Вестник Казнпу им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
104
 
является  такое  понятие,  как  неудовлетворённость  жизнью.  В  результате  такой  неудовлетворённости  жизнью 
общества,  в  котором  автор  сам  существует,  он  начинает  задумываться  над  новым  образцом  общества, 
основанным  на  социально-историческом  начале  и  этической  модели.    Из  некоторых  произведений  Оралхана 
Бокей  мы  видим,  что  он  также  мечтает  о  создании  Казахской  страны  с  крепкими  религиозными  устоями  и 
духовным  сознанием,  с  высоким  авторитетом  национального  языка.  Вообще,  повесть  Оралхана  Бокей  «Қар 
қызы»  была  всесторонне  исследована  исследователями  литературы.    Мы,  в  своем  исследовании  используем 
подход  с  точки  зрения  идеи  произведения.  Размышления  над  переносым  смыслом  текста  повести  и  есть 
огромный  путь  к  идеям  и  мыслям  автора.  В  утопии  форма  политических  концепций  и  система  институтов 
правления,  взаимоотношения  между  людьми  в  идеальном  смысле,  замечательные  и  прекрасные  (в  таком 
обществе  все  люди  счастливы  и  равны),  то  есть  мы  убедились,  что  мечта  нашего  предка  Асана  Кайгы  о 
Жеруйык, рае на земле, отражается в произведениях утопического жанра.   
Ключевые слова: антиутопия, антижанр, дистопия, какатопия, тоталитарный режим, суверенитет, мангурт. 
Abstract: In this article we talk about general world literature and the motives of anti utopia in the culture and the 
causes  of  its  origine.  Considering  reassembling,  written  on  the  same  themes  Russian  literature  novels,  the  novel  of 
Oralkhan  Bokey  «Kar  kyzy»  has  been  analyzed  from  the  point  of  view  of  the  author  on  the  novel's  idea.    As  a  anti 
utopia genre we can name such novels as «Mi» of E.Zamyatin, «Chevengur» A.Platonov, «Divny novi mir» O.Haksley, 
«1984» J.Oruell.  Alt ought the variety of the themes these novels describe the political and social structure as well, they 
are  valuable  because  of  the  description  of  the  power's  nature,  worshiping  the  leader,  the  mechanism  of  leading-
administrating  system.  In  the  article  the  worry  of  the  author  about  the  destiny  of  the  humanity  and  the  value  of  the 
moral principles have been synthesised.  
The  ani  utopia  authors  reveal  such  problems  as  the  mechanism  of  the  total  irate  regim  and  its  consequences,  the 
humanity's moral fall because of the violent management of the  conciseness of the humanity, spiritual poverty, falling 
apart from the national roots.  By reading the novels of Oralkhan Bokey we see that the author reveals these problems to 
the reader by  using the symbolic  methods. The proves to that these  following below novels     «Терісаққан»,  «Бура», 
«Қар қызы», «Атау кере», «Жетім бота».  We also can add that the anti utopia of the writer – this is his point of view 
on the political-social events and changes happening in the society in wich him, himself lives and witnessing.  
In  general,  the  term  «anti  utopia»  in  our  days  explains  conditionally  we  can  notice  that  from  the  definitions  and 
synonymes  (negative  utopia,  non  utopia,  cakatopia,  distopia  and  e.t.c.),  used  as  examples  by  researchers  of  the 
literature,  philosophes  and  scientists,  the  scientists  of  the  other  scientific  areas.    We  know  from  the  philosophy  that 
initially the base and the condition of the origine of the word «utopia» is the conception meaning insatisfaction of the 
life.  As  a  result  of  such  kind  of  insatisfaction  of  society's  life,  the  author  began  to  reflect  on  the  creation  of  the  new 
model  of  society  based  on  social-historical  beginning  and  ethic  model,  different  from  the  existing  society.  From  the 
novels  named  above  we  see  that  Oralkhan  Bokey  has  been  dreaming  about  Kazakh  country  with  strong  religion  and 
spiritual conciseness and high authority of the national language.  In general, the novel of Oralkhan Bokey «Қар қызы» 
has  been  searched  and  studied  from  different  point  of  view  by  the  researchers  of  the  literature.  We  approach  to  this 
novel from the point of view of the idea. The meditations on the symbols of the text, it is a huge way to the ideas and 
toughs of the author. In the utopia the dream about ideal and  wonderful forms of political conceptions, systems of the 
institutes of management, relationships between people  reflected (in such societies all the people are happy and equal), 
we see again that the dream of our ancestor Asan Kaygy about Zheruik, the paradise on the earth, has its  place in the 
novels with utopia genre.      
Key words: anti utopia, anti genre, destopia, cakatopia, total irate regim, sovereignty, mangurt.  
Aннотация:  В данной статье речь идёт об общей мировой литературе, описываются мотивы антиутопии в 
культуре,  а  также  причины  их  возникнокения.  Рассматривая  схожие,  написанные  на  подобные  темы 
произведения  русской  литературы,  повесть  Оралхана  Бокей  «Қар  қызы»  анализируется  с  точки  зрения  идеи 
произведения.  В  качестве  классических  произведений  антиутопического  жанра,  можно  назвать  романы  таких 
писателей,  как  Е.Замятина  «Мы»,  А.Платонова  «Чевенгур»,  О.Хаксли  «Дивный  новый  мир»,  Дж.  Оруэлла 
«1984».  Несмотря  на  разнообразие  и  различие  тем,  эти  произведения  наряду  с  описанием  политического  и 
социального  устройства  общества,  представляют  большую  ценность  благодаря  описанию  природы  власти, 
поклонения вождю, механизма  системы  правления-администрирования.  В статье  анализируются переживания 
писателей вышеуказанных произведений о судьбе человечества и ценности моральных принципов.  
Писатели-антиутописты поднимали такие вопросы, как тоталитарный режим и его последствия, моральное 
падение  личности,  как  результат  насильственного  управления  сознанием  человечества,  духовное  истощение,  
отторжение  от  национальных  корней.  Читая  произведения  Оралхана  Бокей,  мы  видим,  что  автор  раскрывает 
данные  проблемы  читателю,  используя  переносный  смысл,  символический  метод.  Доказательство  тому  такие 
произведения, как «Терісаққан», «Бура»,  «Қар қызы», «Атау кере», «Жетім бота». Не будет лишним, если мы 
добавим,  что  антиутопия  писателя  -  это  его  взгляд  на  политико-социальные  события  и  перемены, 
происходящие в обществе, в котором автор сам существует и очевидцем которых, он является.  
В целом, термин «антиутопия» в настоящее время объясняется условно, это можно заметить из определений 
и  синонимов  (негативная  утопия,  неутопия,  какатопия,  дистопия  и.т.д.),  приводимых  литераторами, 
философами,  учеными,  занимающимися  познанием  общества,  а  также  другими  учеными,  работающими  в 
других научных областях. Из истории философии мы знаем, что в основе и условием появления слова «утопия» 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
105 
является  такое  понятие,  как  неудовлетворённость  жизнью.  В  результате  такой  неудовлетворённости  жизнью 
общества,  в  котором  автор  сам  существует,  он  начинает  задумываться  над  новым  образцом  общества, 
основанным  на  социально-историческом  начале  и  этической  модели.    Из  некоторых  произведений  Оралхана 
Бокей  мы  видим,  что  он  также  мечтает  о  создании  Казахской  страны  с  крепкими  религиозными  устоями  и 
духовным  сознанием,  с  высоким  авторитетом  национального  языка.  Вообще,  повесть  Оралхана  Бокей  «Қар 
қызы»  была  всесторонне  исследована  исследователями  литературы.    Мы,  в  своем  исследовании  используем 
подход  с  точки  зрения  идеи  произведения.  Размышления  над  переносым  смыслом  текста  повести  и  есть 
огромный  путь  к  идеям  и  мыслям  автора.  В  утопии  форма  политических  концепций  и  система  институтов 
правления,  взаимоотношения  между  людьми  в  идеальном  смысле,  замечательные  и  прекрасные  (в  таком 
обществе  все  люди  счастливы  и  равны),  то  есть  мы  убедились,  что  мечта  нашего  предка  Асана  Кайгы  о 
Жеруйык, рае на земле, отражается в произведениях утопического жанра.   
Ключевые слова: антиутопия, антижанр, дистопия, какатопия, тоталитарный режим, суверенитет, мангурт. 
 
Әдебиеттегі антиутопия жанрын саралау үшін ең әуелі утопияның өзін бағамдау қажет. Әлемдік 
мәдениет пен әдебиетте утопия жанрының ұзақ тарихы бар. Жалпы  бәрімізге белгілі, утопия – мінсіз 
қоғам  жайлы      адамның  ой-қиялынан  жасалған    мемлекет.  Әлеметтік  ой-сана  тарихында  утопия 
көріністерін  ежелгі  грек ақыны  Гесиодтың  шығармаларында,  Платонның  «Мемлекет»,  Августиннің 
«Құдайлар  мекені  туралы»,  И.Флорскийдің  «Апокалипсиске  түсінік»  шығармаларынан  табуға 
болады.  Сондай-ақ  Әбу  Насыр  әл-Фарабидің  «Қайырымды  қала»  атты  трактатында  да  утопия 
көріністері бар.   
Болашақтың  классикалық  утопиялық  моделін  жасаушылардың  алғашқылары  ретінде  Т.Морды, 
Т.Кампеналланы, ал Ресейде В.Одоевскийді, Н.Чернышевскийді атауға болады.    
Қазақ  дүниетанымында  өз  халқы  үшін    Жерұйықты  іздеп,  желмаясына  мініп  ел  кезген  Асан 
Қайғы, өлімсіз мекен іздеп жер шарлаған Қорқыт Ата да утопиялық  ілімнің бастауы бола алады.  
Бертін  келе  идеалды  мемлекеттік  құрылымның  болу  мүмкін  еместігін  түсінген    жазушылар 
(Д.Свифт, Ф.Достоевский және тағы басқалар) өз шығармаларында бұл идеяның жүзеге асатынына, 
яғни барлық халық үшін тамаша, бақытты мемлекеттің болатынына күмән келтіре бастады. Міне, осы 
кезден бастап утопияға керісінше антиутопия пайда болды. Бұл екі жанрды біріктіретін  тұтастық – 
екеуінде  де  басты  кейіпкер  мемлекет,  қоғам.  «Антижанр»  мәселесін  зерттеген  орыс  ғалымдары 
А.Зверев, Ю.Латынина, В.Чаликова және тағы басқалар терең зерттеді. 
Антиутопия  робот-адамдарды,  мәңгүрт  ұрпақты  туғызған  гиперрациональды  қоғамдық  жүйені 
сынайды.  Осы  жүйеге  қарсылық  білдіретін  кейіпкер  шынайы  адамзаттық  құндылықтарды  іздеуге, 
тоталитарлық    өмірден  өзіне  тірек  табуға  ұмтылады.    Осылайша  идеалды  саналған  қоғам    қатал 
заңның тепкісін көрген жекелеген адамның ішкі жан-дүниесі мен санасы, сезімі арқылы күл-талқаны 
шығады.  
Утопия жанрын зерттеу кезіндегі өзекті мәселелердің бірі – утопия ішіндегі  сатира мен гротескіні 
анықтай  білу.  Жалпы  антиутопия  социализмнің  әміршілдік-әкімшілік    моделінің  тұрақсыздығын, 
саяси  тәртіп,  тоталитарлық  режимнің  іріп-шіріген  негіздерін  әшкерелеп,  тұрмыстық  гротескінің  
моделін  жасады.  А.Кабаковтың  «Невозвращенец»,  Л.Петрушевскаяның  «Новые  Робинзоны», 
В.Аксеновтың  «Остров  Крым»,  В.Войновичтің  «Москва  2042»,  Ф.Искендердің  «Кролики  и  удавы»  
шығармаларын таза күйінде антиутопия деп санауға болмаса да, оладың барлығынан да антиутопия-
лық ойлаудың  элементтерін байқаймыз.  
1960 жылдары жазылған Ю.Даниэлдің «Говорит Москва» романы антиутопиялық жанрдың айқын 
көрінісі  болып  табылады.  Оның  романында  қоғамның  рухани  құлдырауы,  бүкіл  жаңалыққа 
партияның идеология тұрғысынан баға беру ашық жазылады. 
Антиутопия  жанры  шынайы  өмірді  сатиралық,  пародялық  тұрғыдан  бейнелеудің    бірден-бір 
құралы да бола алады. Бұған В.Войновичтің «Москва 2042» романы дәлел. В.Войновичтің  кейіпкері 
эмигрант-жазушы  Виталий Карцев 2042 жылғы Москваға сапар шегіп, ол туралы репортаж жасауға 
кіріседі.  Кеңестік  өмір  романда  сатиралық-фарстық  тұрғыдан  көрінеді.  Қаланың  аты  –  Москорепе, 
партияның  атауы  –  КПГБ,  түрлі  министрліктердің  шүбалаңқы  аттарының  өзі  сол  заманғы    өмірді 
сынау-мінеу тұрғысынан жазылғаны байқалады.  
Орыс әдебиетіндегі антиутопиялық жанрда жазылған белгілі жазушы Л.Петрушевскаяның «Новые 
Рабинзоны» әңгімесі туралы сыншы Л.Панның «антиутопия реальна до предела: этот жанр носится в 
воздухе  и  обозначает  не  столько  литературные  явления,  сколько  нынешнюю  жизнь  –  жизнь  после 
краха  всех  иллюзий,  включая  веру  в  человечество...  Социальные  моменты  играют  тут  малую  роль; 
кошмар жизни  универсален,  и  вовсе  не  только  быт  его  предопределил»  [1,  73]  деген  тамаша  пікірі 
бар.  

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
106
 
Антиутопиялық  ой  –  сарындарын  ел  тағдырын  жете  ойланған  белгілі  қаламгер  Оралхан  Бөкей 
шығармашылығынан көптеп ұшыратамыз. 
«Қар қызы» повесіндегі Қоңқайдың жер асты шағын мемлекетін алуға болады. 
«– Байлықтың көкесін Нұржан, осы жер астындағы үйден көрді. Адамның жанынан өзгенің бәрі 
бар сықылданды көзіне. Тіпті шындап іздесе адамның жаны да  табылар ма деп қалды» [2, 88].  
Оралхан  Бөкейдің  бұл  шығармасы  Маканиннің  «Лаз»  повесімен  ұштасып  жатыр.  Маканиннің 
кейіпкері  де қаладан шығып,  қала шетіндегі  тар жол  арқылы  төменге  түседі. Төменде  музыка,  таң-
тамаша  өмір  көз  қарықтырып,  жарқырап  тұрған  шамдар,  көңілді  әңгімелер,  керек  заттар  толы 
дүкендер.  Бұл  повесте  де  антиутопия  жанрына  тән  вертикалды  кеңістік  бағдар  –  жоғары  –  төмен 
позициясы қылаң береді.  
Жазушының  «Қар қызы» повесіндегі үш жігіттің табан тіреген «Қоңқай мемлекетіне» барған сәті 
антиутопиялық әлем кеңістігімен біріге түскен. Кейіпкерлері белгісіз, өзгеше бір ортаға тап болады. 
Ол ортаның өмір сүру заңдылығы да әртүрлі. Өмірдегі адамдарға ұқсамайтын, мифтік ертегіде ғана 
кездесетін бейнелерді  ұшыратамыз.  Туындыгердің  Қоңқайы жырақта  өмір сүріп жатқан,  ортасынан 
жатсынған  оңаша,  оқшау  тірлікті қалайтын  қызық  адам.  Бір  қарағанда  ойлауы  да  қызық,  өмір  сүру 
қағидасы  да  оқшау  осы  бір  Қоңқай  образының  астарында  авторлық  танымнан  туған  сыр  жатқан 
сияқты.   
«– Жоқ! Ұлы Қоңқай жаққан от ешқашан да сөнбек емес! – деді жанары ұшқындап. – Ол – жалқы 
да  болса  жақсылар жаққан  от.  Егер шын білгілерің келсе  айтайын:  Қоңқай  орталарыңда,  Қоңқай 
жер шарының түкпір – түкпірінде, Қоңқай әркімнің қарақан басында, лүпілдеп соққан жүрегінде, өз 
шыққан тауым биік болсын деген тілегінде. Тек қана бір-бірінен жасқана жасырады...» [2, 309] деп 
жазушы елу жыл бойы осы Айыртауда арыстандай айбат шегіп, ошағының отын сөндірмей отырған 
Қоңқай  бейнесіне  әр  қырынан  талдау  жасап  соны  ой  түйіп  саралайды.  Қоңқай  жалғыз  емес  дейді 
автор,  Қоңқай  дегеніміз  өз  қара  басының  амандығын  тілеген  әр  қазақтың  жүрегінде  деп  ой  түйеді. 
Қоңқай  жаққан  от  –  бір  кездегі  найзаның  ұшымен,  білектің  күшімен,  талай  қазақтың  қанының 
құнымен келген, бабалар жағып, аманат қып кеткен – қазақтың қара шаңырағының мәңгі өшпес киелі 
оты. 
«–  Мынау  қараша  үй  –  менің  кішкентай  ғана,  қарлығаштың  ұясындай  мемлекетім,  қара 
басымның  жалғыз  еркіндігі.  Бұл  –  Кіші  Қоңқай  мемлекеті,  түсіңдіңдер  ме!  –  Сол  қарлығаштың 
ұясындай  мекенімнің  қауіпсіздігін  көзімнің  қарашығындай  күзетіп,  суверенитетін  сақтау  үшін 
алысқанмен  – алыстым, атысқанмен – атыстым. Бұл – менің жанымның, рухымның, жүрегімнің, 
тіпті бүкіл бостандығымның Отаны».  [2, 312] 
Оралхан  Бөкейдің  Қоңқайы  –  Мен  деген  өзіммін,  басқа  емеспін  деп,  өзіңше  өмір  сүріп,  өз 
мемлекетін  құрғысы  келеді.  Қоңқай  сол  өзінің  титімдей  мемлекеті  мен  от  жаққан  Отанының 
шекарасын бұзып, табалдырығын аттағандарға қасық қаны қалғанша аянбай күресіп келеді және әлі 
де  күресіп  өтпекші.  Суреткердің  шығармасының  өң-бойында  желідей  тартылып  отыратын  –  МЕН; 
ӨЗІМ қолданыстарының өзі экзистенциализм ұғымның антиутопиялық жанр көрнісін айғақтайды. Өз 
қара басының амандығын тілеген Қоңқай үшін  «Біріміз – бәріміз үшін,  бәріміз – біріміз үшін» деген  
жалған  ұранның  мәні  шамалы.  Қоңқай  Қоңқай  болғалы  өздігінен  ешкімді  іздемеген,  қажетсінбеген 
өмірі  –  қоғамды  жатсынуынан  туындап  отыр  деп  ой  түйдіреді  авторлық  ой-елегі.  Қазақ  қазақ 
болғалы – біреулерсіз, өзге халықсыз күнін көре алады, ал олар ҚАЗАҚСЫЗ  өмір сүре алады ма? – 
деген  жауабы  қиын  сауалды  оқырман  алдына  көлденең  тартады.  «Мені  де  сағынатын  күн  туар... 
Қоңқайлар    ұрпағы  өлмек  емес,  мәңгі    жасайды.  Өйткені  Қоңқайлар  адамзаттың  өздері  үшін 
керек...»  –  деген  Қоңқай  бейнесінің  астарында    сағынып,  сарғая  күтіп  жүрген  –  Тәуелсіздігіміздің 
символы жатқандай. Ал «суверенитет» деген сөздің өзінде үлкен мән жатқан сияқты. Бұл шығарма 
60-жылдары  жазылғандығын  ескере  отырып,  авторлық  таным  тұрғысынан  бажайласақ,  бұл 
шығарманың астарында елінің тәуелсіздігін көксеп өткен біртуар азамат, ұлтын сүйген ұлы жүректің 
арман-тілегін  сезінгендейміз.  Қазір,  тәуелсіз  ел  болғаннан  бері  осы  «суверенитет»  деген  сөзді  өз 
қолданысымызға  енгіздік  қой.  «..Өзің  білмейсің  қайда  барарыңды,  өзгелер  біледі.  Қалай  айдаса  – 
солай  жосимыз.  Қалай  жетелесе  солай  ереміз  соқыр  ботадайын...  адамның  басы  –  алланың  добы 
деуші  еді  бұрынғылар,  енді  Упрайдың  добы  болдық.»  Өзіндік  МЕНІ  көкірегін  жара  іштей 
менмұндалап тұрса да кеңес үкіметінің  жүктеген, партиясының міндеттеген БІЗІНІҢ жетегінен шыға 
алмай,  дегендеріне  үнсіз  көндіккен  қазақ  халқының  бейнесін    көреміз.  Сонымен  қатар,  шығарма 
кейіпкерлерінің үш тағандай болған – үш жігіттің есімдерінің атауында да біраз сыр жатқан тәрізді. 
Қар  қызы  боп  мұнартқан  Тәуелсіздікке  Нұр  мен Бақытқа  оранып,  Аман жетер  күн  де  туар  деген 
асқақ арманды  сезінгендей боламыз. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
107 
Оралхан  Бөкейдің  кейіпкері  Қоңқай  бейнесі  өз  тәуелсіздігін  қолдан  жасап  алып,  сақтап  қалуға 
ұмтылған жанталасқан қазақ бейнесін символдық  тәсіл арқылы берген. 
Орыс әдебиетіндегі антиутопиялық жанрға жатқызып жүрген шығармалардан  кейіпкерлерінің өз 
ортасынан  жеріп,  жатсынып,  одан  кейін  қашып  құтылу  әрекеттерін  байқаймыз.  Белгілі  орыс 
жазушысы  Петрушевскаяның  «Новых    робинзонов»  деген  шығармасындағы  18  жастағы  қыздың  өз 
әке  –  шешесімен  нақты  өмір  сүріп  жатқан  жерінен  басқа  жаққа  қашуы  әңгімеленген.  Олар  қаланы 
тастап  бірінші  қиянда  жатқан  бір  ауылға  келеді.  Ол  жерден  кейін  орманға  қашады.  Олар  ертеңгі 
күніне  сенімді  болмады,  өз  орталарынан,  адамдар  тобырынан  қорықты.  Бұл  шығарманың  негізгі 
тақырыбы  –  өз  орталарынан  жатсынудан  барып  туындаған  қашу  мәселесі.  Өздерінің  өмір  сүріп 
отырған  ортасы  қорқыныш  ұялатқаннан  соң  ,  ол  ортаны  қабылдағылары  келмейді.  Бұл  қашып  – 
құтылу  мәселесін  Петрушевская  бір  әгіменің  арқауы  қылған  екен.  Ал  біз  өз  қазақ  қоғамымыздағы, 
сол  бір  совет  өкіметі  құрылған  кезде,  қаншама  қандастарымыз  өз  ортасы  қорқыныш  ұялатқаннан 
кейін  өз елін, туған жерін тастап басқа жаққа ауып кеткендігі тарихи шындық емес пе? Біз, Оралхан 
Бөкейдің  бір  ғана  туындысын  талдап  өттік.  Бұл  мәселенің  жан-жақты,  көркемдік  шешім  табу 
ерекшеліктерін саралай сараптау алдағы салмақты зерттеулердің еншісі деп ойлаймыз.  
 
1
 
Панн Л.О. Петрушевской // Звезда, 1994, №5. 
2
 
Оралхан Бөкей. Таңдамалы.1-том, Алматы., 1994, - 415- 

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: