Тҧт  жемісі  –  денсаулыққа  ӛте  пайдалы

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
75 
 
Оңтҥстік  ӛңірлерде  жібек  қҧртын  ӛсіруді  жолға  қойсақ.  Екі  мың  жылдық 
тарихы  бар  оңтҥстік  ӛңірі  Ҧлы  Жібек  жолының  бойында  орналасқан.  Кезінде 
керуен-керуен жібек артқан кӛш легі мен алтын теңгелі саудагерлер тізбегі Ташкент, 
Самарқан  базарларына  бет  тҥзеген.  Сондықтан  оңтҥстіктің  жібек  жолы  кӛне 
замандағы негізгі кҥнкӛріс кӛзіне, сауда айналымына айналған. 
Жалпы,  жібек  мата  орта  ғасырларда  ең  қҧнды  бҧйымдардың  санатынан  орын 
алған. Тарихшылардың айтуынша, бір кезде Парсы елі мен Қытай мемлекеті жібекті 
тек алтынға ғана айырбастаған екен. Ал, Екатерина патшайымның тҧсында Ресейде 
бір  келі  жібектің  бағасы  бір  келі  алтынмен  тең  болған.  Осыдан-ақ,  жібек  қҧнының 
қаншалықты қымбат екенін бағамдауға болады. 
Жібек мата негізінен жібек қҧртынан дайындалады. Ал жібек қҧрты кәдімгі тҧт 
ағашынан  алынады.  Дерек  кӛздеріне  сҥйенсек,  тҧт  ағашының  оннан  астам  тҥрі 
Азияның,  Африканың  және  Солтҥстік  Американың  тропикті  және  субтропикті 
аймақтарында  кең  таралған.  Сондай-ақ,  тҧт  ағашының  ерекше  қасиеті  жарықты 
жақсы кӛреді, қҧрғақшылыққа тӛзімді. Тҧт ағашы адам ағзасына пайдалы жемісімен 
ғана  бағалы  емес,  сонымен  қатар  тҧт  ағашының  жапырағы  да  бағалы  болып 
табылады. 
Кеңес  ӛкіметі  кезінде  оңтҥстік  ӛңірінде  тҧт  ағашын  ӛсіру  мықтап  қолға 
алынған екен. Бос кеңістіктің едәуір бӛлігіне тҧт ағаштары отырғызылған. Кейіннен 
бҧл ҥрдіс кенжелеп, тіпті Жамбыл ӛңірінен тҧт ағашы жойылып та кеткен. 
Жалпы, оңтҥстік ӛңірлерде тҧт ағашын ӛсіріп, қалдық суларды тазалап,  соған 
пайдаланып,  одан  жібек  мата  шығару  керек  еді.  Сонда  жібек  мата  Ҧлы  Жібек 
жолының бойында орналасқан қалаларда ӛндірілсе, сырттан мата тасымалдау жағы 
толастайтын еді. 
Тҧт  ағашынан  жібек  қҧрттарын  ӛсіру  ҥшін  отыз-ақ  кҥн  керек  екен.  Отыз 
кҥннен соң жібек қҧртынан жіп шығарып, одан мата, матадан киім тігіп, ары қарай 
іліп әкетуге болады. 
Иә, бҥгінде жібек мата елімізге сырттан тасымалданады. Жібек мата ӛндіруден 
Қытай  мемлекеті  алдына  жан  салмай  отыр.  Қытайдың  жібек  мата  ӛндіріп,  оны 
экспорттап келе жатқанына ҥш мың жылдан астам уақыт ӛткен. Бір жағынан пайда, 
екінші  жағынан  жҧмыс  кӛзі  болып  табылатын  тҧт  ағашынан  жібек  ӛндіруді 
қытайлықтар  мыңдаған  жылдар  бойына  қҧпия  ҧстаған.  Тіпті,  Қытайда  жібек 
қҧпиясын  ашқан  адамға  әлі  кҥнге  дейін  ӛлім  жазасы  тағайындалған.  Себебі,  бҧл  – 
аса  ірі  табыс  кӛзі,  сондықтан  мемлекеттің  экономикалық  дамуына  да  оң  серпін 
беретін ҥрдіс. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
76 
Ҥлкен  кісілердің  айтуынша,  кеңес  ӛкіметінің  тапсырысымен  бҧрынғы 
колхоздардан  әр  ҥйге бір-бір  қораптан  жібек  қҧртын  ӛсіруге  берген.  Әуел  баста  ол 
майда қҧмырсқадай болып келеді екен. Ҥстелдің ҥстіне ҥлкен қағаздар тӛсеп, соның 
ҥстіне  жібек  қҧрттарын  жайып  қойған.  Оған тек  тҧт  ағашының  жапырағын  берген. 
Қорегі – жалғыз сол болған. 
 
Бастапқыда  жапырақты  қайшымен  майдалап,  қиып  берген.  Майда  тҥйіршікті 
қара  тезегін  жиі-жиі  тазалап  тҧрған.  Кҥн  сайын  қҧрттардың  ӛсуіне  қарай  қорекке 
берілетін  жапырақты  да  кӛлемді  етіп  беріп  отырған.  Соңына  қарай  тҧт 
жапырақтарын шыбықтарымен берген. Кейін келе қурайлардан кішкентай шалаштар 
жасап қоятын болған. Әлгі қҧрттар соған ӛрмелеп, әр шыбыққа жібекті орап, шығара 
берген.  Бҧл  олардың  бір  ай  бойы  жеген  жапырақтарын  қҧсқаны  болып  есептелген. 
Ал, негізінде онысын «кӛбік шашты» деп атайды екен. 
Сол бір айдың ішінде бір қҧрт қырық жапырақ жейтін кӛрінеді. Ал, ӛзі әуелде 
соншасы бір қорапқа ғана сыйып, қҧмырсқадай болып келсе, кейін әрқайсысы ҥлкен-
ҥлкен болып шығады екен. Олар шыбықтарға жібекті орап-орап, ӛзі қайтадан кӛзге 
ілінер-ілінбестей  кішкентай  ғана  болып  қалады.  Жібек  қҧртын  ӛсірушілер  она  сол 
кҥйінде  қайта  тапсырған.  Кейін  ӛз  мерзімінде  әлгі  қҧрт  кӛбелекке  айналып,  ҧшып 
кетеді екен. 
Тҧт  ағашы  тәтті,  адам  ағзасына  пайдалы  жемісімен  ғана  емес,  сонымен  қатар 
жапырағымен да бағалы. Себебі әлемге жібек сынды нәзік те кӛркем жібек матасын 
беретін жібек қҧрты осы тҧт ағашының жапырақтарын жеп қоректенеді. 
Қытайлықтар  тҧт  ағашының  қҧпиясын  мыңдаған  жылдар  бойы 
жасырып  келген.  Ҧлы  Жібек  жолымен  жаһанды  жаулаған  Қытай  елі  мҧны 
мыңдаған  жылдар  бойы  қҧпияда  сақтаған.  Солайша  ҥш  мың  жылдан  астам  уақыт 
жібек ӛнімі тек Қытайдан ғана экспортқа жӛнелтіліп жатты. Оларда әлі кҥнге дейін 
жібек қҧпиясын ашқан адамға ӛлім жазасы бар. 
Қҧпия толықтай ашылмағанымен, кейіннен жібек ӛндірісі Жапония, Ҥндістан, 
Орта  Азия  елдеріне  ойыса  бастады.  Жалпы,  Орта  Азияның  халықтары  сонау  ерте 
кезден бастап тҧт ағашынан музыка аспаптарын жасаған. Ондай аспаптар ӛте бағалы 
саналған. Бәлкім, тҧт ағашының киелі саналатыны оның орташа ӛмір сҥру жасының 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
77 
– 200 жыл, кейбір тҥрлерінің 300-500 жылға дейін ӛмір сҥруіне байланысты шығар 
(тіпті ӛсіп тҧрғанына 2000 жыл болған әйгілі тҧт ағашы бар екен). 
Қазақ халқы ескіден келе жатқан кӛне заттарды қасиетті санап, оларда бір кие 
барын айтады. 
 
Тҧт жібегін ӛндіру. Жоба тҧжырымдамасы. Тҧт жібек қҧртын ӛсіру – жібек 
қҧртының  негізгі  қорегі  ӛсетін  суармалы  жер  аудандарында  дамыған.  Бҧрыннан 
жібек  қҧртын  ӛсірумен  Қазақстанның  оңтҥстік  бӛлігі  айналысады.  Табиғи-
климаттық  жағдай  ауылшаруашылығының  бҧл  саласын  дамытуға  қолайлы  болып 
келеді. 
 
Жібек  қҧртының  орап  шыққан  жібегін  піллә  деп  атайды.  Пілләні  ҥй 
жағдайында да ӛсіруге болады, тек кҥн сәулесі мен температураның режимін сақтау 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
78 
керек. Жібек  қҧртының  пілләсін  ӛсіру  барысы  кӛп  еңбекті  қажет  етеді,  бірақ  қиын 
емес. 
Жібек  қҧртын  ӛсірумен  айналысу  ҥшін  келесілер  қажет:  тҧт  жібек  қҧртының 
дернәсілі  немесе  кӛбелегі;  тҧт  ағаштарының  бақшасы.  Бҧл  ағаштың 
жапырақтарынсыз  жібекті  ӛсіру  мҥмкін  емес.  Жібек  қҧртының  дернәсілдері  тҧт 
ағашының жапырақтарымен қоректенеді. 
Сонымен бірге инкубаторлар керек. Мҧнда балаң қҧрттар дҥниеге келеді. Оны 
ӛсіру ҥшін қажетті температураны сақтау керек. Тҧт жібек қҧртының жібек жіптерін 
орайтын арнайы арыстар қажет. 
Жібек  жіптің  негізгі  ӛндірушілері  мен  экспорттаушлары  Қытай,  Корея, 
Ҥндістан  және  Жапония.  Әлемдік  нарықта  жібек  қҧрты  ҧрығының  бір 
килограмының бағасы 600-1000 АҚШ доллары аралығында ауытқып отырады екен. 
Ал Ӛзбекстанның жеткізіп берушілері оның бір кг-ын 500 АҚШ долларынан сатады 
екен. 
Ең жақсы жібек ақшыл-сҧр кӛбелектің кішкентай жҧлдыз қҧртынан ӛндіріледі, 
ол тҧт ағашының ақ жапырақтарымен қоректенеді. 
Қорытынды. Мен тҧт ағашын тҧқымынан отырғызып, су қҧйып, кҥнде оның 
ӛсуін  бақыладым.  Бҧл  ағашты  ӛсірудегі  мақсатым  –  жоғарыда  айтылған  барлық 
жағдаяттарға кӛз жеткізгім келді. 
Бҧл ағашты ӛсіруіме атам мен әжемнің әңгімелері арқау болды. Себебі олар да 
кезінде осы іспен айналысып, жібкек қҧртын ӛндірген екен. 
Тҧт  ағашы  жемісінің  дәмі  тіл  ҥйіреді!  Оның  дәмі  басқа  жемістерге  қарағанда 
ерекше. 
Болашақта мен де тҧт бағын ашып, жібек қҧртын ӛсіріп, жібек мата ӛндіретін 
фабрика  ашып,  кӛпшілік  халықты  жҧмыспен  камтамасыз  еткім  келеді.  Жібек 
маталарды  экспортқа  шығара  алатындай  дәрежеге  жетіп,  ҥлкен  кәсіпкер  болғым 
келеді! 
 
МЫРЗАГАЛИЕВА Гульжанат, 
К. Ушинский атындағы №7 орта мектебінің 10 сынып оқушысы, 
Талдықорған қаласы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: СЕЙИТОВА Бахтихан Нурвяговна, 
К. Ушинский атындағы №7 орта мектебі «Химия» пәнінің мҧғалімі, 
Талдықорған қаласы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
ЖАНАРМАЙЛАРДЫҢ САПАСЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯҒА 
ӘСЕРІН АНЫҚТАУ 
 
Тақырыптың  ӛзектілігі.  Ӛмірімізде  жанармайларды  зерттеу,  олардың 
сапасын  анықтау  ӛте  қажет.  Ӛйткені  сапасыз  жанармайларды  қолданғанда 
автокӛліктердің  негізгі  тораптары  тозып,  оны  пайдалану  кӛрсеткіштері  нашарлап, 
жолда апаттық жағдайлар тудырады. 
Қазақстанға заңсыз тҥрде әкелінген және елімізде ӛндірілген жанармайлардың 
сапасы тӛмен болуы және тасымалдау, сонымен бірге сақтау және сату кездерінде де 
сапасының  тӛмендеуі  орын  алып  отыр.  Барлық  аймақтарда  бензиннің  25%-ның 
сапасы қҧжатта кӛрсетілгендеріне сәйкес болмаған. 
Қазіргі автомобиль жанармайына бірдей сапа ормалары енгізілді: тҧрақты және 
сақтағанда  ӛзгермейтін  кӛмірсутек  әр  тҥрлі  температураларда  жақсы  буландырғыш 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
79 
қасиеттері болу керек. Жанармайдың сапасын жақсартуға қосымша шығындар қажет 
болғандақтан, 
нормаларды 
қатаңдатудың 
кезеңдері 
белгіленеді. 
Мотор 
жанармайының  қҧрамы  ең  бірінші  кезекте  Pd,  SO2,  С  сияқты  зиянды  заттардың 
шығарылуымен  байланысты.  Мотор  отының  экологиялық  қауіпсіздігі  этиленген 
бензин  пайдалану  мәселесіне  тіреледі.  Этиленген  және  этиленбеген  бензиндерге 
талаптар  едәуір  ӛзгеше.  Ең  бірінші  кезекте,  олардың  қҧрамындағы  қорғасынға 
шектеулер  қойылады.  Этиленбеген  бензин  қолдану  этилденгенге  қарағанда  СО 
шығарылымдарын біршама азайтады. 
Автокӛліктердің  саны  ӛскен  сайын,  экологиялық  жағдай  нашарлай  бастады. 
Ал,  бҧл  мәселе  адамдардың  денсаулығына  қатты  әсер  етеді.  Жанармай 
қозғалтқышынан  тасталатын  жанусыз  қалған  кӛмірсутектері  мен  олардың  толық 
жанбауынан  шыққан  ӛнімдердің  мӛлшері  дизель  қозғалтқышынан  анағҧрлым 
жоғары  екені  айқын  кӛрінеді.  Сонымен  қоса,  Қазақстанда  және  ТМД  елдерінде 
фальцификацияланған мҧнай ӛнімдері сатылады деген пікірлер бар. 
Фальцификациаланған мҧнай ӛнімі – бҧл жағымсыз иісті сары тҥсті сҧйықтық, 
кӛбінесе  кӛмірсутектердің  (октон  саны  тӛмен)  негізгі  қоспасы  болып  табылады. 
Оның қҧрамында су, антифриз, техникалық спирт және басқа октон санын кӛтеретін 
арзан  қоспалары  бар.  Автомобиль  осындай  жанармаймен  жҧмыс  істейтін  болса, 
оның істен шығуы әбден абзал. 
Бҧл жҧмыстың мақсаты: Талдықорған қаласында қолданатын АИ-80, АИ-85, 
АИ-93,  АИ-96  әр  тҥрлі  маркалы  бензиндерді  анықтау  және  негізгі  сапа 
кӛрсеткіштерін  талдау,  сонымен  қатар  Қазақстан  Республикасының  техникалық 
шарттарына  және  мемлекеттік  стандартына  сәйкестігін  тексеру;  олардың 
экологиялық әсерін анықтау. 
Жҧмысты  орындау  барысында  І.  Жансҥгіров  атындағы  Жетісу  мемлекеттік 
университеті  «Химия  және  экология»  кафедрасының  ғалымдары  ғылыми  кеңесші 
болды. 
Жанармайдың  сот-эксперттік  зерттелуі.  «Экспертиза»  деген  сӛз  «expertus» 
латын тілінен аударғанда «тәжірбиелі», «білгір» деген мағына береді. Жалпы тҥрде 
айтқанда,  экспертиза  дегеніміз  –  зерттеу.  Яғни  арнайы  салалалардағы  білімдерді 
негіздейтін сҧрақтарды шешу ҥшін білгір мамандар (эксперт) ӛткізетін зерттеу. 
Ал сот экспертизасын алатын болсақ, бҧл ерекше жеке тҥрдегі процессуалдық 
іс.  Оның  негізінде  арнайы  ғылыми  білімдерді  пайдаланып,  сот  материалдарын 
зерттеу болып табылады. 
Қазіргі уақытта мҧнай ӛнімдерін және жарамайдың зерттелуі бірнеше бағытта 
дамып  келеді.  Солардың  ішінде  сот-тергеу  іс-тәжірибесінің  эксперттік  есептерін 
шешу әдістемесі. 
Зерттеудің объектілері болып мҧнай туындылары – мҧнай ӛндірісінің әр тҥрлі 
ӛнімдері;  таскӛмір  смоланың  және  сланцтардың  ӛңдеу  ӛнімдері  болып  аталатын 
жанармайлар болып табылады және химиялық ӛндірісте синтезделген заттар. 
Мҧнай  ӛнімдері  мен  жанармайлар  класына  жататын  заттардың  кӛлемі  ӛте 
ҥлкен,  олардың  бірнеше  жҥз  атаулары  бар.  Мҧнай  ӛнімдерінің  және 
жанармайлардың белгілі кластардың арасында байланыс бар. Сондықтан эксперттік 
таңдау  іс-тәжірбиесінде  соларға  сәйкес  объектілер  зерттеледі.  Мысалы,  сондай 
кластардың  біріне  тез  арада  тҧтанғыш  мҧнай  ӛнімдері  мҧнай  ӛнімдерін 
фальцификациалау ісінде қҧрамы жиі зерттеліп, қарастырылады. Тез арада тҧтанғыш 
мҧнай  ӛнімдерінің  тҧрақты  меншікті  формасы  болмайды.  Сондықтан  осы  заттарға 
криминалистік  идентификациялау  әдістемесінің  қағидалары  мен  ҧсыныстары 
қолданылмауы мҥмкін. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
80 
Жол-кӛлік  оқиғаларында,  оқ-қару  жарақтарымен  тонау  немесе  суық  және 
атқыш  қаруды  қолдану  істеріне  байланысты  майлағыш  материалдарының  қҧрамы 
жиі  зерттеліп  отырады.  Тонау,  кісі  ӛлтіру  істеріне  байланысты  қатты  мҧнай 
ӛнімдерінің қҧрамы зерттеліп отырады. 
Осы  мҧнай  ӛнімдерін  және  жанармайлардың  қҧрамын  эксперттік  зерттеу 
барысында  оларға  келесі  талаптар  қойылады:  мысалы,  рецепттік  қҧрамы.  Ол  – 
тҧрақты қасиеттері бар, тауарлық мҧнай ӛнімін алу ҥшін белгілі қатынаста алынған 
компоненттердің жиынтығы. 
Мҧнай  ӛнімдерін  және  жанармайлардың  сот  экспертизасының  негізі  болып 
табылатын  істің  кейбір  жайттары:  мҧнай  ӛнімдеріне  жатқызатын  белгісіз  заттың 
табиғаты;  мҧнай  ӛнімдерінің  және  жанармайлардың  тҥрі  және  тҥсі  ӛзгеруі;  мҧнай 
ӛнімдерінің  және  жанармайлардың  тҥрі  және  маркасы;  жалпы  топқа  жатқызу 
себептері;  мҧнай  ӛнімдерінің  және  жанармайлардың  шыққан  тегін  анықтау; 
органолептикалық  әдіспен  сезілмейтін  мҧнай  ӛнімдерінің  және  жанармайлардың 
фактінің барысы. 
Тез арада тҧтанғыш мҧнай ӛнімдері – мҧнай ӛнімдерін және жанармайлардың 
сот экспертизасының объектілері болып табылады. 
Ӛрт  және  жарылыс  туралы  істер  қозғалса,  тауарлық  мҧнай  ӛнімдерін 
фальсификациясы  анықталса,  мысалы,  жоғары  сҧрыпты  және  тӛменгі  сҧрыпты 
жанармайларды  қосқан  кезде,  жанармайға  су  қосқан  кезде  осындай  объектілерінің 
зерттеулері жҥргізіледі. 
Жалпы  топқа  жатқызуын  және  шыққан  тегі  бірыңғай  болса,  мҧнай  ӛнімдері 
және  жанармайлар  ӛндірістің  технологиясына  қарай  (белгілі  зауыттан  щыққаны, 
ӛнімнің белгілі партиясы); сақтау жағдайларына қарай (мысалы, ашық резервуардың 
ішінде),  тасымалдау  және  пайдалану  тәртібіне  қарай  ерекшеленеді.  Бірақ,  мҧнай 
ӛнімдерін  және  жанармайлардың  белгілі  кӛлемін  немесе  іздерін  және 
идентификациялау (салыстыру) кез келген уақытта мҥмкін бола бермейді. 
Мҧнай  ӛнімдерін  және  жанармайлардың  материалдарын  сот  экспертизасына 
дайындау  және  тағайындау  бірқатар  ерекшеліктерін  талап  етеді.  Сақтау  және 
тасымалдау  жағдайлары  туралы,  пайдалану  тәртібі  туралы,  анықтау  және  осы 
объектілерді  алып  тастау  әдістері  туралы  мәліметтер  экспертизаны  тағайындау 
шешімінде кӛрсетіледі. 
Мҧнай  ӛнімдері  және  жанармайлары  бар  заттарды  сҧйық  заттарды 
гермитикалық  ыдыстарға  орау  қажет.  Ал,  созылмалы  заттарды  тірелеп  тҧратын 
қақпақтармен жабылған қҧрғақ шыны ыдыстарға салу керек. Ҥлгілерді салқын және 
қараңғы жерде сақтау керек. 
Мҧнай  ӛнімдерін  және  жанармайлардың  бірнеше  негіздер  арқылы 
классификациялауға  болады.  Тағайындау  бойынша:    техникалық  қолдануға 
жҧмсалатын  жанармайлар.  Олар,  ӛз  кезегінде,  отын  және  майлағыш  материалдарға 
бӛлінеді.  Басқа  сҧраныстарға  жарайтын  мҧнай  ӛнімдері  (парафиндер,  битумдар,  
мазут, асфальт, озокерит және т.б.). 
Тҥсі  бойынша:  ашық  тҥсті  (жанармайлар,  керосин,  тазартылған  майлағыш 
материалдардар),  қара  тҥсті  (майлағыш  материалдардың  кӛбінісі).  Ҧшқыш  қасиеті 
бойынша:  оңай  ҧшатын  (жанармай,  лигроин  және  т.б.),  олардың  қайнау 
температурасы  200°С  тӛмен;  аз  ҧшатын  (керосин,  пеш  отыны,  мазут  және  т.б.), 
олардың  қайнау  температурасы  200°С  аздап  жоғары;  мҥлде  ҧшпайтын  (майлағыш 
заттар), олардың қайнау температурасы 300°С жоғары. 
Барлық  мҧнай  ӛнімдерін  және  жанармайларды  тӛрт  ҥлкен  класқа  бӛлуге 
болады:  отындар;  майлар;  майлағыш  заттар;  басқа  мҧнай  ӛнімдері.  Отындар,  ӛз 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
81 
бетімен, 
бӛлінеді: 
жанармайлар; 
дизель 
отыны; 
керосиндер; 
рективті 
қозғалтқыштарына арналған. 
Мҧнай ӛңдеу.  Мҧнай ӛнімдерін және жанармайлардың негізгі алу  кӛзі болып 
мҧнай табылады. Мҧнай – май тәрізді, қара қоңыр немесе қара тҥсті сҧйық зат. Ол 
судан  жеңіл  және  судан  ерімейді.  Оның  ӛзінен  тән  иісі  болады.  Мҧнайдың  аса  ірі 
кендері  Кавказда  (Баку,  Грозный),  Оңтҥстік  Оралда,  Украинада,  Орта  Азияда, 
Қазақстанда, Волга бойында, Сібірде, Сахалинде кездеседі. 
Мҧнай – органикалық заттардың, негізінен кӛмірсутектердің кҥрделі қоспасы. 
Оның  қҧрамында  сҧйық,  еріген,  қатты  және  газ  тәрізді  кӛмірсутектер  болады.  Әр 
тҥрлі  жерлерде  шығатын  мҧнайлардың  қҧрамы  бірдей  емес.  Батыс  Украина, 
Грозный,  Орта  Азия  мҧнайлары  циклді  кӛмірсутектерден,  Орал  мҧнайы  ароматты 
кӛмірсутектерден  тҧрады.  Мҧнайдың  қҧрамында  кӛмірсутектерден  басқа  оттекті, 
кҥкіртті, азотты, т.б. қосылыстар болады. 
Мҧнай  шикі  кҥйінде  қолданылмайды.  Қосалқы  газдар  мен  судан  тазартылған 
мҧнайды  ӛнеркәсіпте  арнаулы  ректификациялық  колонналарда  айдау  арқылы 
ӛңдейді.  Ол  ҥшін  трубаларда  350°С  дейін  қыздырылған  мҧнайды  кӛлденең  тесік 
тарелкалармен  бӛлінген  ректефекациялық  колоннаға  (ҧзындығы  40  м)  жібереді. 
Колонна  бойымен  жоғары  кӛтерілген  мҧнай  буы  салқындап,  кӛмірсутектердің 
қайнау температураларына сәйкес сҧйық кҥйдегі мҧнай ӛнімдеріне айналады. 
Ең  ауыр  кӛмірсутектер  300°С  шамасында  колоннаның  тӛменгі  жағында 
тарелкаларды  соляр  майы  тҥзеді.  150-300°С  аралығында  керосин,  120-240°С 
аралығында лигроин, ал колоннаның ең жоғарғы жағында 40-150-200°С аралығында 
бензин тҥзіледі. Бензин қҧрамында С5-С16 болатын кӛмірсутектер болады. 
Мҧнайды  айдаудың  қалдығын  мазут  дейді.  Мазутты  300°  жоғары  қыздырып, 
ӛңдгенде  соляр  майы  мен  әр  тҥрлі  машина  майлары  тҥзіледі.  Мазуттан  вазелин, 
порофин  алады.  Мазутты  ӛңдегеннен  кейін  гудрон  қалады.  Оны  асфальт  жасауға 
қолданылады. 
Мҧнай  ӛнімдері  халық  шаруашылығында  кӛп  қолданылады.  Бензин  ҧшақтар 
мен  автомобилдерде  жанармай  ретінде  қолданылады.  Керосин  реактивті,  трактор 
қозғалтқыштарында 
және 
тҧрмыста 
қолданылады. 
Лигроин 
дизель 
қозғалтқыштарында  және  бензин  ӛндіруге  қолданылады.  Соляр  майы  мотор 
жанармайы  ретінде,  вазелинді  медицинада,  парафинді  карбон  қышқылдарын  алуға, 
майшам  жасауға  қолданылады.  Вазелин  сҧйық  және  қатты  кӛмірсутектердің 
қоспасынан тҧрады. 
Мҧнай  ӛнімдерінің  ішінде  ең  кӛп  қолданылатын  маңыздысы  –  бензин.  Бірақ 
мҧнайды  айдағанда  20%  қана  бензин  тҥзіледі.  Қазіргі  кезде  мҧнайды  қайта  ӛңдеу 
арқылы 80%-ке дейін бензин алады. 
Мҧнайды  қайта  ӛңдеуді  крекинг  дейді.  Крекинг  дегеніміз  –  мҧнайдағы  ірі 
молекулаларды  бензинді  қҧрайтын  ҧсақ  молекулаларға  айналдыру.  Крекинг 
процесін алғаш орыс ғалымы В.Г. Шухов ҧсынды. Крекинг процесінің бірнеше тҥрі 
бар. 
Термиялық  крекинг.  Бҧл  процес  кезде  ірі  молекулалы  кӛмірсутектерді 
(мазутты  т.б.)  жоғары  температурада,  20-70  атм  қасымда  ауа  қатыстырмай 
қыздырып, ҧсақ молекулалы кӛмірсутектерге айналдырады. Мысалы: 
С16Н34→С8Н18+С8Н16 
Осы әдіспен автомобиль бензиндерін ӛңдіреді. 
Катализдік 
крекинг 
процесін 
450°С-та 
катализатор 
AlCl3 
және 
алюмосиликаттар  қатысында  жҥргізіледі.  Катализдік  крекинг  әдісімен  авиация 
бензиндерін  ӛндіреді.  Катализдік  крекинг  әдісімен  ашық  және  тҧйық  тізбекті 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
82 
қаныққан 
кӛмірсутектерді 
(катализатор 
платина, 
молибден) 
ароматты 
кӛмірсутектерге  айналдырады.  Бҧл  бензиннің  сапасын  арттырады.  Крекинг  кезінде 
кӛп газдар бӛлінеді. 
Қазақстанда  мҧнай  ӛндіретін  кәсіпорындар  1945  жылдан  бастап  жҧмыс  істей 
бастады.  Бірінші  іске  қосылған  Атырау  мҧнай  ӛңдеу  зауыты,  ол  1959  жылға  дейін 
тек  сырттан  әкелінген шикізатты,  яғни  Тҥрікменстан  мен  Әзірбайжанның  мҧнайын 
ӛңдеді. Қазіргі кезде республикада жҧмыс істейтін тағы да екі мҧнай ӛңдейтін зауыт 
бар  –  Павлодар  және  Шымкент  мҧнай  мҧнай  ӛңдеу  зауыттары.  Ақтау  қаласында 
мҧнайдың  ілеспе  газынан  алынатын  этан  фракциясын  ӛңдеп,  этилен,  этилбензол, 
стирол және полистирол шығаратын біріктірген ірі тоннажды ӛндріс пен пластмасса 
зауыты  жҧмыс  істейді.  Бҧл  зауытта  бояуы  ӛнбейтін  алуан  тҥрлі  пласмассалар 
алынады. 
Мҧнайды айдағаннан кейін алынған қалдықтарын және дистиляттарды екінші 
рет  мҧнай  айдаған  кезде  шикізат  ретінде  пайдаланады.  Екінші  рет  мҧнай  айдаған 
кезде  келесі  процесстерді  қолданады:  риформинг,  гидрориформинг,  платформинг, 
алкилирование,  мҧнай  ӛнімдерн  ароматизациялау,  изомерлену  полимерлену, 
деструктивтік гидрогенизация, пиролиз, кокстеу. 
Мҧнайды  бірінші  және  екінші  рет  айдаған  кездегі  алынған  мҧнай  ӛнімдерін 
тазартуға  жібереді.  Алынған  мҧнай  ӛнімдерінің  сапасын  жақсарту  ҥшін  оларға  әр 
тҥрлі қоспаларды қосады. 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: