Қ ұ р ы л т а й ш ы : Казақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Ду можы - тушы атымен аталған елдің өз аты кім болғаны белгісіз.
12 Сы хай (Сөз теңізі) – Шаңхай: Сөздіктер баспасы, 1996. – 1148 б.
13 Көне «Таңнама. Түркеш баяны» – 194 орам.
14 Жаңа Таңнама. 43-орам. Жағрафиялық баян. Төменгі 7-бөлім.
15 Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы, 
1977.  - Т. 11. – 207 б.
16 Билік Ғибратнамасы. Түркештер баяны. – 206 орам.
17 Күлтегін (үлкен жазу) 18-53- қатарлар. – 50-57 бб. 
18 Шин жияң Ли шы Сы дян (Шин жияң тарихи сөздігі). – Үрімжі: Халық баспасы,1993. – 505 б.
19 Қашқари М. Түрік сөздігі. – Алматы: Қант баспасы,1998. – Т. 1-3. – 301 б.
20 Короғлы Х.  Огузский героический эпос. – М.:1981. – 133 б.
21 Уаң Миңжы. Үйсін туралы зерттеу. Нәбижан Мұхаметхан аудармасы. – Үрімжі: Халық бас-
пасы,1989. – 99 б. (470 б.)
22 Ханнама. Үйсін тарауы. Ханнама. 91. Хұндар тарауы. 
23 Исмагулов О. 10 л. юбилей Республики и антрополпгия Казахстана // Отан тарихы. – 2001. – № 3. 
24 Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. – Алматы: Қазмем баспа, 1957. – 148 б.
Резюме
Статья посвящена истории образования племенного союза «десять стрел» обосновавших 
Тургешский каганат (692-766 гг.) и уточнении их территории расселения.
Summary
This article is  devoted to formation of “Ten Arrows” folk of the grounded Turgesh kaganat (692 – 
766), and to specification of their ethnic territory. 
133

ӘӨЖ 379.4.5А1
К.Б. СИХЫМБАЕВА 
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Орталық Мұражайының
аға ғылыми қызметкері, т.ғ.к.
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТНООДОНТОГЛИФИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ
Аннотация
Мақалада Қазақстанның батыс өңірінде тұратын қазақтардың одонтоглификалық зерттеу жұ-
мыстарының нәтижелері берілген. Зерттеу барысында Жалпақтал тобында «шығыстық» бағыттағы 
одонтоглификалық  анықтамалардың  басымырақ  кездесетіні  анықталды.  Сонымен  қатар  қазақтарда 
«батыстық»  комплекстегі  анықтамалардың  ауытқу  деңгейінің  төмен  екені  байқалады.  Ол  Қазақстан 
жерінде қола дәуірінде тіршілік еткен тайпалардың антропологиялық  типімен  генетикалық сабақта-
стығын дәлелдейді.
Түйін сөздер: Қазақ халқы, антропология, одонтология одонтоглифика, тіс морфологиясы.
Одонтология (тіс морфологиясы) – антропология ғылымының арнайы саласы ретінде ХІХ ғасы-
рдың екінші жартысынан қалыптаса бастады.   Тіс құрылысының морфологиялық ерекшеліктері мен 
генетикалық  тұрақтылығына сыртқы ортаның табиғи құбылыстары әсер ете алмайды. Сондықтан тіс 
құрылысының зерттеу нәтижелері жер шарындағы халықтардың этногенез бен расогенез процестерін 
анықтауда маңызы өте зор. Қазіргі кезде халықтардың антропологиялық және расогенетикалық құрылы-
мын  анықтауда  тістің  одонтоглификалық  анықтамаларының  өзектілігі  мен  таксономиялық  маңыз-
дылығы өте жоғары бағаланады [1].
Одонтоглифика - жоғарғы және төменгі азу тістердің негізгі фиссуралары мен өрнектерін зерт-
тейтін  одонтологияның  бір  саласы  болып  саналады  (1,2-суреттер).  Адамдардың  эволюциялық  даму 
сатысында одонтоглификалық анықтамалардың гоминидтерден бастап  қазіргі заманға дейінгі генети-
калық байланыстарын белгілі антропологтар дәлелдеп берді [2,3]. Әрине, әр ғылыми зерттеудің көз-
деген мақсатына байланысты олардың әдістемесі мен талдауында өзіндік ерекшеліктері болады. Атап 
айтқанда, судебно-медициналық  сараптамаларда жеке басты адамдардың антропологиялық анықтама-
ларына ғана жүгінеді. Ал антропологиялық зерттеулерде популяциялық тәсілдеме кең қолданылады. 
Сондықтан оны судебно-медициналық әдістеменің қорытындыларымен салыстыру мүмкін емес. Се-
бебі расо-диагностикалық анықтамалар абсолютті болмайды. Олардың кездесу пайызы әр халықтарда 
әртүрлі болып келеді. Дегенменде топаралық айырмашылықтың жоғарғы пайызына қарамастан кейде 
жеке одонтоглификалық анықтаманың кездесуі кездейсоқ құбылыс болып саналмайды. Егерде зерт-
теліп отырған адамның тісінде белгілі бір расо-диагностикалық бағыттағы анықтамалардың екі немесе 
оданда көп анықтамалары болса онда оның қандай антропологиялық типке жататындығын толығымен 
анықтауға болады. Жалпы одонтоглификалық зерттеулер өткен ғасырдың 70 жылдарынан бастап ғылы-
ми айналымға енгізілді. Бұл саланың негізін қалаған белгілі Ресей ғалымы А.А. Зубов болды. Оның 
алғашқы зерттеу жұмыстары ненецтер мен грузин халықтарының арасында жүргізілді. Онда таксоно-
миялық маңызы зор бірнеше одонтоглификалық анықтамалар анықталды. Атап айтқанда, метаконус 
және энтоконид төмпешігіндегі жылғалардың аяқталуы, төменгі үлкен азу тістердегі дирадиус, три-
радиус формаларының кездесуі, 2/ med, 4 pr және басқада үшінші қатардағы жылғалардың орналасуы 
туралы мағлұмат берілді [4]. Одан кейін 1980 жылдары моңғолдар арасында осы бағдарлама бойын-
ша жұмыс жүргізіп, одонтоглификалық анықтамалардың этногенетикалық зерттеулерде өзектілігі мен 
ғылыми жаңалығының  орасан зор екенін делелдеген [5]. Қазіргі кезде осындай одонтоглификалық 
зерттеулер  Ресейде, Прибалтикада, Кавказда кең көлемде зерттеліп жатыр [6]. Қазақстанда да одонто-
глификалық зерттеу жұмыстары өткен ғасырдың 90 жылдарынан бастап жүргізіліп келеді [7]. 
Осы мақалада Қазақстанның батыс өңірінен жиналған одонтоглификалық материалдарда сипат-
134

тама берілген. Бұл жұмыс  Темір, Ойыл, Хобда және Жалпақтал аудандарының жергілікті тұрғында-
рының арасында жүргізілді.Жалпы  екі жыныс бойынша 511 адам зерттелді. 
Жоғарғы бірінші үлкен азу тістің протоконус төмпешігінің 2 жылғасының ІІ фиссурада аяқталу 
варианты 1pr (ІІ). Бұл фен шығыс халықтарында жиі кездеседі. Зерттеліп отырған батыс өңірінің қа-
зақтарында оның кездесу жиілігі 8,6-20,5 пайыз аралығын құрайды. Оның жоғарғы көрсеткіші Темір 
ауданында, төменгі пайызы Ойыл сериясында  анықталып отыр.
Жоғарғы  бірінші үлкен азу тістің протоконус төмпешігінің 1 және 2 жылғаларының үшбұрышы Т pr. 
Бұл анықтамада «шығыстық» бағыттағы көрсеткіш болып саналады. Зерттелген топтар арасында оның 
кездесу деңгейі айтарлықтай 0,0-6,4% ауытқиды.  T pr жоғарғы көрсеткіші  6,4 пайызы Ойыл ауылының 
тұрғындарынан табылып отыр.
Жоғарғы бірінші үлкен азу тістің эоконус төмпешігінің 1 және 2 жылғаларының үшбұрышы T eo. 
Төмпешіктің бұл морфологиялық құрылымы «шығыстық» одонтоглификалық бағытты көрсетеді.Зерт-
теліп отырған батыс өңірінің қазақтарында кездесу деңгейі өте ауытқымалы 3,6-16,7 пайыз аралығын-
да байқалады. Бұл анықтаманың да жоғарғы көрсеткіші Ойыл ауданының тұрғындарына тән екендігі 
байқалады.
Жоғарғы бірінші үлкен азу тістің эоконус төмпешігіндегі 1жылғаның 1eo (3) варианты. Аталмыш 
анықтаманың таксономиялық маңызы өте зор. Ол «шығыстық» одонтоглификалық анықтама болып 
саналады. Зерттелген қазақ топтарында 47,0-55,2% аралығында ауытқиды. Бұл анықтама көрсеткіші 
Хобда  ауданының қазақтарында төмен екенін байқатады.
Жоғарғы бірінші үлкен азу тістің протоконус және эоконус төмпешіктерінің 1 жылға арақа-
тынасының  (2+3)  варианты.  Тіс  морфологиясының  бұл  анықтамасы  «шығыстық»  бағыттағы    фен 
маркерінің қатарына кіреді. Зерттелген қазақ топтарында аталмыш анықтаманың кездесу жиілігі өте 
ауытқымалы 56,5-76,7 % екені байқалады. Оның жоғарғы пайызы  Темір ауданының тұрғындарында 
ұшырасады.
Жоғарғы бірінші үлкен азу тістің метаконус төмпешігінің 2 жылғасының  кездесуі 2/me. 
Одонтоглификалық зерттеуде тістің аталмыш морфологиялық құрылымы «батыстық» бағыттағы 
анықтама болып табылады. Зерттелген батыс өңірінің қазақтарында 57,5 -75,9% аралығында кездеседі. 
Оның жоғарғы деңгейі  Жалпақтал ауданының тұрғындарына тән екені байқалады.
Жоғарғы    екінші  үлкен  азу  тістің  алдыңғы  ойығы  M2  fa.  Одонтоглификалық  бұл  анықтамада 
«батыстық» бағыттағы фен маркері болып саналады. Негізінде бұл анықтама еуропеоидты тектес ха-
лықтарда  жиі  кездеседі.  Зерттелген  батыс  өңір  қазақтарында  оның  деңгейі  43,6-66,8%  аралығында 
ұшырайды. Жоғарғы деңгейі Хобда тұрғындарында болатыны байқалады. Дегенменде зертеліп оты-
рған өңірдің тұрғындарында аталмыш анықтаманың жиі кездесетіні  анықталды.
Төменгі бірінші үлкен азу тістің метаконид төмпешігінің 2жылғасының 2med (ІІ) варианты. 
Метаконидтің  аталмыш вариантының  таксономиялық маңызы өте зор, ол еуропеоидтық ерекшелік-
терді анықтайтын анықтама болып табылады.  Бұл варианттың кездесу деңгейі зерттелген қазақтар 
тобында 10,2-18,2% аралығында ұшырасады. Жоғарғы деңгейі Жалпақтал ауданының қазақтарынан 
табылып отыр.
Төменгі бірінші үлкен азу тістегі метаконидтің 1/ жылғасының кездесуі. Бұл жылға үшінші 
қатардағы топтарға жатады, негізінен олар монғолоид тектес халықтар арасында жиі кездеседі. Батыс 
өңірінің қазақтарында 20,7-38,0% аралығында байқалады. Аталмыш жылғаның жоғарғы пайызы жал-
пақтал тобында ұшырасады.
Төменгі бірінші үлкен азу тістегі метаконидтің 2/ жылғасының кездесуі.  Ал үшінші қатардағы 
2  жылғасы  еуреопоид  тектес  халықтарда  жиірек  болатыны  байқалады.  Зерттеліп  отырған  топтарда  
63,2-88,0% аралығында кездеседі. Оның төменгі пайызы хобда тобында  екені байқалады.
Төменгі бірінші және екінші үлкен азу тістердегі энтоконид төмпешігіндегі 2 жылғаның ІУ фис-
сурада аяқталу варианты. Бұл анықтама «еуропеоидтық» бағыттағы одонтоглификалық ерекшелік-
терді анықтайды.Батыс өңірдің қазақтарында оның кездесуі айтарлықтай деңгейде бірінші үлкен азу 
тісте 11,8-18,6%, екінші үлкен азу тісте 19,7-37,1% аралығында  екені байқалады.
Сонымен қатар зерттелген батыс өңір қазақтарының өзара  орта таксономиялық арақашықтары 
анықталды (ОТА). Ол үшін  таксономиялық маңызы зор 9 одонтоглификалық  анықтама алынды: M1 
1 pr (ІІ) варианты, M1 1және 2pr үшбұрышы, M1 1 және 2 eo үшбұрышы, M 1 eo (3) формасы, M1 2/ 
кездесуі, M2жалған алдыңғы ойығы, M1 2med (ІІ) варианты,  M1 2/ кездесуі, M1 2end (ІУ) варианты. 
Осы анықтамалар негізінде есептелген орта таксономиялық көрсеткіштері бойынша дендрограмма сы
135

зылды (3-сурет).Дендрограммада зерттелген топтардың өзара одонтоглификалық байланыстарының  
жақындығын көруге болады. Дегенменде жалпақтал тобы жеке субкластерде орналасқан. 
Бұл өзге шелікті дәлелдеу үшін арнайы график сызылды (4-сурет). Онда тік бұрыштың көлбеу 
сызығына (абсцисс сызығы) зерттелген топтардың «шығыстық» көрсеткіші, ал оның тік сызығына 
(ординат сызығы) «батыстық» көрсеткіштері  көрсетілген. Бұл графикте жалпақтал тобы басқа топтар-
дан оқшаулау орналасқан. Ол аталмыш топта басқа топтарға қарағанда «батыстық» ерекшеліктердің 
басымдығын байқатады. Бірақ ол өзгешелік статистикалық нақтылы дәрежеде дәлелденбейді.
Енді зерттелген батыс өңір қазақтары басқа халықтардың одонтоглификасымен де салыстырылды 
(1-кесте). Осы одонтоглификалық анықтамалардың салыстырмалы сипатамасына назар аударайық. Ол 
үшін жоғарыда аталған 9 таксономиялық маңызы зор одонтоглификалық анықтамалар бойынша олар-
дың орта таксономиялық арақашықтығы (ОТА) шығарылды.Бұл көрсеткіштердің мәні қазақтардың са-
лыстырылып отырған дұнған, қалмақ моңғол халықтарымен айырмашылығы нақтылы статистакалық  
жоғарғы  дәрежеде  ерекшеленетіні  байқалады.  Әсіресе  оны  осы  матрица  бойынша  сызылған  денро-
граммадан көруге болады. Онда қазақтар жеке субкластерге орналасқан.Сонымен қатар «батыстық» 
және «шығыстық» комплекстерінің көрсеткіштері бойынша арнайы сызылған графикте те қазақтардың 
одонтоглификалық сипаттамасы олардың антропологиялық құрамында «шығыстық» яғни монғолоид-
тық ерекшеліктердің салыстырып отырған халықтарға қарағанда төмендігін көрсе теді.
Қорыты  айтқанда  ,  батыс  өңір  қазақтарының  одонтоглификалық  сипаттамасы  олардың  өза-
ра  жақындығын  дәлелдейді.  Дегенменде  Жалпақтал  тобының  қазақтарында  «батыстық»  бағыттағы 
анықтамалардың басымдығы байқалады. Атап айтқанда, жоғарғы бірінші үлкен азу тістің метаконус 
төмпешігінің 2/ жылғасының кездесуі, жоғарғы екінші үлкен азу тістің жалған алдыңғы ойығы, төменгі 
бірінші және еінші үлкен азу тістердің метаконид төмпешігінің 2 жылғасының ІІ фиссурада аяқталуы-
ның жоғарғы деңгейде кездесуі дәлел болады. 
Сонымен қатар зерттеліп отырған қазақ топтарында «батыстық» комплексті сипаттайтын анықта-
малардың ауытқу жиілігі «шығыстық» бағыттағы анықтамалырдың көрсеткіштерінен төмен. Ол қа-
зақтардың этногенетикалық тамырының тереңде, қола дәуірінде Қазақстанда тіршілік еткен тайпалар-
мен генетикалық байланысын айғақтайды.   
1 кесте – Батыс өңірінің қазақтары мен салыстырмалы топтардың одонтоглификалық анықтамалары-
ның кездесу жиілігі
№  Анықтама
қазақтар
дұнғандар қалмақтар моңғолдар
1.
2.
3.
4. 
M
1
 pr (ІІ) варианты       
M
2
 pr (ІІ) варианты              
 M
1 
1 және 2 pr үшбұрышы
M
1
 1 және 2 eo үшбұрышы
13,5
19,3
3,4
9,3  
15,2
18,1
 5,8
 11,3 
22,0
18,2
 6,7
10,0
17,9
23,5
 7,1
14,7
136

5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
M
1
 1eo(3)формасы 
M
1
 1pr және 1eo арақатынасы (2+3)
M
1
 1 және 2me үшбұрышы
M
2
 2me (III)варианты
M
1 
1eo және 1me арақатынасы (2+3)
M
1
 2/me кездесуі
M
2
 жалған алдыңғы ойығы
M
1 
2med (ІІ)варианты
M
2
 2med (ІІ) варианты
M
1 
1/med кездесуі
M
1 
2/med кездесуі
M
1 
2end (ІУ)варианты
M
2
 2end (ІУ) варианты
51,7
64,5
47,5
21,1
48,6
65,0
54,1
13,8
72,6
29,5
76,3
14,4
25,8 
66,1
80,0
78,5
26,7
48,0
77,5
66,7
16,8
79,6
50,9
72,8
6,7
18,8
61,1
68,4
72,9
     -
38,8
72,1
54,5
9,0
73,5
62,9
75,6
 2,0
Ъ15,4
73,7
66,2
76,8
20,9
74,7
78,5
46,2
3,5
49,0
62,6
74,4
10,0
25,2
    
                                                 
1-сурет. Жоғарғы үлкен бірінші азу тістің толық одонтоглификалық көрінісі.
me- метаконус төмпешігі, eo –еоконус төмпешігі, pr-протоконус төмпешігі, hу-гипоконус төмпешігі. 
Рим цифрларымен төмпешік аралық фиссуралар белгіленген. Араб цифрларымен екінші және үшінші 
қатардағы жылғалар белгіленген.
137

                                            
2-сурет. Төменгі бірінші үлкен азу тістің толық  одонтоглификалық көрінісі.
med- метаконид төмпешігі, eod- эоконид төмпешігі, end-энтоконид төмпешігі, hуd-гипоконид, dsd-ги-
поконулид. Рим цифрларымен төмпешік аралық фиссуралар белгіленген. Араб цифрларымен бірінші 
және екінші қатардағы жылғалар белгіленген.
 
  
   
3-сурет. Батыс өңірі қазақтарының одонтогликалық дендрограммасы.
1-.Темір ауданы, 2-Ойыл ауданы, 3-Хобда ауданы, 4-Жалпақтал ауданы.
138

                                            
4-сурет. Батыс өңірі қазақтарының шығыстық пен батыстық одонтоглификалық 
комплекстерінің координаты бойынша орналасуы
1-Темір ауданы, 2-Ойыл ауданы, 3-Хобда ауданы, 4-Жалпақтал ауданы.
   
5-сурет. Батыс қазақтарының салыстырмалы одонтоглификалық дендрограммасы.
1-Батыс өңірінің қазақтары, 2-дұнғандар, 3- қалмақтар, 4- моңғолдар.
139

                                            
6-сурет. Батыс қазақтардың шығыстық пен батыстық одонтоглификалық 
комплекстерінің координаты бойынша салыстырмалы орналасуы. 
1-батыс өңір қазақтары, 2-дұнғандар, 3- қалмақтар, 4-моңғолдар.
Әдебиеттер
_____________________________
1 Зубов А.А. Методическое пособие по антропологическому анализу одонтологических материа-
лов (библиотека «Вестника антропологии). – М.: Этно-онлайн, 2006. – 76 с.
2 Зубов А.А., Халдеева Н.И. Одонтология в современной антропологии. – М.: Наука,1989. – 232 с. 
3 Халдеева Н.И., Зубов А.А., Харламова Н.В., Беляева В.И. Исследование находок зубов верхнепале-
олитической стоянки Пушкари І 1 // Вестник Антропологии. – М.:, Оргсервис, 2011. – Вып.19. – С. 85-96.
4  Зубов  А.А.Одонтоглифика  //  Расогенетические  процессы  в  этнической  истории.  –  М.:  Нау-
ка,1974. – С. 13-43.
5 Зубов А.А., Золотарева И.М. Монголы в мировой систематике одонтологических типов //Во-
просы антропологии. – 1980. – Вып. 64. – С. 69-88.
6 Кащибадзе В. Методические подходы к одонтологическому исследованию популяций Кавказа. – 
Ростов-наДону: Ростиздат, 2010. – 311 с.
7 Исмагулов О., Сихымбаева К.Б. Этническая одонтология Казахстана. – Алма-Ата: Наука,1989. 
– 237 с.
Резюме
В  статье  представлены  результаты  одонтоглифических  признаков  локальных  групп  Западного 
Казахстана. Вместе с тем у жалпакталской группы наиболее выраженные «западные» одонтологиче-
ские признаки. Отличительными особенностями одонтоглифики у казахской популяции являются ста-
бильность  концентрации  признака  «западной»  ориентации.  Возможно,  в  данном  случае  проявилась 
европеоидная расовая основа аборигенного населения эпохи бронзы, путем многократной метисации 
трансформировавшегося в тип современных казахов.   
Summary
In the article  presented results of odontoglyphics attributes of local groups of the Western Kazakhstan. 
At the same time among Zhalpaktal group the most expressed «western» odontologic attributes. Distinctive 
features  of  odontoglyphics  among  the  Kazakh  population  are  stability  of  attribute  concentration  of  the 
140

«western» orientation. Probably, in this case occurred Caucasian racial basis of the native population of the 
Bronze epoch, by repeated crossbreeding transformed in the  type of modern Kazakhs.  
ИНСТИТУТ МҰРАҒАТЫНАН
ИЗ АРХИВА ИНСТИТУТА
FROM THE INSTITUTE’S ARCHIVE
МҮСІРЕПОВ Ғ.: ХАТТАР СЫР ШЕРТЕДІ
(Жалғасы. Басы өткен сандарда (№1, №2). Соңы)
АМАНДЫҚ ХАТ
Аса  ардақты  һәм  құрметті  ақсақал,  сәлем  бердік.  Ассалаумағаликум!  Қызмет  барысыңыз  және 
творчестволық еңбек барысыңыз бек жақсы ма? Апай саламат па? Әмір және басқа туыстарыңыз сала-
мат болар! Шоқан Күдербеков, Мырзағали Күдербеков, Темірғали Нұртазин ағалар аман ба? 
Творчестволық еңбегіңіздің жемісті болуына туысқандық жүректен шын тілектестік білдіремін! 
Қазақ  ССР  Ғылым  Академиясының  Тарих,  археология  және  этнография  институтының  директоры 
сіздің ұсыныңызды маған айтты. Ол туралы орынбасарына да ескертті. Бек Сүлейменов, Төлтай Ба-
лақаев, Нығымет Едігенов – үшеуінің ұсынысын да маған айтты. Қысқасы бұлар әлі төрт орынның 
бірде-біріне ешбір кісі қабылдаған жоқ! Жаңа жылдан бастап, қабылдайтын ыңғай білдірді: Личный 
листок по учету кадров, автобиография, заявление, дипломның көшірмесін, 6x9 фотомды алып қалған. 
141

Өздері маған удостоверение жазып берді. Ондай удостоверениені Әдебиет және өнер институты да 
берді. Бұл екі институтқа аз материал тапсырған жоқпын! Бірақ арзан алды, оның үстіне, 20% - ін ака-
демияның дүкені ұстап қалды. 
Нығымет Едігенов, Төлтай Балақаев, Бек Сүлейменов, Асқар, Қалихан Ысқақов, Тәкен Әлімқұлов, 
Шахан Мусин – жетеуі менің сізбен жолығуыма дәнекер болды. Ол кісілерге көп-көп рахмет айтамын. 
Басқаларыныкі сөз емес, осы күні елдің көбі өтірік айтатын көрінеді, бұзылып, қияли-шайхы боп 
кеткен ғой деймін! Ал, аға, Ұлпанды тез аяқтаған екенсіз! Оныңызға қайран қалдым! Әлде материал 
топтамадыңыз ба? Осы сіздің және Сәбиттің Еменалының қасына көшіріп салып жүргендеріңіз, Қа-
ныкей емес! Ғайникен ғой деймін! Өйткені, Байеке Бабасұлының, Аулабай бидің, Тәштиттің, Байда-
лының, Тілен бидің, Сегіз серінің шежірелерінде «Есеней Естемесов аға сұлтанның нақсүйер зайыбы 
– Қаныкей Қаратоқақызы 1849 жылы 62-ден  63-ке қарағанда, көктемде қайтыс болды. Ол бәйбішеге 
келер 1850 жылдың көктемінде, яғни ит жылы ас берілді, тауық жылы қайтыс болды, аса аяулы, сертті, 
батагөй ана еді!» - делінген. Ғайникеннің үлкен қателігі болған! Әрине, ол кісі Есеней мырзаның өзінде 
көңілі барын білмеген. Білсе, ол іске бармас па еді, қайтер еді? Обалына Шоңның Мекайласы қалған. 
Ғайникен  адал  болғанда,  Есеней  мырза  Ұлпанды  алмайды  да  екен!  Ғайникен  туралы  осы  жіберіп 
отырған материалымның ішінде бар! Ылғи Ұлпан, Ұмсын, Майра сияқты бақытсыз әйелдерді жазып 
жүрсіз. Ғайникен де – соның бірі. Оны да жазуыңызға болады. 
Осы материалдың ішінде Ұмсын сұлу туралы да, оның сүйікті жігіті Нүрке туралы, Нүркенің жол-
дастары Жама, Бағдат, Оразақ, Шоқпыт, Елеукенің Жиенбеті, Арбабайдың Қазыкені, Кәрібайдың Әкім-
жаны,  Байеке  Айдаболұлы,  Байеке  имам  Бабасұлы,  Ақан  сері,  Құлыкештің  Мұқаны,  Үкілі  Ыбырай 
туралы материалдар бар, соны екшеп аларсыз, бұл адамдарды жағымсыз кейіпкерлер қатарына жатқы-
зуға болмайды. 
Жағымсыз кейіпкерлер Мұқан мен Жұман, Шоқтыбайдың Қожахметі. Қалғанын өзіңіз табарсыз?! 
Бағдат, Жама, Нұрке, Оразақ, Шоқпыт, Жиенбет, Қазыкен, Әкімжан – сегізі – жеке ерлер! Олар-
дың басқа ұры-қарақшылардан айырмашылығы көп. Мұны ескерерсіз деп білемін. Мұнан басқа Есе-
ней туралы материал бар бұның ішінде. Бұл материалдарды бұрынғы материалдардың жалғасы деп 
түсініңіз?! Сізге, осы жаңа жылға дейін біраз материал беріп үлгірермін! Жалпы көктемге дейін сізге 
қажетті материалдарды аманшылық болса, түгел беріп болармын! 100 парақ па, 200 парақ па беретін 
материалым бар! Қанша материал беретіндігіме шек қоя алмаймын! Сіз, сол Ұмсын сұлу туралы мен 
берген материалдарды, өзіңіздің білетініңізді қосып жазып тастаңыз?! Ел ішінде бұл оқиғаны білетін 
адам қалған да жоқ шығар! Елден материал іздестіру пайдасыз! Жақсы роман, повесть, әңгіме жазатын 
ретіңіз бар-ақ! Әрине, біздің сізге ақыл айта алатын ретіміз жоқ! Дегенмен өзімнің ойым ғой! Әлгі Әну-
ар Әлімжановтың «Махамбет жебесі» романы – роман емес, повесть, бірде-бір қолбасшы-батырдың, 
не қазақтың, ержүрек қыз-келіншегінің жиынтық бейнесі жоқ! Исатай мен Махамбеттің бейнесі прото-
типтендірілмеген,  көсемнің,  отаншыл  ақынның  бейнесі  жоқ!  Бос  сөз!  Өзекті  өрбіген  оқиға  да  жоқ! 
Композициясы да, сюжеті де нашар, тек тақырыбы, идеялық мәні, тілі жақсы! Берқайыр Аманшиннің 
«Исатай семсері» атты киноповесі де сол сияқты. 
Сіздер Ғайникен мен Қаныкейді алмастырып алыпсыздар! Ғайникеннің орнына Қаныкей деп ай-
тылып кетіп жүр! Қаныкей Есенейдің өзімен жасты. Ал, Ғайникен деген Есенейдің көңілі ауған келін-
шек, Есенейден 25 жас кіші. Қаныкей – ел билігіне араласпаған бәйбіше. Қаныкейдің өзінен он жас 
кіші інісі Зілғара - аға сұлтан, заседатель, старшын, би, сал-сері болған кісі. Зілғара 1797 жылы туып, 
1896 жылы қартайып, қайтыс болған, жылы – жылан. 
1821-1822 жылдары Есіл бойына мал cалуға келген Бағаналы Найманның Қарабала-Шағыр руынан 
шыққан Жаулыбай мырзаның қызы – Балғайша сұлуға арнап, Зілғара «Жиырма бес» деген төмендегі 
әнді шығарған:
«Есілдің ар жағында көрдім сені,
Сырғаңды қайық қылып, өткіз мені, 
Сырғаңды қайық қылып өткізбесең, 
Болсаңда, хордың қызы, көрмен сені. 
Беріп кет, жүзігіңді мыс та болса, 
Жүрейік, күліп-ойнап қыс та болса. 
Шеш дағы қосай етік, байпақшаң кел, 
Көрейін, өз сорымнан ұстап алса!» 
142

Мұнан басқа Зілғара айтқан өлең, қанатты сөздер өте көп! Соның бірі – төмендегі өлең: 
«Келгенде, тоқсан беске торғайдаймын,
Мен көшкенде жылқыны зорға айдаймын, 
Қатын-бала, тілімді алмаған соң, 
Отырып от басында ойбайлаймын! 
Жасымнан атым шыққан Зілғара едім, 
Алмаған пенде тілін бір бала едім. 
Кешегі жиырма бес жас қайта келсе, 
Дүниенің төрт бұрышын шарлар едім». 
Зілғара  төрт  әйел  алған.  Мұса  деген  баласы  да  аға  сұлтан  болған,  Шыңғыспен  ит  жығыс  түсіп 
жүрген! Мұсаның қызы – Бәкіжанды Тәштиттің ағасы, Ешмұхаммедтің ұлы Құсайын алған. Құсайын 
Еменалыға тартқан. 
«Айымжан», «Жылқы алған», «Сегіз сері мен Мақпал сұлу», «Шағалақ Керей Ханшайым Ертісбай-
қызы мен Бахтияр төренің қағысуы» деген төрт материалды Тәкен Әлімқұловқа 1972 жылы беріп едім, 
сондықтан ол материалды сізге айтуға ұялдым. «Айымжан», «Жылқы алған», «Ханшайым мен Бахтияр 
төренің қағысуы» атты материалдың бір-бір данасы өзімде бар! «Сегіз сері мен Мақпал сұлу» туралы 
материалды Әдебиет және өнер институтына тапсырдым. Өзімде сақталған жоқ. Тәкенге берешек «Ке-
рей Сауыт батыр», «Көк мәстек тұлпар» деген екі материалым бар. Бірақ, оларды әлі берген жоқпын! 
Өткен август айында Әлкей Марғұланның Рубенштейн көшесі №12  үйдегі дачасына-демалыс 
үйіне барып, ол кісімен дидарластым. Әлекең сізді жақсы бағалады. Әлекең: «Есеней Шыңғыстан 
бұрын да, Шыңғыстан кейін де аға сұлтан болған. 1822 жылға дейін, аға сұлтандық штат шыққанға 
дейін де өз елінің көсемі боп, ел билеген, ешкімнің жылқысын бақпаған кісі! Ол туралы материалым 
бар!» - деді. Әлекең Жекен Жұмақановтың «Соқпақ соңы» атты кітабын оқып, «Жаяу Мұса сияқты қыз 
мінезді, қоян жүрек, қорқақ жігіттер жол жүруге жарамайды!» - деген сөзіне бола Жекен Жұмақановқа 
ренжіп қалыпты. «Кең, жібек мінезді кісі еді, бірақ қорқақ емес, беделді өткір кісі еді, Жаяу Мұса!», 
- дей келе: «Жекен Жұмақановтың өзі сол заманда болса, Жаяу Мұса сияқты бола алмаған да, жолда 
жүре алмаған болар еді!» - деді Әлекең. 
Сәбиттің баласы Маратты көрдім. «Петропавловскінің жігітімін!», - деді. Онысы – дұрыс, бірақ, 
Керей шежіресін білмейді екен! Есенейді білгенмен, Әлкей Марғұлан да Керей шежіресін білмейді 
екен. Маған хат жазып, Әлкей Марғұлан Керей шежіресінің схемасын 1972 жылы менен алған! Бірақ, 
мен ол кісіге обследование жазып бергенім жоқ. Ана уақтар мүлде шежіре білмейді. Менің арабша 
жазумен жазылған шежіре кітабымды Рамазанов Мәлік деген (Қоқыш төренің қызынан туған) Жан-
сары Уақтың шалы алып еді, ол үйге қалдырған көп материалым бар еді. Соның бәрін Сәбит марқұм 
алып, бермей кетті. Мен ол шежірені бір керей шалынан қалап алып едім. Қозыбай шежіресі, ішінде 
Қалихан Ысқақов деген ертеде өткен ақынның жақсы өлеңдері бар еді. Мәлік Рамазанов бұл күнде жоқ! 
Қайтыс болған. Уақтар: «Жантоқа би бірінші аға сұлтан болған. Жантоқадан Есеней қорқады екен!» 
- деп, бос сөзді көп айтады. «Керей Кореядан келіпті» - деп, бір уақтар Алматыда айтып еді, әкесіне та-
нытып тұрып, уақты таратып, олар туралы, әсіресе, Қожық пен Торсан туралы шығарған өлеңді айтып 
беріп едім, тарс аузын жұмды да қойды, өзі кешірім сұрады. Осыны былықтырып жүргенде Сәбит, Шу-
хов. Керейден сізге дейін 32 ата екен! Ұмытпаңыз?! Есенейге дейін 28 ата екен! Шақшақ бидің қазіргі 
бала жігіт ұрпағы – Балташқа дейін 34 ата екен! Сізге өткен жолы шежіре салғанмын! Бас жағы толық 
емес!  Кейін  толықтырармын!  Шежіре  салған  мақсатым  –  сол!  Сіз  –  үлкен  ақсақал  адамсыз!  Сіздің 
архивіңізде өз еліңіздің шежіресі міндетті түрде болу керек! Қазақ совет энциклопедиясына біздің ірі 
руларымыз кірмей қалды. Бұлар «М» әрпіне келді. Осы бір өкінішті жайт болды. Өзі біздің елден кісі 
туған жоқ қой деймін. Басқа елдердің кісілері өтірік болса да, жазып беріп жүр! Қазақ совет энцикло-
диясының І томында: «Керейде Құлсары, Семеналы,» - деген ел бар!» - депті. Не деген ессіздер! Семе-
налы, Құлсары атты ел жоқ! Өздеріне: «Білмесеңдер, жазбаңдар!» - дедім. Біржанов деген бір дүмше 
бар көрінеді. Кездестіре алмадым. Сол керей туралы беріпті. Түгел қате! Құлсары деген әрі батыр, әрі 
тілмаш бар - ол Балта Керейден. Ал, Көшебенің бесінші ұрпағы Қараоразды Көшебенің тоқалынан 
туған Әлмамбетпен туыстырып қойыпты. Ашамайлыдан Шимойынды бір-ақ туғызыпты. Көшебеден 
Табейді туғызыпты, Балтадан Иса мен Төлемісті туғызыпты. Не деген мақұлықтар! Қайтып ғалым боп 
жүр?  Бір  қызметкер:  «Семеналы,  Құлсарыны  білеміз!»  -  деді.  «М»  әрпінен  бастап  руларды,  атақты 
кісілерді жазып апарып едім, машинаға бастырып, үш дана қып әкел!» - деді. Менің дайын тұрған ма-
143

шинкам бар ма? Қысқа-қысқа жазып едім! Машинкаға бастыруға тұрмайды. Сізге хабарластым, сізге 
рахмет! Қарсы болған жоқсыз! Бірақ, сізге беру үшін, толық жазу керек! Даусыз, мен сізге Дәулен ба-
тыр, Майлы би, Қожаберген жырау, Тіленші би, Тұрсынбай батыр, Шақшақ би, Киікбай би, Тоқсан би, 
Тілен би, Арықбай шешен, Қозыбай шешен, Жанат Есілбиұлы, Жанахмет Қамбарұлы деген ақындар, 
Шәрке сал туралы материалды жазып беремін! Бір Уақ жігіті мені тартып, өзіне баурап алды. Ыбырай 
Алтынсарин атындағы Педагогика ғылыми-зерттеу институтының директоры Роза Есенжолованың ері 
– Балташ Ысқақов. Қысқа жазылған материалдарды сол кісі алып қалды. Ол кісі Керей туралы менен 
көп материал алды. 
1972 жылы Тәкен Әлімқұловқа «Айымжан», «Жылқы алған», «Сегіз сері – Мақпал сұлу», Шағалақ 
Керей Ертісбай қызы – Ханшайым мен Бақтияр төренің қағысуы» деген төрт материал бердім. Қаскен-
бай Жұмағұлов бір кезде менен көп материал алды. Жақсы көретін ұстазым еді. Кейін берекесіз болды, 
үш бірдей әйел тастады. ... бар нәрсені Қаскенбай алып кетіпті. Елге «Кереймін!» - деп, өтірік айтыпты. 
Қуандық Арғынның жігіті, керей емес! ...
Артық айтсам, кешірерсіз! «Көп жазды!» - деп, сөкпеңіз?! Ал, аға, сізді апай-екеуіңізді алдағы 
5 декабрь – СССР Конституциясы күні – Алтын Заң күні мейрамымен құттықтаймын! Мерекелеріңіз 
құтты болсын! Сіздерге аса мықты денсаулық, ұзақ өмір, зор бақыт тілеймін! Хат жазып, хабар күтуші 
мен туысыңыз Қаратай Биғожаұлы. Төрт қалың конверт жіберіп отырмын! Әзір осыған разы болыңыз?! 
Көргенше, қош сау болыңыз?! Апайға менен сәлем! 
25.11.1974 ж. 

жүктеу/скачать 2,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: