Синтаксистік парадигмалар
Болымды жəне болымсыз сөйлемдер
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Лексика-грамматикалық тəсіл
- Таста! Құрт
| 2.4.6 Болымды жəне болымсыз сөйлемдер
Сөйлемді болымды жəне болымсыз түрге ажырату қазақ тіл білімі та- рихындағы грамматикалардың бəрінде орын алып келеді (қараңыз – қо- сымша əдебиеттер: [18, 296 б.], [12, 164 б.], [8, 16-18 бб.], [19, 26-29 бб.]). Бұл мəселе бойынша арнайы зерттеу жұмысын жүргізген О.Төлегенов орыс ғалымдары (А.М.Пешковский, А.Н.Гвоздев, А.Б.Шапиро, Г.А.Золо- това, А.Г.Руднев т.б.) мен түркітанушылардың (А.П.Дыренкова, А.Н.Ко- нонов, А.Г.Гулямов, М.З.Закиев, Х.Исматуллаев т.б.) еңбектеріне талдау жасай отырып, «сөйлемнің болымды жəне болымсыз болып құрылуы ба- яндаудың (сөйлем предикативтілігінің) модальділікпен тығыз байланысы арқылы жүзеге асады» деген тұжырым жасайды. Зерттеушінің ойынша: «Сөйлем модальділігі, біріншіден, жалпы шындыққа деген объективтік айтушы көзқарасына негізделеді. Себебі сөйлемдегі баяндау, яғни пре- дикативтілік, жалпы шындыққа əрдайым айтушы тарапынан қатысты болады жəне ақиқат, ақиқат емес іс-сапа ретінде не ерік-талап ретінде беріледі. Айтушының жалпы шындық туралы тікелей білдіретін қатына- сын логикалық не модальдік қатынас деу, соған орай, сөйлемді болым- ды, болымсыз мəнде деу осымен байланысты» [18, 23 б.]. Бұл тұжырым сол тұстағы кей орыс ғалымдарының «сөйлемнің болымды, болымсыз түрлерін модальділіктің көрінісі» деп түсіндірген идеясын басшылыққа алудан туындаған. Қазақ ғалымдарының, түркітанушылардың, тіпті үнді-еуропа тілін зерттеушілердің көбі бұл бөліністі дербес грамматикалық-семантикалық дəрежедегі бөлініс деп түсіндіреді. Осы бағыттағы көзқарас Р.Əмірдің еңбегінде кездеседі. Ол сөйлемдердің мағынасына, формасына қарап өзара болымды, болымсыз болып сараланатыны жəне бұлай бөлініс пікір білдірудің формасы болатындығын ескерте келіп: «Болымды, болымсыз сөйлемдер өзара грамматикалық ерекшеліктері арқылы ажырайды. Бо- лымсыз сөйлем болымды сөйлемнің формаларының негізінде жасалады. Болымдылық, болымсыздық форма баяндауыштардың тұлғасы арқылы көрінеді...», – деген ойға келеді [12, 87-88 бб.]. Ал белгілі ғалым Б.Шалабай О.Төлегеновтің ізімен: «Сөйлемдер ба- яндаудың ақиқат, ақиқат емес модальдік мағыналарда бекітіліп берілуіне қарай «болымды сөйлем», «болымсыз сөйлем» түрінде қалыптасады», – деп түйіндейді [8, 35 б.]. Болымды сөйлемнің де, болымсыз сөйлемнің де басты құралу жолы көбіне баяндауыш қызметіндегі сөздердің лексика-семантикалық ерек- шелігіне жəне оларға грамматикалық тұлғалардың ұштаса тіркесуіне байланысты болады да, қалыптасу амалы жағынан бір-біріне ұқсас бо- лады. Бірақ баяндау барысында олар экспрессивтік, эмоциялық-модаль- дік мағыналармен үстемеленіп айтылатындықтан, логикалық болым- дылық-болымсыздық пен грамматикалық болымдылық-болымсыздық тепе-тең бола бермейді. Грамматикалық болымсыз сөйлемдер болымды сөйлемдердің баянда- уыштарына арнаулы болымсыздық мəн тудыратын тұлғалар арқылы түр- лі тəсіл-жолдармен жасалады. І. Лексика-грамматикалық тəсіл арқылы жасалады. 1) а) «жоқ» модальдік сөзінің баяндауыш не оның негізгі компоненті қызметін атқаруы арқылы: ...Ал Бисараның қуанышында шек жоқ (Қ.Жұ- маділов). Мирас бұлардың екі тобында да жоқ (Ə.Тарази); ə) «жоқ» сөзі мүшеленбейтін сөйлем қызметінде жұмсалады: – Сен өзің Аймауытовты білесің бе? Оқыдың ба? – деп сұрады. – Жоқ!.. (Қ.Мырза Əли). 136 137 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар 2) Бұйрық мəнді болымсыз мағыналы етістіктер (таста, құрт, же- тер, қой, болды т.б.) арқылы жасалған бір негізді болымсыз сөйлемдер: – Таста! Құрт анау қолжазбаңды... (Ə.Тарази). Болды, жетті, тарт əрі басалқаңды! (Ғ.Мұстафин). 3) Баяндауышы болымсыз мағыналы тұрақты тіркестер мен болым- сыз мағыналы мақал-мəтелдер: Ол кезде Есен комбайнда еді. Үйге келуге жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|