРАНИЧНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫМ ПРОБЛЕМАМ - ГЛАВНЫЙ

290 
 
Китаем, подписанными в 1996 и 1999 годах, передала Китаю около 12 кв.километров территории. Что 
касается Гонконга то, согласно договору, заключѐнному с Великобританией в 1989, Сянган (Гонконг) 
перешѐл  под  управление  КНР  как  специальный  административный  район  1  июня  1997.  Монголия  
никогда  не  была  частью  Китая.  На  закате  империи  Цин,  одной  из  частей  которой  был  Китай,  ее 
маньчжурские  правители  стали  заселять  китайцами  территорию  Монголии,  правители  которой 
признавали  над  собой  сюзеренитет    маньчжурских  императоров.  Наиболее    ранней    и  интенсивной 
китаизации  подверглась  Внутренняя  Монголия.  После  распада  империи  Цин  там  происходило 
движение  против  власти  Китайской  республики  —  национального  государства  китайцев.  Однако 
вследствие  неравенства  сил  и  поддержки  Китая  иностранными  империалистами    это  движение  было 
подавлено.  Позже,  после  освобождения  Внутренней  Монголии  от  японских  оккупантов  войсками 
СССР и МНР ее народ хотел воссоединения с МНР, но территория была отдана И. В. Сталиным Китаю. 
Затем Мао Цзэдун присоединил ряд земель, населенных  в основном монголами, к соседним китайским 
провинциям,  а  к  Внутренней  Монголии  присоединил  районы,  населенные  в  основном  китайцами. 
Сейчас  движение  за  независимость  там  слабое:  монголов  во  Внутренней  Монголии  лишь  ок.  18  %. 
Наиболее  известная  организация  —  Народная  партия  Внутренней  Монголии.  После    образования 
Таджикистана в 1992 году в результате распада СССР КНР заявила о необходмости подписания нового 
договора  о  границе  и  пересмотреть  некоторые  демаркационные  линии.    В  1999  году  между  двумя 
странами  было  подписано  соглашение  «О  таджикско-китайской  государственной  границе»,  согласно 
которому  Таджикистан  сохранял  полную  юрисдикцию  над  спорным  участком  в  районе  перевала 
Карзак, но уступал Китаю около 200 кв.км. другого участка близ реки Маркансу, т.е вопрос был решен 
путем раздела второго участка пополам между Китаем и Таджикистаном. Проблема  территориальной 
принадлежности  третьего  участка  решилась  во  время  визита  президента  Таджикистана  Эмомали 
Рахмона в Китай. В мае 2002 было подписано дополнительное соглашение «О демаркации границы и 
урегулировании  территориальных  споров»,  согласно  которому  Таджикистан  согласился  передать 
Китаю  1  тысячу  кв.км.  из  28  тыс.  кв.  км.  спорных  территорий  в  районе  Восточного  Памира 
(Мургабская  область  на  востоке  Таджикистана).  В  мае  2004  года,  в  соответствии  с  подписанным 
правительствами    Китая  и  Таджикистана  соглашением,  открылся  первый  контрольно-пропускной 
пункт  на  китайско-таджикистанской  границе  —  КПП  «Карасу».  12  января  2011  года  парламент 
Таджикистана проголосовал за передачу Китаю тысячи квадратных километров спорных территорий в 
горах  Памира.    6  октября  2011  года  завершился  процесс  передачи  таджикской  территории  под 
юрисдикцию Китая 1 тыс. 158 квадратных километров, что составляло 5,5% всех спорных территорий. 
Между  КНР  и Японией  также существуют  территориальные споры  в отношении  необитаемого 
архипелага  Сенкаку  (китайское  название  Дяоюйдао)  в  Восточно-Китайском  море,  которыми  в 
настоящее  время  фактически  владеет  Япония.  В  своѐ  время  они  принадлежали  Китаю,  но  после 
завоевания Японией в 1895 острова Тайвань они были включены вместе с Окинавой в состав Японии. 
В  1945  Япония  потеряла  все  территории,  приобретѐнные  ею  с  конца  XIX  века.  Сенкаку  (Дяоюйдао) 
вместе  с  Окинавой  оказались    под  юрисдикцией  США.  Но  в  начале  1970-х  США  вернули  Окинаву 
Японии,  отдав  ей  и  Сенкаку  (Дяоюйдао).  Китай  с  этим  решением  не  согласен  и  в  1992  объявил  эту 
территорию «исконно китайской». Интерес к архипелагу  усилился после того, как в 1999 здесь были 
обнаружены  значительные  запасы  природного  газа,  оцениваемые  приблизительно  в  200  млрд 
кубометров. В 2003 китайцы установили морскую платформу у морской границы с японскими водами 
и  начали  бурение.  Японская  сторона  выразила  обеспокоенность  тем,  что  КНР  может  начать  добычу 
газа из залежей, простирающихся под японской территорией.  В октябре 2004 состоялся первый раунд 
консультаций по проблеме газового месторождения на Сенкаку, в ходе которого стороны договорились 
решать все  вопросы исключительно  путѐм  переговоров,  не  прибегая  к  использованию  силы. В  то  же 
время Китай отверг требования японской стороны ознакомить еѐ с планами КНР по бурению и добыче 
газа на Сенкаку. В апреле 2005 правительство Японии приняло решение приступить к рассмотрению 
заявок  японских  фирм  о  выдаче  им  лицензий  на  добычу  газа  на  шельфе  архипелага.  МИД  КНР 
охарактеризовал  это  решение  «односторонним  и  провокационным»,  указав,  что  японские  фирмы  не 
могут  проводить  работы  на  территории,  которую  КНР  считает  своей.  В  июне  2005  состоялся  второй 
раунд  китайско-японских  консультаций.  Они  не  принесли  результатов.  Китай  отказался  прекратить 
добычу  газа  из  шельфа  на  границе  между  китайскими  и  японскими  водами  и  вновь  отверг  просьбу 
японской стороны предоставить ей информацию  о работах на шельфе. МИД КНР заявил, что Китай 
имеет  «суверенное  право»  добывать  газ  в  «водах,  близких  к  побережью  КНР»  и  не  являющихся 
«предметом  спора  с  Японией».  Стороны  договорились  продолжить  переговоры.  Япония  согласилась 
рассмотреть китайское предложение о совместной разработке месторождения.  16 сентября 2012 года 
отношения  Китая  и  Японии  обострились  после  того,  как  в  Китае  начались  массовые  акции  протеста 
против  «национализации»  Японией  островов,  которые  КНР  считает  своей  территорией. 
Антияпонскими демонстрациями с участием нескольких тысяч человек охвачены Шанхай, Гуанчжоу, 

291 
 
Циндао  и  Чэнду.  Позже    тысяча  китайских  рыболовецких  судов  направляются  к  находящимся  под 
контролем  Японии  островам  Сенкаку.  В  тот  же  день  министерство  иностранных  дел  КНР  объявило, 
что  китайское  правительство  готово  подать  часть  документов  относительно  внешней  границы 
континентального    шельфа  за  пределами  200-мильной  морской  зоны  в  Восточно-Китайском  море 
Комиссии  ООН  по  границам  континентального  шельфа,  созданной  на  основе  Конвенции  ООН  по 
морскому  праву.      Также  официальные  СМИ  и  близкие  к  властям  политологи  регулярно  требуют 
пересмотра  статуса  всей  Окинавы,  до  своего  вхождения  в  состав  Японии  поддерживавшей  тесные 
связи с Китаем. 
«Китай    не  должен  бояться  вступить  в  противостояние  с  Японией  для  подрыва  ее 
территориальной  целостности»,  —  говорит  газета  The  Global  Times,  снискавшая  репутацию  рупора 
китайских  «ястребов».  На  эту  же  тему  неоднократно  высказывался  генерал-майор  Цзинь  Инаня, 
возглавляющий  один  из  главных  мозговых  центров  Минобороны  КНР  —  Институт  стратегических 
исследований. 
Высокопоставленный  китайский военный заявил, что спор с Токио о принадлежности островов 
Дяоюй  (по  японской  версии  —  Сенкаку)  «слишком  узок».  По  мнению  Цзинь  Инаня,  Пекин  должен 
поставить  перед  Токио  и  вопрос  о  принадлежности  архипелага  Рюкю  (группа  островов  в  Восточно-
Китайском  море,  часть  из  которых  вместе  с  островами  Сенкаку  входит  в  японскую  префектуру 
Окинава). 
 
Литература 
1.
 
Кузьмин С. Л. Скрытый Тибет: история независимости и оккупации. С.-Петербург: 
изд. А. Терентьева, 2010. [1] 
2.
 
Белая книга. Кому принадлежит суверенитет над Тибетом и как в Тибете  обстоит 
дело 
с 
правами 
человека. 
Пресс-канцелярия 
Госсовета 
КНР. 
10.06.2002 
// 
http://russian.china.org.cn/government/archive/baipishu/txt/2002-06/10/content_2032907.htm 
3.
 
The official website of Central Tibetan Administration 
4.
 
Introducing  the  World  Uyghur  Congress  //  World  Uyghur  Congress  -  http 
://www.uyghurcongress.org/ru/?cat=149 
5.
 
Inner Mongolian People‘s Party 
6.
 
Китайско-японские  отношения  осложняются  из-за  принадлежности  островов 
Сенкаку 
7.
 
Китай может поднять вопрос о принадлежности японской префектуры 
 
 
ӘОЖ 268.855.24 
 
ИСЛАМ ӘЛЕМІНІҢ ҒЫЛЫМИ ТАНЫМДЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНДЕГІ ӘЙЕЛ 
ТҦЛҒАСЫНЫҢ РӚЛІ 
 
Шадинова Г.А., Юсупова С.Ш. 
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Тҥрік Университеті. Тҥркістан  
 
Түйін 
В  этой  статье  рассматривается  роль  женщины  в  научном  познании  исламского  мира.  А  именно 
исследуется положения и право женщины в обществе 
 
         Summaru 
In this article the role of the woman in scientific knowledge of the Islamic world  is considered. Namely it is 
investigated positions and the right of the woman in a society. 
 
«Әйелдер ислам дінінің ӛздеріне берген қадірін, жеңілдігін, еркіндігін білсе, бҥкіл дҥние жҥзінің 
әйелдері бірден мҧсылман болар еді».  
Дін  әлемінде ғылымның  алатын орны ерекше. Адамға  қажетті  білім беріп,  дҥниеге кӛзқарасын 
қалыптастыруда ғылым мен діннің ықпалы ерекше болғандықтан, бҧл екеуін қатар атаймыз. Әсіресе, 
кӛптеген  діни  оқу  орындары,  ғылыми  және  ағарту  мекемелерінің  ашылуы  ғылымның  ӛрістеуіне 
байланысты екені белгілі.  
Ислам тарихында, ғылым мен діннің ҥнемі бір-бірін толықтырып, бірге дамығаны дәлелденген. 
Ғылымда ашылған жаңалықтар мен жеткен жетістіктердің негізін ислам ғҧламалары жасағаны белгілі. 
Осыдан адамзат ақиқатты іздеудің басты қҧралы етіп, ғылымды танығанын тҥсінеміз. 

292 
 
Пайғамбарымыздың: «Ғылым-білімге талпыну - әрбір мҧсылманның парызы. Бҧл оның діни де, 
адами  да  міндеті  1,  53  б. ,-деген  сӛзі  бар.  Отанын  жаудан  қорғау  әрбір  адамзаттың  парызы  сияқты, 
ғылымды  ҥйрену,  оған  талпынуда  әрбір  мҧсылманның  парызы.  Ӛйткені  ғылым  қоғамның  талабын 
қанағаттандыратын  пайдалы  болуы  тиіс.  Пайғамбардың  ӛз  хадистерінде  ғылымға  қатысты  айтқан 
ойлары  мҧсылмандардың  білімге  ҧмтылуына  себепші  болып,  мҧсылман  қоғамында  ғылымның  рӛлін 
кеңейтті. Осындай әлеуметтік қажеттілік ислам әлеміндегі ғылыми прогреске негіз қалады. 
Ислам  дінінің  тарай  бастаған  алғашқы  жылдарынан-ақ  Мҧхаммед  пайғамбар  хадистерімен 
мҧсылмандардың  қасиетті  кітабы  Қҧранда  ғылымға,  білімге,  ғылыми  жаңалықтар  мен  мектептердің 
ашылуына кӛп назар аударылды. 
Исламда  білім  концепциясы  ӛзге  ӛркениеттермен  салыстырғанда  әлдеқайда  басым  маңызға  ие 
болған. Мҧсылмандық қоғамның интеллектуалды, рухани және қоғамдық ӛмірінің барлық қырларының 
арасында  білім  барынша  басым  позицияда  болған  еді.  «Білім»  білімді  топтардың  арасында  салтанат 
қҧрды,  ал  ӛнер  ӛзгелерге  ықпал  жасады.  Әрине,  халық  бҧқарасының  кӛпшілігінің  ӛз  басшыларына 
қарағанда білімнің ықпал-әсерін сезіну мҥмкіндігі аз болды.    
Сонымен  қатар  Ислам  –  адам  баласына  тазалық  пен  пәктікті  насихаттайтын,  екі  дҥниенің 
таразысын тең ҧстауды ҥйрететін соңғы иләһи дін. Онда отбасы мәселесіне, ерлі-зайыптылар ӛміріне, 
ҧл-қыз тәрбиесіне де кӛп кӛңіл бӛлінеді. 
Әдептілік  сенімдері,  қағидалары,  ӛлшемдері  кісіліктің  шарапатты  негіздері,  рухани  ҧйытқысы, 
мәйегі  болып  табылады.  Олар  адам  бойына  сырттан  енгізілетін,  жамалатын  нәрселер  емес.  Әдеп 
адамның  ӛмір  сҥру  тәсілдері  мен  ӛмір  жолына  байланысты.  «Жақсы  адам  болып  қалыптасу  ҥшін 
жаратылысынан  гӛрі,  жаттығудың  рӛлі  зор»  [2,  84  б.],  -  деген  ежелгі  грек  философы  Демокрит. 
Адамның  ӛз  басы  осы  процеске  қатыспай  тҧрып,  ӛзін-ӛзі  тәрбиелеуге  икемсіз  болады,  демек,  онсыз 
әдептілік  қалыптаспайды.  Бҧл  -  әдептілікке  тәрбие  арқылы  қол  жетеді  деген  сӛз.  Сондықтан 
Аристотель:  «Барлық  ӛнер  атаулы  және  соның  ішінде  тәрбие  ӛнері  адамға  табиғаттан  жетіспеген 
жақтарын толықтыру мақсатын кӛздейді» [3, 67 б.], - дейді. Бҧдан әдептілік танудың әлеуметтік рӛлі 
жоғары екенін аңғарамыз.        
Жҥрегінде  жастық  оты жалындаған  жас  қыздың да, ақыл  тоқтатып, бой  жеткен  ересек қыздың 
да, егде тартқан әйелдің де, самайын ақ шалған апа-әжелердің де асыл дінімізден алары, ҥйренері мол. 
Әрбір  жеке  тҧлғаның  бойындағы  адамгершілік  қасиеттер  ананың,  яғни,  әйелдің  тәлім-тәрбиесінен 
бастау  алады.  Бірді-екілі  ҧл-қыз  емес,  тҧтас  ҧлтты  тәрбиелейтін  әйелдің  сҧлулығын,  әзиз  ҧлылығын 
паш етуді мҧрат тҧтқан жаңа басылым дҥниеге келіп жатса, бҧған қалай қуанбасқа?! Ҧлттық сана-сезім 
және  рухани  ӛмір  –  ажырамас  қҧндылықтар.  Мысалға  айтататын  болсақ,  кешегі  Шоқанның  әжесі 
Айғаным, Абайдың әжесі Зере мен анасы Ҧлжанның ӛмір ӛнегелеріне зер салып қарасақ та, олардың 
осы  мҧсылмандықтың  тәлімін  алған  жандар  екендігін  білеміз.  Халқымыздың  «қыздың  ӛзі  ҥйде, 
қылығы тҥзде» деген мәтелі, қыздың жиған жҥгіндей деген теңеуі тағы басқа кӛптеген аталы сӛздері 
қыз балаларымыздың тәрбие-тәліміне арналғаны сӛзсіз. 
Ҧлы  Аллаһ  Тағала  әйел  қауымының  орны  мен  дәрежесі  және  әдебі  жӛнінде  Қҧран-Кәрімде 
кӛптеген  жерінде  ашық  баяндаған.  Кешегі  атеистік  қоғамда  ер  мен  әйелдің  қҧқығы  тең  деп,  әйелге 
еркек жҧмысын істетіп езсе, бҥгінгі таңдағы әйелдер еркектен неміз кем, дәрежеміз тең деп әйелге тән 
нәзіктіктен  айырылып,  оспадарлыққа  ойысып  барады.  Әйел  затының  қҧндылығын  оның  еркектермен 
тең еместігімен ӛлшеуге болмайды. Керісінше, әйелдермен тең деп қарау-оларға жасалған қиянат. Жай 
ғана  мысал  келтірер  болсақ,  әйел  затының  еркекке  нәсіп  болмаған  бала  тууын,  аналық  қасиетіне 
кӛрсоқырлықпен қарау. Әйел затының орны мен дәрежесі жайында Ҧлы Аллаһ-Тағала Қҧран-Кәрімде 
Ниса сҥресінің 34-аятында былай дейді: «Біріңді-біріңнен кҥш-қуат, соғысқа қатысу жақта еркектерді 
әйелдерден  артықша  жаратқандықтан  және  ерлердің  мал-мҥлкін  сарып  қылғандығынан  әйелдердің 
нәпақасы  ерлерге  жҥктелгендіктен  еркектер  әйелдердің  қорғаушысы  болып  қалды»  деп  белгілеген. 
Міне,  осы  аяттың  мазмҧнынан  еркектердің  әйелдерден  артық  жаратылғанын,  алайда  әйелдердің 
еркектер  қамқорлығында  екенін  айқын  кӛре  аламыз.    Санасын  дінсіздік  жайлаған  жандар  туған 
баланың  қыз  екендігіне  қайғырса,  тіпті  кейбіреулері  іштегі  қыз  баланы  тҥсіріп  тастайтындай 
зҧлымдыққа барып жатады. Кіршіксіз исламда мҧндай сорақылыққа әсте жол берілмейді. Бҧған дәлел 
ретінде  Қҧран-Кәрімде  [4,  250-251  бб.]  (Шура  сҥресі  49-50-аят)  былай  дейді:  «Қалағанына  қыз  нәсіп 
етеді, қалағанына ҧл нәсіп етеді. Немесе ҧл мен қызды аралас береді. Қаласа тумайтын бедеу етіп те 
қояды» десе, сҥйікті пайғамбарымыз: «Қызды ҧрпағым демеген ҥмбетім емес»-деп одан әрі бекемдейді. 
Әйел қауымының қҧқығын қызғыштай қорғайды. 
Исламдағы әйелдің орнын бағалау ҥшін біз әуелі исламға дейінгі араб тайпаларындағы  әйелдің 
орнын қарастыруымыз қажет. Сол уақыттығы әйелдердің қоғамдағы орны соншалықты нашар екенін 
жаңа дҥниеге келген кыз нәрестені тірідей кӛмуі кӛрсетеді емеспе [5,  3 б.].  Ислам келгеннен кейін осы 
араб  тайпаларындағы  гендерлік  рӛлдерді  реформацияға  ҧшыратты.  Профессор  Уильяма 
Монтгомеринің айтуы бойынша ислам әйелдердің қоғамдағы жағдайын жақсартты, әйелдер қҧкық иесі 

293 
 
болды [6, 132 б. ]. Кейбір зерттеушілердің  дәлелдеуінше, исламдағы әйел қҧқығы XX ғасырдағы Батыс 
Еуропадағы әйелдердің қҧқығынанда кӛп. Мысалға, Франциядағы әйелдің қҧқық иесі болуы тек 1965 
жылы  жҥзеге  асты.  Гарвард  университетінің    қҧқық  профессоры  Фильдманның  айтуы  бойынша: 
«Ағылшындар колонияландырған мҧсылман елдеріндегі жасаған жҧмыстары нәтижесінде, сол жердегі 
әйелдерге  Ислам берген қҧқықтарын жоққа шығару еді. Осы қҧбылысты әйел мен еркек теңдігіндегі 
прогресс  деп  айтуға  ӛте  қиын»  [7,  124  б.]  Оксфорд  университетінің  сӛздігі  жалпы  әйелдердің 
қоғамдағы    жағдайынынң  жақсарғанын  исламның  сол  әйелді  толық  қоғам  мҥшесі  жәнеде  бір  тҧлға 
ретінде қарастырып отыр.   
Қазіргі  кезде  мҧсылман  әйелдері  бір  жағынан,  тҥрлі  қоғамдық  салаларда  ӛз  қабілеттерін 
дәлелдесе,  екінші  жағынан,  жанҧядан,  баланы  тәрбиелеуден,  аналық,  жҧбайылық  рӛлдерінен 
алыстамайды.  Бҧл  жанҧяға  кӛңіл  бӛлу  мен  әйелдің  ӛзекті  рӛліне  қатысты  Ислам  тағылымдарының 
нәтижесі  болып  табылады.  Ӛйткені  Ислам  қағидалары  бойынша,  әйелдің  ҥйдегі  ісі  Аллаһ  Тағала 
жолында джихад жасаумен тең. 
Қазіргі  уақытта  мҧсылман  әйелдердің  жанҧя  мен  қоғамдағы  мәселелеріне  ерекше кӛңіл  бӛледі. 
Ислам дінінен бастау алған әйелдерге қатысты бҧл мәселе әйел адам қабілеттерінің ӛркендеуімен қоса, 
қоғамның  дамуына  себеп  болған.  Ислам  әйелдерді  адамгершілік  тҧрғыдан  ерекше  бағалайды.  Осы 
кӛзқарас бойынша, әйел ерекше абыройлы орынға ие және жанҧя мен қоғамның негізгі іргетасы болып 
есептелінеді.  Осыған  қарағанда,  әйелдің  тҥрлі  қоғамдық  салаларда  жҧмыс  істеуі  жанҧя  қҧрып,  оны 
беріктендіруіне  ешқандай  кедергі  болып  саналмайды.    Ӛйткені  еркек  пен  әйел  теңдігіне  соңғы  екі 
ғасыр ӛте кӛп зерттеулер жасалуда, тіпті осы зерттеулердің нәтижесінде кӛптеген қҧрылымдар пайда 
болып,  ғасырлар  бойы  әділетсіздіктің  нышаны  болған  Батыс  әйелдері  бҥгінде  еркектерінен  де  асып 
тҥсті.  Қоғамның  қай  саласына  қарасаңызда  әйелдердің  ерекектерменен  бәсекелестігін  кӛру  әбден 
мҥмкін.    Тіпті  статистикалық  деректерге  сҥйенер  болсақ  кей  жағдайларда  еркектердің  жҧмыс 
орындарын  әйелдер  тартып  алған  делінеді.  Феминисттер  ӛз  бостандығына  қауышу  ҥшін  әйелдіктен 
айрылып  орасан  қымбат  бедел  тӛледі.  Жылына  бір  рет  қана  әйелдіктерін  еске  алатын  мейрам  кҥні 
менен шектеліп қалды Батыс әйелі. Басқа уакыттың бәрінде ол еркектен де ҥстем бір қоғам мҥшесіне 
айналды.  Қазіргі  таңда  ―Ӛмір  –  бәріне  ортақ,  еркек  те  әйел  де  тең‖  деген  сияқты  сӛздер  айтылып 
әйелдерге зҧлымдық жасалуда. Ең ауыр, ең тӛмен жҧмыстарда да әйелдер жҥреді.  Әйел ҥшін ең бір 
керемет  сезімнің  бірі  баланы  дҥниеге  әкеліп  оны  мейірімімен  емізу,  оның  тәрбиесімінен  айналысу 
босқа уақыт жоғалтуға теңестіріліп, ол сәбидің де анасыменен болу қҧқығына қиянат жасап отырғанын 
ешкім  ескермейді.  Батыстың  осы  бір  ғана  мысалдағы  ҧстануының  салдарынан  Батыс  мәдениетінің 
келешегінің  жоқ  екені  анық.  О.Шпенглердің  айтып  кеткен  Батыс  мәдениетінің  батуына  біз  бәріміз 
куәгерміз [8, 223 б.]  .  
Ал мҧсылман әйелі сонымен қатар адам жанҧя тыныштығының ӛзегі ретінде белгілі. Бірақ бҧл 
кӛзқарас  жанҧяны қауіпсіздікпен  қамтамасыз  етудегі  ер  кісінің  рӛлімен  қарама-қайшы  емес.  Ӛйткені 
әйел адам мен ер кісінің жанҧядағы рӛлдері бір-бірін толықтырады. Ислам революциясы жетекшісінің 
пайымдауынша, егер әйелдің тыныштық беруші және ер кісінің қауіпсіздікті қамтамасыз етуші рӛлдері 
бір-бірімен ҥйлесімді болса, олардың арасында махаббат пен сезім туады. Бҧл ҥйлесімділік пен достық 
әйел  ҥшін  сырттағы  жҧмыстың  қиындығын  жеңілдетіп,  оның  қоғамда  белсенді,  сындарлы  рӛл 
атқаруына  мҥмкіндік  тудырады.  Бірақ  әлеуметтік  және  ҥйден  тыс  жҧмыс  істеу  әйелдер  ӛмірінің  бір 
бӛлімі. Ислам кӛзқарасы бойынша, әйелдер ғылыми, саяси, зерттеу, әлеуметтік және экономика сынды 
тҥрлі салаларда еңбек ете алады. Ислам діні әйелдердің мҧндай жҧмыс істеуін осыдан 14 ғасыр бҧрын 
мақҧлдаған.  Ал  Батыс  қоғамында  әйелдердің  саяси  салада  қызмет  етуі  ХХ  ғасырдың  соңында,  ХХІ 
ғасырдың басында басталған болатын . 
Әйелдердің  кҥйеуіне,  жанҧялық  ӛміріне,  мҥлікке,  мҧрагерлікке  тағы  кӛптеген  басқаларға 
қатысты қҧқықтары қасиетті Қҧранның ӛзінде, хадистерде, сондай-ақ шариғатта кӛрсетілген. Кӛптеген 
мҧсылмандарда «қҧқық ҥшін кҥрес» деген тосын тҥсінік бар. Ислам қҧқық жҥйесі ретінде әйел мен ер 
адам  арасындағы  қҧқықтарды  ғана  емес,  бҥтін  адамзаттың  қҧқықтарын  бекітеді.  Ислам  қағидасы 
бойынша ер мен әйел біртҧтас, қандай жағдайда да бӛлуге болмайды. Олар ҥшін бір-бірінсіз мына әлем 
мәнсіз, олардың әрқайсысының ӛмірдегі мҧраттары мен мақсаттары және атқаратын міндеттері алдын-
ала анықталған. 
Шындығында, тек әйел ғана ӛзіндегі мҥмкіндіктерімен ӛзіне белгіленген бҧл міндеттерді атқара 
алады.  Алла  әйелді  Жаратушысына  бағынып, жанҧясының  тҥтінін  тҥзу  тҥтетуге,  бәрінен  бҧрын 
дҥниеге  сәби  әкеліп,  ҧрпақ  жалғастыру  ҥшін  жаратқан.  Мҧсылман  әйелдер  ҥшін  жанҧя  мәселелері 
оның жеке қызығушылықтары мен кеудем соқтығынан әрқашан басым тҧрады. Жеке «персонализм» ол 
ҥшін  маңызды  емес.  Тым  тырысу, қызметте  ӛсу,  кәсіби  жетілу  оның  жанҧясына  зиянын  тигізетіндей 
болса,  одан  дереу  бас  тартады.  Мҧсылман  әйелдері  алдыңғы  кезекте  жанҧясының  игілігі  мен 
Жаратушысына қҧлшылығын ойлауы тиіс. Иә, Ислам әйелдерге саяси немесе қоғамдық ӛмірдің басқа 

294 
 
да  салаларында  табысқа  қол  жеткізуге  тиым  салмайды,  керісінше ӛзі  ӛмір  сҥріп  отырған  қоғамды   
дамыту, кӛркейту ҥшін атсалысуға даяр әйелдерді мадақтайды.  
Ал  арабтанушы,  Эдинбург  университетінің  профессоры  Уильям  Монтгомеринің  айтуынша: 
«Мҧхаммедті  тарихи контексте  әйелдердің  қҧқықтарын қорғаушы  тҧлға  ретінде  қарастыруға  болады, 
ӛйткені ол әйелдерге жалпы кепілдік берді» дейді [6, 55 б.]. Джоджтаун  университетінің профессоры 
Джон Эспозитоның айтуынша: «Мҧхаммед пайғамбар әйелдердің қоғамдағы мәртебесін кӛп кӛтерді» 
дейді  [9,  123  б.].  Тарихқа  ҥңілер  болсақ  ХІІ  ғасырда  Ибн  Рушдтің  айтуынша  әйелдер  ислам 
халифатының  экономика  саласында  кӛптеген  жҧмыстар  атқарған  және  де  сол  кезеңнің 
ауруханаларының  ерекшелігі  ол  жерде  арнайы  әйел  жҧмысшылары  болған,  әйелдер  еркектермен 
бірдей мҥмкіндіктерге ие болған [10, 74 б.] .  
Бҥгінде  елімізде  әйелдер  саясатта,  бизнесте  немесе  экономиканың  барлық  секторында, 
шаруашылықтың  әр  тҥрлі  саласында  ер  азаматтармен  қатар  еңбекке  белсене  араласып,  ӛздерінің 
біліктілігімен,  қабілет  дарынымен,  іскерлігімен  кӛзге  тҥсіп  жатыр.  Олар  мемлекетіміздің  ӛсіп-
ӛркендеуіне  сҥбелі  ҥлестерін  қосып  жҥр  десек  артық  айтқандық  емес.  Жалпы,  Республика  бойынша 
мемлекеттік  қызметтегі  әйелдердің  ҥлесі  58  пайыз  болса,  солардың  ішінде,  жоғары  лауазымдағы 
әйелдер 10 пайызды қҧрайды. 
Заман ӛзгерісіне орай  әйелдер қауымы мемлекет пен қоғам ӛміріне араласудан ада қалып жатқан 
жоқ.  Жалпы,  әйелдердің  мемлекет  пен  қоғам  ӛміріне  белсене  қатысуы  ӛткен  ғасырда  айқын  кӛрініс 
тапты.  Бҧрын  Ҥкімет  басында,  тіпті,  Қорғаныс  ведомствосына  әйел  адамның  жетекшілік  етуі  сирек 
кездесетін  қҧбылыс  болатын.  Олардың  мемлекет  ісіне  араласуына  демократиялық  ҥрдіс  айтарлықтай 
ықпал етті. 
 Әйелдердің  саясатқа  белсенді  араласуы  тек  дамыған  Еуропада  ғана  кӛрініс  тапқан  жоқ.  Ол  
халқының  100  пайызы  мҧсылман  Пәкістанда  да  салтанат  қҧрды.  Биліктегі  әйелдер  шығыстық  әдет-
ғҧрып пен салт-сананы сақтай  отырып,  әлемдік  саясатта  ӛз  елінің  игілігі  ҥшін  жан  аямай  еңбек  етті. 
Дҥниежҥзілік саясат әлемінде ӛз есімдерін алтын әріптермен жазып кеткен қайраткер әйелдер аз емес. 
Пәкістанның  премьер-министрі  болған  Беназир  Бхутто  мен  Тҥрік  елінің  мерейін  аспандатып  кеткен 
 Тансу  Чиллер,  Украинаның  экс-премьер-министрі  Юля  Тимошенко,  Индонезия  Республикасын  
басқарған  Сукарнопутри  мен   Бангладеш  Ҥкіметінің  тізгінін  ҧстаған  Халида  Вазет,  ҧзақ  жылдар 
Никарагуаның  Президенті  болған  Виолетта  Чаморра,  Филиппин  елін  басқарған  Карасон  Акинодан 
кейінгі  биліктің  шыңына  шыққан  Глория  Арройо,  Шри-Ланка  елінің  билігін  қолына  алған  Чандрика 
Кумаратунга,  Африка  қҧрылығындағы  Либерияның  Президенті  болып  сайланған  Эллен  Джонсон 
Серлиф  елді  ең  қиын-қыстау   сәттерде  басқара  білді.  Әлемдік  саясатта  жарты  әлемге  ӛз  ықпалын 
жҥргізген  Маргарет  Тэтчер  мен  Ҥлкен  сегіздіктің  жуан  ортасында  Германияның  канцлері  Меркель 
ханымның ғаламдық мәселелерге араласуы нәзік жандардың осал еместігін кӛрсетсе керек [11, 27 б.]  . 
Ал  енді  адамзат  қалыптастырған  тарихи  ҥрдісте  ғасырлар  бойы  қордаланған  адамзаттық 
қҧндылықтар  мыңдаған  жылдар  бойы  жинақталып  келеді.  Бірақ  ӛркениет  тереңдеген  сайын  сол 
қҧндылықтарды ҧмытумен қатар, бағалай білуден алшақ кете бастадық. Ал осы қҧндылықтарды ашуда 
адамның  кӛптеген  мҥмкіндіктері  бар.  Бҥгінгі  таңда  қоғамды  және  оның  мҥшелерін  яғни,  адамзат 
баласын  сақтап  қалатын  тетік  адамгершілік  –  рухани  қҧндылықтар  болып  отыр.  Бҧл  ерекше 
қҧбылыстың  қайнар  бастауларын  тҥркілік  кезеңдегі  даналардың  шығармашылығынан  бастап 
іздестіруіміз керек. Ӛйткені, рухани әлемнің қалыптасуында ӛзіндік эволюция бар екенін мойындауға 
тиістіміз.  
Руханилық - әлеуметтік ортадағы ерекше ізгі ақылдың, сабырлы қатынастың кӛрінісі. Руханилық 
-  жеке  тҧлғаның  сапалық  кӛрсеткіші.  Демек,    жоғары  ізгілік  мҧраттардың  ең  қҧндысы  –  руханилық 
қҧбылысы  болып  табылады.  Рухани  дамыған  тҧлға  -  адамзат  санасынан  туындаған  дҥниелік 
қҧндылықтарды  бойына  жинақтап,  сол  арқылы  дҥниеге  тҧлғалық  мәндегі  шығармашылығын  паш 
етумен танылады.  
Ең алдымен, руханилықтың адамға тән екені белгілі. Мәдениет ешқашан адамнан бӛлек болған 
емес,  болмайды  да.  Сондықтан  барлық  уақытта  ол  тарихи  болмыстағы  нақты  адаммен  байланысты, 
яғни  ҧлттық,  жеке  халықтық  болып  келеді.  Осындай  қасиеттері  арқылы  ғана  ол  жалпы  адамзат 
игілігіне кӛтеріледі. Осындай мәдениеттің қасиетін кӛптеген ойшылдар атап кӛрсеткен болатын. Демек 
әрбір мәдениет бір діңнен таралған бҧтақтар болса, онда әр  мәдениет сол ортақ діңнен сусындайды. Ол 
діңнің аты - адамзат болса, барлық мәдениеттің рухани азығы адамзат діңін ӛзек етіп, одан қоректенеді, 
дамиды [12, 388 б.].  
Бҥгінгі  таңда  барлық  қоғамдарда  тарих,  мәдениет,  фәлсафа  европоцентристік  бағытта  дамып 
отыр.  Мәдениеттердің империализмі болып жатқан дәуірде, О.Шпенглер айтпақшы Батыс мәдениеті 
тығырықта,  адамзаттың  әрі  қарай  дамуына  қазіргі  Батыс  мәдениеті  кері  әсерін  тигізуде.    Батыс 
мәдениетіндегі  Әйел  тҧлғасының  дамуына  електемей,  қайта  оның  орнына  альтернатива  ретінде  ӛз 
дәстҥрлі  исламдағы  әйелдің  орнын  әлдеқайда  жоғары  екендігіне    қол  жеткізгенде  бақыт.  Міне 

295 
 
мәдениет  империализмнің  уақытында  Батыста  ғалымдар  қай  мәдениеттің  Батыс  мәдениетінің  орнын 
алады деп тҧжырымдар жасаған кезеңде, ӛз ӛзімізді кӛрсететін уақыт келген шығар. Ендеше медианың, 
компьютерлік ойындардың, интернет қоқыстарының, жалт жҧлт еткен бір кҥндік ӛмірден аулақ болып, 
болашағымызды  аманат  ететін  сәбилерімізді  осылардан  аман  алып  қалуымыз  шарт.  Тҥрік  жазушысы 
Саит  Чамлыжаның  айтуынша:  «Бала  ата-ананың  айтқан  сӛзімен  емес,  ата-ананың  басқан  аяқ  ізімен 
ӛседі»  дейді.  Бҧл  тікелей  әйел  тҧлғасыменен  байланысты.  Әйелдің  санасының  деңгейінен    болашақ 
ӛсіретін балалардың деңгейін болжауға болады. Еркек адам бар уақытын бҥгінгі азық ҥшін жҧмсайтын 
болса,  әйел  адам  бар  уақытын, мейірімін  келешекке  инвестициялай  отырып,  келешекті  қҧрастырушы 
инженер десе қателеспейміз, сондықтан да әйелдерімізді жетілдіру бҧл келешекті ойлау деген сӛз [13, 
102 б.].  
 Сонымен әрбір жеке тҧлғаның бойындағы адамгершілік қасиеттер ананың, яғни, әйелдің тәлім-
тәрбиесінен  бастау  алады.  Ӛйткені  қазіргі  кезде  мҧсылман  әйелдері  бір  жағынан,  тҥрлі  қоғамдық 
салаларда  ӛз  қабілеттерін  дәлелдесе,  екінші  жағынан,  жанҧядан,  баланы  тәрбиелеуден,  аналық, 
жҧбайылық  рӛлдерінен  алыстамайды.  Бҧл  жанҧяға  кӛңіл  бӛлу  мен  әйелдің  ӛзекті  рӛліне  қатысты 
Ислам тағылымдарының нәтижесі болып табылады, яғни Ислам қағидалары бойынша, әйелдің ҥйдегі 
ісі Аллаһ Тағала жолында джихад жасаумен тең деп айтсақ қателеспейміз. 
 

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: