ҚАЗАҚСТАН ЭКОЛОГИЯСЫН ЖАҚСАРТУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ АРША, ЕМЕН

602 

 

Биосферадағы және Қазақстандағы ауа бассейінін жақсартып тазалау ҥшін адам баласының 

әліде 40-45 жыл уақыты бар. Мҧндай зиянды жағдайларды жақсартудың бірнеше жолы бар:  

1)

 

энергия  алудың  басқа,  альтернативті  жолын  табу  (кҥн  энергиясын,  жел  энергиясын, 

гидроэлектр  станциялары  энергиясын,  атом  станциялары  энергиясын,  теңіздердің  толысуы 

және қайтуы энергиясын, т.б. пайдалану ), Мысалы, Қарағанды облысында жел мен кҥн сәулесі 

шуағынан  алынатын  қуат  (энергия)  жҥйесін  дамыту  жоспарлануда.  Жамбыл  облысында  кҥн 

радиациясынан  энергия  алатын  қондырғылар  орнатылды.  Қазақстан  ―Экспо-2017‖  кӛрмесін 

ӛткізу  мәртебесіне  ие  болды.  Бҧл  кӛрменің  тақырыбы  ―Болашақ  энергиясы‖.  Яғни,  кӛрмеде 

―Болашақ, альтернативті энергия алу және пайдалану жолдары‖ кӛрсетіледі деп кҥтілуде. 

2)

 

биосферадағы  ӛсімдіктер  жамылғысының,  әсіресе  ормандарды  сақтап,  кӛлемін 

ҧлғайтып,  фотосинтез процесін кҥшейту,  кҥшті  фотосинтездеуші  ағашты  ӛсімдіктерді  кӛптеп 

егіп ӛсіру; 

 Гренландиядағы, Антарктидадағы, биік таулар басындағы мҧздықтар жылдам ерігендіктен 

жоғарыда  аталған  40-45  жылдың  әдепкі  20-25  жылы  ішінде  кӛктем,  жаз,  кҥз  айларында 

жауын,  ал  қыс  айларында  қар  кӛп  жауып,  тасқын  су  проблемалары  туындайды.  Кейінгі  2-3 

жыл  ішінде  мҧндай  жағдайлар  Европада,  Австралияда,  Индияда,  Қытайда,  Жапонияда, 

Ресейде,  Тынық  мҧхит  аралдарында  және  Қазақстанда  қыс  кезіндегі  қар  ӛте  кӛп  мӛлшерде 

жауғандықтан, кӛктемдегі, жаздағы нӛсер жаңбыр әсерінен кӛптеген елді мекендерді тасқын су 

басып қалды. 

Мысалы,  Ресейдің  Краснодар  (Кубань)  ӛңірінде  2012  жылдың  5-6  шілдесі  кҥндері  нӛсер 

жаңбыр (аз уақыт ішінде 121-300 мм жауын жауған) әсерінен кӛптеген елді мекендерді тасқын 

су  басып  қалды,  171  адам  қайтыс  болды,  мыңдаған  адамдар  (30  мыңдай)  зардап  шегіп, 

баспанасыз  қалды.  Жапонияның  оңтҥстігінде  нӛсер  жаңбырлар  әсерінен  туындаған  су 

тасқынынан 240 мың адам қоныс аударуға мәжбҥр болуда. Ал  Қытайда тасқын судан 7 млн-

дай адамдар зардап шегуде.  

Осы кезеңдерде (2012 жылғы шілде айында) АҚШ-та екі аптаға созылған аптап ыстықтан 

77  адам  қайтыс  болды,  техника  істен  шыға  бастады.  Канзас  штатында  қатты  қуаңшылық 

болып,  егіс  алқаптары  қурап  жатыр.  Қазақстандағы  Қызылорда  облысында  40-45°С  ыстық 

болып тҧр. Ақтӛбе, Қостанай, Ақмола, Маңғыстау облыстарында 35-39°С ыстық сақталуда.  

Ғалымдардың  болжамы  бойынша,  ғасыр  ішілік  табиғи  циклдардың  ҧзақтығына 

(интервалына)  байланысты  Жер  ғаламшарының  солтҥстік  бӛлігінде  климаттың  ылғалды-

салқын  фазасы  1978-1979  жылдардан  басталып,  2010-2011  жылдары  аяқталды.  Енді,  2011-

2013 жылдардан бастап климаттың жылы-қҧрғақ кезеңі басталып, ҧзақ жылдарға созылады. 

Ал,  ең  қатал,  жауын-шашыны  аз,  ыстық,  қуаңшылық  жағдайдың  максимальды  әсерлі  кезеңі 

2018-2021  жылдары  байқалады  және  2026-2035  жылдарға  дейін  созылады,  сосын  кезең 

аяқталады. Бҧл табиғи циклдық қҧбылыстың зиянды әсері әлемдік ―жылу эффектісі‖ әсерінен 

кҥшейе  тҥседі  және  уақыт  бойынша  ҧзарады  деп  кҥтілуде.  Осындай  циклді  қҧбылыстардың 

зиянды әсерінен 2012 жылы Қазақстанда 1 млн.гектар егістік ӛте тӛмен ӛнім берді.  

Жоғарыда аталған 40-45 жылдың кейінгі 20-25 жылындақҧрылық ортасындағы жерлерде, 

әсіресе Қазақстанда ӛте кҥшті қуаңшылық жағдай қалыптасып, тҧщы су проблемасы туындауы 

мҥмкін.  Бҧл  жағдайларды  болдырмау  ҥшін  Қазақстан  территориясында  кҥшті 

фотосинтездеуші,  СО

2

-ні  сіңіріп,  кӛп  мӛлшерде  оттегіні  шығаратын  және  ҧзақ  жыл  ӛмір 

сҥретін  емен,  арша,  акация  т.б.  ағашты  ӛсімдіктерді  жылда-жылда  кӛптеп  егіп,  ӛсіру  керек. 

Нәтижесінде,  ӛте  кҥшті  қуаңшылық  және  қатал  континентальды  климатты  жағдайды 

болдырмай,  экологиялық  жағдайды  жақсартуға,  әлеуметтік  шығындарды  (жануарлар,  адам 

ӛлімін  болдырмауға)  болады  деп  кҥтілуде.  Осыған  сәйкес,  біздердің  тікелей  қатысуымызбен 

және  профессор  К.Н.Жайлыбайдың  жетекшілігімен  Экология  кафедрасында  арша,  емен, 

акация,  сирень  ағашты  ӛсімдіктерді  ӛсірудің  ең  арзан  әдістемесі  тҧжырымдалып,  ӛндіріске  

енгізілуде. Соған қысқаша тоқталамыз. 

Арша. (Juniperus-можевельник) − кипарис тҧқымдасына жататын мәңгі жасыл жапырақты 

ағашты немесе бҧталы ӛсімдік. Қазақстанда оның жабайы 10 тҥрі бар, олар: Тҥркістан аршасы 

603 

(Juniperus  turkestanica),  Талас  аршасы  (Juniperus  talassica),  Сібір  аршасы  (Juniperus  communis), 

Виргинский аршасы (Juniperus virgiana), т.б. 

Арша  ағашы  жҧмсақ,  одан  карандаш,  домбыра,  бесік  жасалады.  Бҧрын  қазақтар  айран, 

қымыз  пісетін  кҥбіні,  ас  табақтарын  арша  ағашынан  ойып  жасаған.  Арша  ағашының  иісі 

қымыз иісіне ҧқсас және мҧндай табақтарда микробтар ӛсіп дамымайды. Арша биіктігі 10-15 м 

болатын,  300-800  жыл  ӛмір  сҥретін  ағашты  ӛсімдік.  Жетілген  бір  аршаның  шығарған  оттегі 

мӛлшері  25-30  адамның  бір  жыл  тыныс  алуына  жетеді  екен.  Сонымен  қатар  арша  бір  жыл 

ішінде 20-25 тонна шаң-тозаңды залалсыздандырады екен.  

Емен  (Quercus-дуб)  −  шамшат  тҧқымдасына  жататын,  кҥз,  қыс  айларында  жапырақ 

тастайтын  ағашты  ӛсімдік.  Дҥние  жҥзінде  оның  450-дей  тҥрі  бар.  Қазақстанда  бір  тҥрі  − 

кәдімгі емен (Quercus rober) ӛседі. 

 Емен биіктігі 30-40 м болатын, 1000-1500 жыл ӛмір сҥретін ағашты ӛсімдік. Жетілген бір 

емен  ӛсімдігінің  фотосинтез  процесінде  бір  жылда  шығарған  оттегі  мӛлшері  40-45  адамның 

жаз бойы тыныс алуына жетеді екен. Сонымен қатар емен ағашы бір жылда 30-40 тонна шаң-

тозаңды залалсыздандырады және кӛктемнен кҥзге дейін микробтарды жояды екен. 

Ҧнтақталған  емен  ағашы  қабығын  медицинада  іш  ауруына  қарсы  қолданады.  Арал 

ӛңіріндегі аптап ыстықта іші ӛтіп ауырған кӛптеген балаларды емен қабығының қайнатылған 

суы  аман  алып  қалды.  Еменнің  тҧқымы  жаңғақ  жабайы  шошқалардың,  тиындардың,  тағы 

басқа  жануарлардың  қорегі.  Егер  емен  жаңғағын  сыртқы  қабығынан  аршып,  ҧнтақтап,  малға 

берсе қҧнарлы жем болады. 

      Тҧқымдарын  жинау.  Аршаның  жеміс  бҥрі  жидек  пішіндес  немесе  шар  тәріздес,  4-6 

жапырақша  бірігіп  ӛскен,  әрбір  жапырақша  тҥбінде  бір  дән  бар.  Ішіндегі  дәні  (тҧқымы) 

қыркҥйек  айында  піседі.  Жеміс  бҥрі  әдепкіде  кӛкшілдеу  болады.  Тҧқым  піскен  кезде 

жапырақшалар қоңыр тҥсті болады да, жапырақшалар ашылып, дәндер (4-5 тҧқым) жерге тҥсіп 

шашылады.  Сосын  оны  жинап  алу  ӛте  қиын,  ӛйткені  дәндердің  тҥсі  топырақ  тәріздес  әрі 

майда.Сондықтан  жеміс  бҥрі  жапырақшалары  ашылмай  тҧрғанда,  шамалы  қоңырқай  тҥсті 

болғанда,  қыркҥйек,  қазан  айларында  жинайды.  Жиналған  тҧқым  жетіліп  піскенше  10  кҥн 

―жатып сақталуы‖ керек, сосын егуге болады. 

Емен негізінен тҧқымы арқылы кӛбейеді. Сәуір-мамыр айларында гҥлдеп, қыркҥйек-қазан 

айларында жеміс береді. Тҧқымы жаңғақ, оны қыркҥйек айында, жауын-шашын аз болып, ауа, 

топырақ  қҧрғақ  болған  кезде  жинаған  дҧрыс.  Емен  жаңғағын  жинағанда  оның  қабығының 

шытынамағаны  жақсы.  Шытынаған  жағдайда  ол  жерлерге  микробтар  тҥсіп,  ылғал  болған 

жағдайда тҧқымдарды шірітеді. Жиналған жаңғақ тҧқымы 10-15 кҥн ―жатыпсақталуы‖ керек, 

сосын егуге болады. 

Акацияның  тҧқымы  ҧзын  бҧршақ  (боб)  тҥрінде,  ішінде  4-10  тҧқым  болады.  Қыркҥйек 

айында бҧршақ ішінде дән (тҧқым) піскенімен бҧршақтың кӛпшілігі ағашта салбырап тҧрады. 

Оларды қыркҥйек-қазан айларында жинау керек. 

Тҧқымдарды  егу.  Бҧл  ҥшін  бір  рет  пайдаланатын  (одноразовый)  стакандар  алынып, 

біреуінің тҥбін шприцтік инемен немесе бізбен теседі (3-5 рет), ал екіншісі тесілмейді. Тесілген 

стаканды  тесілмеген  стакан  ішіне  кигізеді,  сосын  кӛң  араластырылған  топырақпен,  дҧрысы 

гҥлдер  ӛсіруге  арналған  қара  топырақпен  толтырады,  шамалы  нығыздайды.  (Гҥлдер  ӛсіруге 

арналған  қара  топырақ  магазиндерде  (базарларда)  сатылады,  және  ол  арзан).  Әрбір  стаканға 

арша  тҧқымы  3-5  тен  себіледі;  емен  жаңғағы  3-ден,  акация  тҧқымы  10-нан  (ӛйткені  олардың 

шығымдылығы тӛмен), сирень тҧқымы 5-ден себіледі. Беті топырақпен жабылады, бірақ тҧқым 

тереңге  тҥспеуі  керек,  беті  жабылса  болды,  тереңдігі  0,8-1  см,  сосын  жаймен  су  қҧйылады. 

Топырақ  тҧрақты  тҥрде  ылғалды  болуы  керек,  сонымен  бірге  тҧқымның  ӛнуі  ҥшін  оттегіде 

қажет.  Ол  ҥшін  2-3  кҥн  ӛтіп,  3-ші  немесе  4-ші  кҥні  әрбір  стакандар  суарылады,  бірақ  су  кӛп 

қҧйылмауы  керек.  Нәтижесінде  стакандағы  топырақ  ылғалды  болады,  әрі  арасына  ауа  кіріп, 

бӛрткен тҧқымдар оттегімен қамтамасыз етіледі. Егілген  арша, сирень, тҧқымы 40-45 кҥннен 

кейін екі ҧрық жапырақты болып шығады.  

Ауылдық  жерлерде  және  ондағы  мектептер  айналасына  арша,  емен,  акация  т.б.  ағашты  және 

декоративті ӛсімдіктер ӛсіру ҥшін он мыңдаған ӛскін кӛшеті қажет. Олардың әрбіреуін 10-15 

604 

мың теңгеден сатып алу  ҥшін ауылдық  әкімдікте және мектептерде қомақты қаржы жоқ. Ал, 

біздің  осы  әдістемеміз  бойынша  аталған  ағашты  және  декоративтік  ӛсімдіктер  ӛскіні 

кӛшеттерін  дайындау  ӛте  арзанға  тҥседі.  Аталған  әдістемені  мектептердегі  биология  және 

экология пәні мҧғалімдеріне және оқушыларға ҥйретсек, олар ӛздері ӛте кӛп мӛлшерде арша, 

емен, акация, сирень ӛскіндері кӛшетін дайындай алады. Егер оқушылар ӛздері осы ӛсімдіктер 

кӛшетін ӛсіріп дайындаса, сосын мектеп айналасына, ауылдарының кӛшелеріне және маңына 

отырғызып,  ӛздері  кҥтіп-баптаса,  онда  олардың  табиғатқа,  оның  экологиялық  жағдайына 

кӛзқарасы  тҥбегейлі  ӛзгереді.  Мҧның  тәрбиелік  мәні  зор  және  мектептің  ӛзінде  оқушылар 

кәсіби мамандық алуға бейімделеді. 

Ӛскіндерді  кҥтіп-баптау.Әрбір  стаканға  егілген  аршаның  3-5  тҧқымын,  еменнің  3  жаңғақ 

тҧқымын, акацияның 10 тҧқымының, сиреннің (жҧпаргҥл) 5 тҧқымының барлығы тҥгел шыға 

бермейді.  Ӛйткені  аталған  тҧқымдардың  табиғи  жағдайдағы  физиологиялық  қасиеті, 

шығымдылығы  әртҥрлі.  Сондықтан  тҧқым  себілген  стакандардың  кейбіреулерінде  бір 

ӛскіннен,  кӛпшілігінде  екеуден,  аз  бӛлігінде  3-5-ден  шыққан.  Ӛскіндер  шыққан  стакандар 

терезеге жақын, кҥн сәулесі тҥсетін жерде столға орналастырып, қыс бойы кҥтіліп бапталады. 

 Кҥтіп-баптау шаралары − негізінен суару. Екі-ҥш кҥн ӛтіп, 3-ші кҥні стакандағы ӛскіндер 

аздап    суарылады.    Егер  стакандарға    су  кӛбірек    қҧйылса  арша,  емен,  акация,  сирень 

тамырларына ауа жетіспегендіктен әлсіреп ауруға шалдығады, сосын ӛледі. 

 Осы  әдістеме  арқылы  ӛте  кӛп  мӛлшерде  арша,  емен,  акация,  сирень  ӛскіндерін  ӛсіріп 

дайындауға болады және бҧл ӛте арзанға тҥседі. Жеке кәсіпкерлер немесе қаланы гҥлдендіру 

мекемесінің  дайындаған  аталған  ағашты  ӛсімдіктер  ӛскіндерінің  (4-5  жылдық)  әрбіреуі  10-15 

мың теңге тҧрады. 

      Кӛктемде  наурыз,  сәуір  айларында  ауа  температурасы  +10,  +15

0 

С  градус  болғанда 

топыраққа, яғни тҧрақты орнына арша, емен, акация, сирень ӛскіндері отырғызылады. Ол ҥшін 

аталған  ӛсімдіктер  ӛскіні  мен  стакандағы  топырағы  сиятындай  шҧңқыр  қазылады,  сосын  су 

қҧйылады.  Осы  шҧңқырға  ӛсімдіктер  ӛскіні  топырағымен  отырғызылып,  ал  қазылғанда 

шыққан  топырағымен  шҧңқырды  қайтадан  толтырады  да,  топырақ  шамалы  нығыздалады. 

Сосын асты және ҥсті кесілген пластикалық бутылканы (халық арасында оны «баклашка» деп 

атайды)  арша,  емен  ӛскініне  кигізіледі  де,  оны  (пластикалық  бутылка)  топыраққа  нығыздап 

орналастырады. Пластикалық бутылканың айналасын қоршап ойықша (арықша) қазылады. Бҧл 

арша,  емен  ӛскінін  суару  ҥшін  керек.  Әдепкіде  әлсіздеу  арша,  емен  ӛскініне  орнатылған 

пластикалық  бутылка  жақсы  микроклимат  қалыптастырып,  транспирация  қарқындылығын 

азайтады, тамырларының ӛсіп нығайюына оптимальды жағдай жасайды.  

     Астана маңында орман жасатқан Елбасы ӛнегесін, идеясын жҥзеге асыру                  ( 

тәжірибе  нәтижелерін  ӛндіріске  енгізу  ).  Елбасы  Н.Ә.Назарбаевтың  тікелей  басшылығымен 

Астана тӛңірегінде санитарлық-қорғаныс орман ағаштары отырғызылды және бҧл іс-шара одан 

әрі  жалғасуда.  Отырғызылған  орман  алқаптары  қазіргі  таңда  6-10  м  және  оданда  биік  болып 

ӛсіп,  Астана  маңындағы  макроклиматты  және  қала  ішіндегі  микроклиматты,  экологиялық 

жағдайды жақсартуда. Теріскейден келетін қатты жел кҥшін азайтып, шаң-тозаңнан, ластаушы 

газдардан ауаны тазартуда. Елорда маңындағы ағашты ӛсімдіктердің кӛп болуы жауын-шашын 

мӛлшеріне  ормандар  сияқты  оң  әсері  кҥшейе  тҥсуде.  Отырғызылған  (егіп  ӛсірілген)  ағашты 

ӛсімдіктердің  әсері  болуы  керек-2012-2013  жылы  қыс  айларында  Астана  маңында  қар,  басқа 

жылдармен  салыстырғанда  5  есе  кӛп  мӛлшерде  жауды.  Жаз  айларында  жаңбыр  да  кӛбірек 

жауды.  Осындай  іс-шараларды  әрбір  қалалар  тӛңірегінде,  облыс  және  аудан  орталықтары 

маңында,  ауылдық  жерлерде  ҥздіксіз  жҥргізу  керек.  Осындай  әдістемемен  егіс  алқаптарында 

да орман-қорғаныс белдеулерін жасап, ағашты және бҧталы ӛсімдіктер отырғызып ӛсіру керек. 

Біздің  болашағымыз  −  жастар,  ал  оларға  таза,  оттегісі  мол  ауа  керек.  Алдағы  40-50  жылда 

ғалымдар  болжаған  −  атмосферадағы  оттегінің  азаюын,  қҧрылық  ортасындағы  Қазақстанда 

келешекте  болатын  қатал  континентальды  климатты,  яғни  жазы  ӛте  ыстық,  қысы  ӛте  суық, 

тҧщы  суы  тапшы,  қуаңшылық  жағдайды  болдырмаудың  негізгі  шаралардың  бірі  ормандарды 

сақтап, арша, емен, акация, т.б. кҥшті фотосинтездеуші ағашты ӛсімдіктерді ӛте кӛп мӛлшерде 

ӛсіру  керек.  2012  жылы  Қазақстандағы    6960  мектепте  2,5  млн.  оқушылар  оқиды.  Осы 

605 

оқушылардың 40-50% -ның әрқайсысы он-оннан ағашты ӛсімдіктер ӛсірсе, бір жылдың ӛзінде 

12,5 млн. тҥп арша, сондай мӛлшерде емен, акация, сирень ӛсіріледі екен. Бҧл ҥдеріс (процесс) 

40-50  жыл  бойы  жҥргізілсе  Елімізде  орман  алқаптары  кӛбейеді.  Яғни,  жастар  (оқушылар) 

ҥлкен  әлеуметтік  кҥш  және  де  ӛздері  ӛмір  сҥретін  экологиялық  ортаны  жақсартады. 

Сондықтан,  ағашты  ӛсімдіктер  кӛп  болса  фотосинтез  процессі  кҥшейіп,  СО

2

-ні  кӛбірек 

сіңіреді,  оттегі  шығарады,  ауа  тазарады,  жауын-шашын  ӛзі  келеді,  континентальды  климат 

жҧмсарады. Бірақ, мҧны жҥзеге асыру ӛте кҥрделі проблема, оған бҥкіл халық, әсіресе жастар 

жҧмылуы  керек.  Қазақстандағы  әрбір  мектептердегі  биология,  экология  мамандығы 

мҧғалімдері  мен  оқушылары  жҧмыла  кірісіп,  ӛздері  тҧрған  елді  мекендер  кӛшелерінде  және 

ауылдарды қоршап, жылда-жылда кӛп мӛлшерде арша, емен, акация, т.б. ағашты ӛсімдіктерді 

40-45  жыл  бойы  біздің  әдістемеміз  бойынша  ҥздіксіз  ӛсіре  берсе,  бҥкіл  Қазақстандағы 

қуаңшылық  жағдай  ӛзгеріп,  экология  жақсарады  деп  ойлаймыз.  Мҧның  тәрбиелік  және 

әлеуметтік мәні орасан зор. 

 

Біздің  әдістемеміз  бойынша  ауылдық  жерлерде  арша,  емен,  акация  ағаштарын  кӛп 

мӛлшерде ӛсіруге болады. Осыған сәйкес, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Сҧраншы батыр 

ауылындағы Аманкелді орта мектебінде арша ӛскіні отырғызылды. Қазір олар жақсы ӛсіп тҧр. 

Бҧл  Елбасы  Н.А.  Назарбаевтың  ӛнегесін,  идеясын  ауылдық  жерлерде  жүзеге  асырудың 

алғашқы  бастамасы  және  ең  арзан  жолы.  Аталған  әдістеме  Қазақ  мемелекеттік  қыздар 

педагогикалық  университетінің  экология  және  биология  мамандығының  400-ден  аса 

студенттеріне  ҥйретілді  және  келесі  толқын  студенттеріне  ҥйретіле  береді.  Әрбір  студент  ӛзі 

жҧмыс  істеген  мекемесінде,  елді  мекендерде  емен,  арша,  акация,  сирень,  т.б.  ағашты 

ӛсімдіктерді ӛсірсе және осы іс-шара жылда-жылда ӛсіріліп, ҥздіксіз жҥзеге асырылса, алдағы 

40-45 жылда Еліміздегі экологиялық жағдай ӛзгеріп жақсарады деген болжам бар. 2011 жылы 

17  мамыр  және  27  шілдесінде  Алматы  қаласы  маңындағы  Медеу  шатқалында,  Іле-Алатау 

мемлекеттік ҧлттық табиғат паркінің (МҦТП) аумағында кҥшті жел әсерінен кӛптеген ағаштар 

қҧлап  қалған.  Медеу  шатқалында  қҧлап  қалған  ағаштар  орнына  Университетке  бӛлінген  

участкеде бҥгінгі таңда біздің әдістемеміз бойынша 600 тҥп емен кӛшетін (бір жылдық), 300-

дей  арша  кӛшетін,  60  тҥп  сирень  (жҧпаргҥл)  кӛшеттерін  (бір  жылдық)  отырғызды.  2012 

жылдың 11 қараша кҥні 2,3 курс студенттерінің және біздердің қатысуымызбен кӛп мӛлшерде 

(2 қап) емен тҧқымы егілді. Студенттер бҧл жҧмыстарды әрбір жексенбі кҥндері жасады және 

де  алдағы  10-15  жыл  бойы  аталған  ағаштар  кӛшеттерін  отырғызып, кҥтіп-баптау  жҧмыстары 

жҥргізіледі. Бҧл жҧмыстар да Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың идеясын жүзеге асырудың алғашқы 

ӛнегелі жолы. 

 

 

 

ХАРАКТЕРИСТИКА ЗАБОЛЕВАЕМОСТИ ОСТРЫМИ ИНФЕКЦИЯМИ   ВЕРХНИХ 

ДЫХАТЕЛЬНЫХ ПУТЕЙ ВЗРОСЛОГО НАСЕЛЕНИЯ АЛМАТИНСКОГО РАЙОНА 

ГОРОДА  АСТАНА 

 

Татаева Р.К., Муль В.В., Медетова А.Р. 

Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Астана 

 

Загрязнение  окружающей  среды  влияет  на  здоровье  разными  путями  и  практически  может 

влиять  через  все  сферы  контакта  человека  с  окружающей  средой  и  соответственно 

пораженными  могут  быть  разные  системы  и  органы.  Из  этого  следует,  что  для  человека 

неблагоприятным  является  загрязнение  любого  из  компонентов  естественной  среды.  В 

особенности большую роль при этом играет атмосфера. В  современный период актуальность 

изучения  влияния  атмосферного  загрязнения  ксенобиотиками  на  заболеваемость  гриппом  и 

острыми  респираторными  заболеваниями  (ОРЗ)  определяется  наличием  глобального 

экологического  кризиса  на  Земном  шаре.  В  настоящее  время  около  половины  населения 

606 

планеты  живет  в  городах  с  большим  количеством  предприятий  и  автотранспорта,  выбросы 

которых содержат химические токсические вещества, являющиеся ксенобиотиками (Вартанян 

Ф., 2001). Радикальные социально-экономические изменения условий жизни людей на Земном 

шаре  в  XI  веке  привели  к  ускорению  темпов  эволюции  многих  инфекционных  болезней 

(Черкасский Б.Л.,2001). В связи с этим, возникает необходимость изучения роли социальных и 

экологических факторов в эпидемическом процессе при гриппе и ОРЗ на современном этапе. 

Существуют  две  основные  взаимодополняющие  концепции  эпидемического  процесса.  В.Д. 

Беляков  (1987)  рассматривает  эпидемический  процесс  как  сложную  экологическую  систему 

(экосистему),  в  которой  взаимодействуют  популяции  паразита  и  хозяина  в  изменяющихся 

природных  и  социальных  условиях.  Согласно  концепции  Б.Л.  Черкасского  (1986), 

эпидемический  процесс  является  социально-экологической  системой.  На  социально-

экосистемном    уровне  в  качестве  регуляторов  эпидемического  процесса  чрезвычайно 

значимыми  являются  социальные  и,  в  частности,  экологические  факторы.  Показано,  что  на 

территориях  с  высоким  уровнем  загрязнения  ксенобиотиками,  в  том  числе  тяжелыми 

металлами,  эпидемический  процесс  при  гриппе  и  ОРЗ  характеризуется  более  высокими 

показателями  годовой  и  эпидемической  заболеваемости,  вирусоносительства,  увеличением 

частоты  тяжелых  форм  клинического  течения  гриппа  и  уровня  младенческой  смертности  от 

болезней  органов  дыхания.  В  качестве  ориентировочных  маркеров  экологического 

неблагополучия  территории  показана  возможность  использования  сравнительных  уровней 

заболеваемости  гриппом  и  ОРЗ,  носительства  возбудителей  вирусных  инфекций  латентного 

типа, показателей неспецифической  резистентности  и факторов специфического иммунитета 

населения.  Каждый  год  острыми  респираторными  заболеваниями  болеют  от  20  до  40 

миллионов  человек,  из  которых  45–60%  —  дети.  Однако  диагностика  и  лечение  острых 

респираторных  заболеваний  нередко  вызывают  определенные  затруднения  у  специалистов, 

поэтому  эпидемии  ОРЗ  до  сих  пор  остаются  одной  из  наиболее  значимых  медицинских  и 

социально-экономических проблем. В среднем взрослые люди болеют ОРЗ 2–3 раза за год, а 

дети  —  до  6–10  раз  в  год.  Возбудители  острых  респираторных  заболеваний  —  не  только 

вирусы, но различные виды бактерий. В зависимости от  времени года ОРЗ вызывают разные 

вирусы.  Например,  осенью  основной  возбудитель  —  парагрипп,  приводящий  к  умеренной 

интоксикации, ларингиту, стенозирующему ларинготрахеиту (крупу), риниту и бронхиту. А в 

зимний период чаще встречается респираторно-синцитиальная инфекция, характеризующаяся 

развитием  ринофарингита,  ларингита,  бронхита,  бронхиолита,  бронхообструктивного 

синдрома.    Дети  первых  месяцев  жизни  практически  не  болеют  (благодаря  относительной 

изоляции и пассивному иммунитету, полученному трансплацентарно). Наибольший показатель 

отмечается среди детей первых лет жизни, что связано с посещением ими детских учреждений 

(при этом заболеваемость ОРВИ на протяжении первого года может достигать 10 раз/год). В 

среднем на протяжении года каждый взрослый переносит ОРВИ не реже 2—3 раз. Удельный 

вес конкретных заболеваний в общей структуре ОРВИ зависит от эпидемической обстановки и 

возраста пациентов. Вирусы и бактерии попадают в дыхательные пути, оседают на слизистой 

оболочке и начинают выделять вредные вещества токсины, которые затем разносятся кровью 

по  всему  организму.  Чаще  ОРЗ  болеют  дети  и  люди  с  ослабленной  иммунной  системой. 

Иммунитет  после  перенесенного  заболевания  нестойкий,  поэтому  каждый  человек  ежегодно 

может  3-  4  и  более  раз  заболеть  каким-либо  ОРЗ.  Согласно  статистическим  данным,  общая 

заболеваемость  в  экологически  неблагополучных  регионах  в  1,5—5  раз  выше,  чем  в 

относительно 

мало 

затронутых 

хозяйственной 

деятельностью.Суммарный 

вклад 

экологических  факторов  в  смертность  населения  оценивается  на  уровне  4-5%  и  занимает 

третье место после общих и социальных факторов.                                                                           

Цель  нашей  работы  -    изучить  заболеваемость    острыми  респираторными    инфекциями  

взрослого населения  Алматинского  района города Астана за 2009-2012 годы. Климат города 

резко-континентальный,  не  очень  благоприятное  для  человека  расположение  посреди 

склонной  к  засушливости  и  сильным  ветрам  степи.  Лето  жаркое  и  сухое,  зима  морозная  и 

долгая. Среднегодовая температура 3,1 °C. Осадков выпадает 300 мм в год. При среднелетней 

607 

температуре  около  20  °C  и  среднезимней  температуре  около  −15  °C  нередки  случаи,  когда 

летом может жара превысить 40 °C, а зимой возможны морозы до −50 °C.  

Нами  была  изучена  заболеваемость  взрослого  населения  острыми  инфекциями    верхних 

дыхательных  путей  множественной  и  неуточненной    локализации  по  данным  городской 

поликлиники №6 (ГККП №6) в Алматинском районе столицы. С 2009г.  по 2012 г.  количество 

заболевших ОРЗ  составило 12694 человек.  

 Таблица 1. Показатели заболеваемости ОРЗ населения Алматинского района с 2009 г по 2012г.  

год 

количество заболевших 

 соотношение в % 

2009 

2087 

16,44 

2010 

2308 

18,18 

2011 

3657 

28,8 

2012 

4572 

36,02 

Как  видно  из  таблицы  1,  наблюдается  возрастание  заболеваемости  населения  исследуемого 

района  острыми  инфекциями    верхних  дыхательных  путей  множественной  и  неуточненной  

локализации. По сравнению с 2009 годом в 2012 году заболеваемость   значительно возросла 

(на  36,02%).  Повышение  уровня  заболеваемости  ОРВ  связано,  возможно,  с  притоком 

населения  и  увеличением  количества  больных,  обращающихся  в  поликлинику.  Кроме  того, 

может  быть  вызвано  ухудшением  экологической  ситуации  в  городе  в  связи  с    постоянно 

возрастающим количеством автотранспорта.  

За 2012 год в городской поликлинике №6  изучаемое нами заболевание  было   установлено   у  

4572  человек.  Больные были разделены на группы по возрастным категориям, как указано в 

таблице 2.    

 

Таблица  2.  Возрастная  характеристика    больных  острыми  инфекциями  верхних 

дыхательных путей.  

№  Возраст (лет)  Количество больных (человек)  Процентное соотношение (%) 

1 

21-30 

1942 

42,48 

2 

31-40 

1171 

25,61 

3 

41-50 

659 

14,41 

4 

51-60 

533 

11,66 

5 

61-70 

185 

4,05 

6 

71-80 

82 

1,79 

 

Как показано в  таблице 1 наибольшее количество больных (42,48%)  наблюдается в возрасте 

21-30  лет.  Известно,  что  все  болезни  из  группы  острых  респираторных  заболеваний  имеют 

общие признаки: все они являются инфекционными. Источником инфекции является человек, 

больной  выраженной  или  стертой  формой  острого  респираторного  заболевания.  Передача 

инфекции  происходит  воздушно  капельным  путем,  при  кашле,  чихании,  разговоре.  В 

рассматриваемой  возрастной   группе  возможность  контактов   значительно  выше.  Тем  самым 

вероятность передачи инфекции, и как, следствие, заболевания  также повышается.  В старших 

возрастных  группах,  как  видно  из  таблицы,  заболеваемость  ОРВИ  уменьшается.  Так,  в 

возрастной  категории    71-80  лет,  количество  заболевших  составило    всего  лишь  1,79%  от 

общего  числа  заболевших.  В  данной  возрастной  группе  частота  контактов  снижается  и  тем 

самым возможность инфицирования  меньше. С другой стороны, снижение заболеваемости в 

более  старших  возрастных  группах  объясняется  приобретением  специфического  иммунитета 

после перенесенного заболевания. 

Таким  образом,  за  последние  пять  лет  наблюдается  значительный  рост    заболеваемости  

острыми  инфекциями    верхних  дыхательных  путей  множественной  и  неуточненной  

локализации.  Выявлено, что наибольшее количество заболевших ОРЗ находятся в возрастной 

категории  21-30лет.   В качестве ориентировочных маркеров экологического неблагополучия 

территории  можно использовать  сравнительные  уровни заболеваемости  ОРЗ. 

608 

 

Список использованных источников 

 

1.Беляков  В.Д.  Окружающая  среда  и  эпидемический  процесс  /В.Д.  Беляков  //  Вест.  АМН 

СССР. -1981. №3. - С. 80 - 85. 

2.  Вартанян  Ф.  Динамика  демографической  ситуации  в  мире  /Ф.  Варта-нян,  С.  Мкртчян,  Н. 

Чачава // Врач. 2001. - №8. - С. 43 - 44. 

3.Васильев К.Г. Проблема социальное и биологическое в эпидемиологии / К.Г. Васильев // Ж. 

микробиол. - 1987. - № 4. - С. 88 - 91. 

4.Черкасский Б.Л. Методические основы социально-экологической концепции эпидемического 

процесса  /Б.Л.  Черкасский//  Покровский  В.И.  (ред.)  Эпидемический  процесс  как  социально-

экологическая система. М., 1986. - С. 8-37. 

 

жүктеу/скачать 15,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: