№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015

№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015     ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
72 
«ЗЕРТТЕУШІ» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-БІЛІМ БЕРУ ОРТАЛЫҒЫ 
ҰЙЫМДАСТЫРҒАН «КОЛЛЕДЖ СТУДЕНТТЕРІНІҢ ҮЗДІК ҒЫЛЫМИ 
ЖҰМЫСЫ» АТТЫ ҒЫЛЫМИ ЖОБАЛАР КОНКУРСЫНА ТҮСКЕН 
ЖҰМЫСТАР 
  
ОРЫНБЕКОВ Дәулет Бақытжанұлы, 
Қармақшы аграрлы-техникалық колледжі «Автомобиль көлігіне қызмет 
көрсету және пайдалану» мамандығының ІІ курс, №183 топ студенті, 
Жосалы кенті, Қармақшы ауданы, Қызылорда облысы, 
Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: БАҒЫЛАНБАЕВА Нұргүл Яхобқызы, 
Қармақшы аграрлы-техникалық колледжі «Физика» пәнінің 
ІІ санатты оқытушысы, Жосалы кенті, Қармақшы ауданы, 
Қызылорда облысы, Қазақстан Республикасы 
 
 
 
ВАКУУМДАҒЫ ЭЛЕКТР ТОҒЫН ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫ 
 
Вакуум  (лат.  Vacuum  –  бос  кеңістік)  –  атмосфералық  қысымнан  төмен 
қысымдағы  газ  күйі.  Вакуум  ұғымы  әдетте  шектелген  көлемді  толтыратын  газға 
байланысты  айтылады,  кейде  бұл  ұғым  бос  кеңістіктегі  (мыс.,  космос)  газға  да 
қолданылады. 
Вакуум құрылғыларындағы газ жағдайы молекуланың (немесе атомның) еркін 
жол  ұзындығы  λ  мен  приборға  немесе  процеске  тән  өлшемнің  d  ара  қатынасы 
бойынша  анықталады.  Мұндай  өлшемдер  қатарына  вакуумдық  көлемді  шектейтін 
қабырғалардың  ара  қашықтығы,  вакуум  құбырының  диаметрі,  электр  вакуумдық 
приборлардың электродтарының ара қашықтығы т.б. жатады.  

№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015     ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
73 
Вакуум – сиретілген орта, онда молекулалар санының аздығы сонша, олардың 
соқтығысу  мүмкіндігі  болар-болмас.  Кәдімгі  жағдайда  ол  электр  тоғын  өткізбейді. 
Егер  зарядтарды  сырттан  енгізіп  және  күшті  электр  өрісін  тудырса,  онда  вакуумде 
ток пайда болады. 
 
Ауасы  сорылып  алынған  құтыға  қыздыру  қылын  дәнекерлейді  де,  оны  ток 
көзіне қосады. Электр тоғы өткенде пайда болатын жоғары температураның әсерінен 
электрондар  металл  қылдан  босап  ұшып  шығады.  Кейбір  қыздыру  қылынан  ұшып 
шыққан электрондар металға қайтадан оралуы мүмкін. Демек, қыздырылған қылдың 
төңірегін әрқашан еркін электрондардың белгілі бір мөлшері қоршап тұрады. 
Егер  де  құтыға  тағы  бір  электродты  дәнекерлеп  және  олардың  арасында 
потенциалдар айырымын тудырса, онда электрондар бағытталып, қозғала бастайды 
және электр тоғы пайда болады.  
Вакуум  –  Әбу  Насыр  әл-Фарабидің  түбегейлі  еңбектерінің  бірі.  Бұл  еңбектің 
арабша  нұсқасы  түрікше  және  ағылшынша  аудармаларымен  бірге  1951  жылы 
Түркияда  басылып  шықты.  Әл-Фараби  бұл  еңбегінде  вакуумның  жоқ  екендігін 
ежелгі  гректерде  кездесетін  тәсілмен  және  физика  ғылымының  сол  кездегі 
жетістіктеріне  жасалған  дұрыс  логикалық  қорытындыға  сүйене  отырып  дәлелдеуге 
ұмтылады.  Ол  бұл  трактатында  вакуум  жөнінде  бірін-бірі  жоққа  шығармайтын  екі 
пікір  ұсынады:  бірінші  пікірінде  материяда  мүлдем  бос  кеңістік,  яғни  абсолют 
бостық  жоқ,  бірақ  ол  материяның  жаратылысы  бізге  белгісіз  десе,  екінші  пікірінде 
әл-Фараби салыстырмалы түрде бостықтың болуы мүмкін екенін аңғартып, бірақ ол 
шын мәніндегі абсолют бостық емес, ауасы сиретілген кеңістік дейді. 
Вакуум үшке бөлінеді: жоғары, орташа, төмен. 
Жоғары  вакуумдағы  газ  қасиеті  тек  молекулалардың  қабырғаларға 
соқтығысуымен  ғана  анықталады.  Себебі,  молекулалардың  өзара  соқтығысуы  өте 
сирек  болатындықтан  шешуші  рөл  атқармайды.  Молекулалар  қабырғалар 
аралығында түзу сызық бойынша қозғалады. Жылу тасымалдау құбылысы градиент 
секіруімен  сипатталады.  Мысалы,  ыстық  және  салқын  қабырғалар  арасындағы 
кеңістіктегі  молекулалардың  жартысына  жуығының  жылдамдығы  салқын 
қабырғаның температурасына сәйкес келеді. Екінші сөзбен айтқанда, барлық барлық 
көлемдегі  газдың  орташа  температурасы  бірдей,  бірақ  ол  ыстық  және  салқын 

№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015     ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
74 
қабырғалардың  температурасынан  өзгеше.  Тасымалданатын  жылу  мен  зат  мөлшері 
газдың  қысымына  тура  пропорционал.  Жоғары  вакуумдағы  ток  тек  электродтар 
бөліп шығаратын электрондар мен иондарға ғана тәуелді. 
Орташа  вакуумдағы  газ  қасиеті  төменгі  және  жоғары  вакуумдағы  газ 
қасиеттерінің  аралығында  болады.  Аса  жоғары  вакуумның  ерекшелігі  газ 
молекулалардың соқтығысымен емес, вакуумдағы қатты дене бетіндегі процестерге 
байланысты.  Қандай  да  болмасын  дене  беті  жұқа  газ  қабатымен  қапталған.  Дене 
бетіндегі  осы  газ  қабатын  қыздыру  арқылы  жоюға  болады.  Газдың  мүлдем 
арылтылған  дене  бетінің  қасиеті  күрт  өзгереді:  үйкеліс  коэффициенті  артады, 
қайсыбір жағдайда бөлме температурасының өзінде-ақ материалдарды диффузиялық 
тәсілмен пісіру мүмкіндігі туады. 
Төмен вакуумдағы газ қасиеті молекулалардың бір-бірімен жиі соқтығысулары 
нәтижесінде пайда болатын энергия алмасу дәрежесіне сәйкес анықталады. Мұндай 
газда  ішкі  үйкеліс  болады.  Оның  газ  ағыны  аэродинамика  заңдарына  бағынады. 
Төмен вакуумда электр және жылу өткізгіштік, ішкі үйкеліс, диффузия құбылыстары 
баяу  өзгереді  немесе  тұрақты  күйінде  сақталады.  Мысалы,  төмен  вакуумдағы 
«ыстық»  және  «салқын»  қабырғалар  арасындағы  кеңістіктегі  газ  температурасы 
бірте-бірте  өзгереді.  Мұнда  алмасатын  жылу  шамасы  мен  зат  мөлшері  қысымға 
тәуелсіз  болады.  Егер  газ  екі  қатынас  ыдыста,  ал  температуралары  әр  түрлі  болса, 
олардың қысымдары теңескенде температуралары да теңеседі. Вакуумдағы тоқка газ 
молекулаларының иондануы шешуші әсер етеді. 
Вакуум насосы – ауа сирету насосы шектелген көлемнен газ немесе буды айдап 
шығаратын құрылғы. 
Вакуумдық  насос  механикалық  және  сұйықтар  ағынына,  сорбция  мен 
конденсация құбылыстарына негізделіп жасалған насостарға ажыратылады. 
Вакуумдегі  электр  тоғы  дегеніміз  –  термоэлектрондық  эмиссия  нәтижесінде 
алынған электрондардың бағытталған қозғалысы. 
Тәуелді  өткізгіштің  бір  шекті  жағдайы  есебінде  вакуум  арқылы  өтетін 
электрондық тоқты алып қарауға болады, ал вакуум кеңістікте, қалдық газ қысымы 
сонша  аз  болғандықтан,  электрондардың  орташа  еркін  жолының  ұзындығы 
электрондардың ара қашықтығынан үлкен. 
Ыстық катод пен анод арасында шығарылған таза электрондық ток Ом заңына 
бағынбайды.  I
қ
  қанығу  тоғымен  салыстырғанда,  одан  кіші  I  ток  үшін  Богуславсий-
Ленгмюр формуласы орынды екені айтылған еді: 
I=ɑ(V
1
-V
2
)
3\2 
 

№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015     ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
75 
Бұл  формула  бойынша  I  ток  күші  3/2  дәрежедегі  потенциалдар  айырмасына 
пропорционал.  I-дің  V
1
-V
2
-ге  осылай  тәуелді  болу  себебі  электродтар  аралығында 
электрондық  бұлттың  түзілуінен.  Потенциалдар  айырмасы  үлкен  болған  кезде,  ток 
қанығу шамасына жетеді, ал ол өзі бірлік уақыт ішінде катод шығаратын n-электрон 
санымен анықталады. 
Қызған  катодпен  пайдаланып,  түзу  ұшатын  электрондар  ағынын  шығарып 
алуға болады. К катодқа кішкене b тесігі бар А анодты жақын қойып, С кеңістікте біз 
электрондық не катодтық сәуле деп аталатын электрондар шоғын шығарып аламыз. 
Электрондық сәуле уран шынысы, виллемит, күкіртті мырыш сияқты бірқатар 
қатты  денелерді  соққанда,  олардан  күшті  жарқыл  (люминесценция)  шығарады  да, 
осы жарқыл электрондық сәулені бізге оңай аңғартады. 
Алғаш  катод  сәулесі  ХІХ  ғасыр  ортасында  бақыланған  еді,  бірақ  олар 
элементар  теріс  бөлшектер  ағыны  электрондар  екені  тек  үстіміздегі  ғасырдың 
басында күмәнсіз тағайындалды. 
Электр  өрісінің  әсерімен  электрон  соқтықпай  жүргенде,  оған  f=eE  күш  әсер 
етеді,  мұндағы  e  –  электрон  заряды,  ал  E  –  өріс  кернеулігі.  Бұл  жағдайда  өрістің 
барлық  жұмысы  A=e(V
1
-V
2
),  электронның  кинетикалық  Е
к 
энергиясын  асыру  үшін 
кетеді;  ал  мұндағы  V
1
-V
2
  электрон  жолының  бастапқы  және  ақырғы  нүктелерінің 
потенциалдық  айырмасы.  Егер  электронның  бастапқы  жылдамдығы  нольге  тең 
болса, онда: 
E
k
=mv
2
\2= e(V
1
-V
2
). 
Электрон энергиясын «электрон – вольт» (қысқаша ЭВ) деп аталатын ерекше 
бірлікпен өлшейді. Бір электрон-вольт ұштарындағы потенциалдар айырмасы 1 в-қа 
тең жолды жүріп өткенде электронның алатын кинетикалық энергиясына тең.  
Бұрын айтқанымыз бойынша: 
1 эв=1,601*10
-12
 эрг. 
Жеткілікті  жоғары  температурада  электрондардың  металдан  ұшып  шығу 
құбылысы термоэлектрондық эммиссия деп аталады. 
Термоэлектрондық  эмиссия  құбылысы  қолданылатын  ең  қарапайым 
құралдарға электрондық шамдар жатады. Практикада кеңінен екі электродты (диод) 
және үш электродты (триод) электр шамдары қолданылады. 
Электрондық шамдағы токты басқаруды ыңғайлы ету үшін катод пен анодтың 
арасында  орналастырылған  қосымша  тор  деп  аталатын  электродты  пайдаланады. 
Торды катодқа жақын орналастырады, сондықтан тор мен катод арасына түсірілген 
аз ғана кернеудің өзінде-ақ, олардың арасында электр өрісі пайда болып, ол шамның 
анодтық тогына күшті әрекет етеді. 
Тордың  катодтың  маңайында  аз  саңылау  қалдырып,  сымнан  оралған 
ширатылым  (спираль)  түрінде  жасайды.  Ал  анод  тұтас  цилиндрлік бет,  ол  тор  мен 
катодты  қоршап  тұрады.  Торы  бар  электрондық  шам  үш  электродты  электрондық 
шам немесе триод деп атайды, оның шартты белгісі (А  – анод, К  – катод, Т  – тор) 
суретте көрсетілген. Тордың потенциалы катодқа қатысты әрқашанда теріс болады. 
Жоғары  температурада  металдардың  өз  бойынан  едәуір  мөлшерде 
электрондарды бөліп шығару құбылысын термоэлектрондық эмиссия құбылысы деп 
атайды.  Осы  құбылыстың  механизмін  былайша  түсінуге  болады:  электрондардың 
энергия бойынша таралуы салдарынан, металл шекарасында болатын потенциалдық 
тосқауылды жеңуге жетерліктей біраз электрондар болады. 
Егер қызған металдан бөлініп шыққан электрондарды сыртқы электр өрісімен 
үдетсек,  онда  ток  пайда  болады.  Осындай  электрондық  токты  вакуумда  шығарып 
алуға  болады.  Электрондық  токтың  күшіне  қарап,  қызған  металдан  шығатын 
электрондар саны туралы қорытынды жасауға болады. 

№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015     ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
76 
 
Әдетте термоэлектрондық эмиссия құбылысын қарапайым екі электродты шам 
(диод)  арқылы  зерттеуге  болады.  Сонда  анодтық  токтың  (I,  U)  анодтық  кернеуге 
тәуелділігін  орыс  физигі  С.А.  Богуславсий  (1883-1923  жылдар)  және  американ 
физигі И. Ленгмюр (1881-1957 жылдар) мына формула арқылы өрнектеді: 
J=CU
2
 
Мұндағы  С  –  пропорционалдық  коэффициент  электродтардың  (катод  пен 
анодтың) формасы мен мөлшеріне, сол сияқты олардың өзара орналасуына тәуелді. 
Кейде бұл заңдылықты екіден үш заңы деп те атайды. 
Анодтық  кернеуді өсіре бастасақ,  анодтық  ток та біршама артады, одан кейін 
қанша  өсіргенмен  ток  шамасы  тұрақты  болып  қалады.  Анодтық  токтың  осы 
шамасын токтың қанығуы деп атайды. 
Статистикалық  кванттық  теория  негізінде  қанығу  тоғының  тығыздығы, 
теориялық түрде былай анықталады: 
J
k
=BT
2
e
A\(kT) 
Мұндағы,  В  –  электронның  катодтан  шығу  жұмысы,  Т  –  термодинамикалық 
температура, к – Больцман тұрақтысы, В – барлық металдар үшін тұрақты шама, ол 
В=1,2*10
6
 А/(м
2
 К
2
) өрнек Ричардсон Дешмен формуласы деп аталады. 
Сонымен,  анодтық  U
a
  кернеу  болғанда,  катодтан  ұшып  шыққан  электрондар 
оның  айналасында  кеңістік  электрон  бұлтын  тудырады.  Бұл  бұлт  катодтан  ұшып 
шығатын электрондарды ығыстырып, біраз бөлігін кері қайтарады. Сонда да болса, 
электрондардың  біршама  бөлігі  анодқа  дейін  ұшып  жетеді,  соның  нәтижесінде 
анодта әлсіздеу ток пайда болады. 
Электрондардың анодқа келіп жетуін түгелімен тоқтату, яғни I
a
  ток  нөлге  тең 
болу үшін катод пен анод арасында теріс кернеу болуы керек. Сондықтан диодтың 
вольт – амперлік сипаттамасы 0-ден емес, координат басының біршама сол жағынан 
басталуы орынды. 
Қазіргі  кезде  термоэлектрондық  эмиссия  құбылысы  электрондар  ағынын 
вакуумда  пайдаланатын  приборларда  кеңінен  қолданылады.  Мысалы,  электрондық 
шамдарда, рентген түтікшелерінде, электрондық микроскоптарда, электротехникада, 
радиотехникада,  автоматикада,  телемеханикада,  айнымалы  токты  түзету  үшін, 
электрлік  дыбыстарды  күшейту  үшін,  элеткромагниттік тербелістерді  генерациялау 
үшін т.б. қолданылады.    
Электронды-сәулелік  түтікше  дегеніміз  –  электр  сигналдарын  көрінетін 
кескінге айналдыратын вакуумді электрондық құрал. Оның құрылысы мен жұмысы 
термоэлектрондық  эмиссия  құбылысы  пайда  болады.  Катодтан  ұшып  шыққан 

№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015     ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
77 
электрондар  анодқа  қарай  ұшады  да,  жолдарында  басқарушы  электродтық 
саңылауынан өтеді. 
Басқарушы электрод анодқа ұшып келетін электрондар санын реттейді, демек, 
түтікшенің  экранындағы  жарқыраған  дақтың  жарықтығын  өзгертуге  мүмкіндік 
береді.  Бірінші  анод  өрісіндегі  электрондар  электр  өрісінің  потенциалын  өзгерту 
арқылы фокусталады. Жоғары кернеу келетін екінші анодтың электр өрісі әрекетінен 
электрондар үлкен жылдамдыққа ие болады да, экранға қарай қозғалады. 
 
Электрондық  –  сәулелік  прибор  деп  электр  немесе  магнит  өрістерімен  (кейде 
бірге)  басқарылатын  жіңішке  сәуле  түрінде  жинақталған  электрондар  ағыны 
қолданылатын электрондық приборлардың үлкен тобын айтамыз. Олардың ішіндегі 
ең  көп  тарағаны  –  электрондық  –  сәулелік  түтікшелер.  Осы  түтікшелердің  жұмыс 
принципін  қарастыру  арқылы  басқа  электрондық  –  сәулелік  приборлар  жұмысын 
оңай түсінуге болады. 
Оның  негізгі  бөлігі  –  электрондық  прожектор.  Ол  электр  (кейде  магнит) 
өрісінің  көмегімен  жіңішке  электрондық  сәуле  беретін  құрылғы.  Сәулеге  басқа 
электр  және  магнит  өрістерімен  әсер  ете  отырып,  сәуленің  бағытын  өзгертуге 
болады. Мұндай жүйелерді ауытқытушы системалар деп атайды. 
Электрон  келіп  соққанда  жарық  шығаратын  бірқатар  заттар  бар.  Шығаратын 
жарығының интенсивтігі практикада қолдануға жеткілікті болатын мұндай заттарды 
люминофорлар  деп  атайды.  Электрондық  –  сәулелік  түтікшелердің  шыныдан 
жасалған  колбасы  түбінің  іш  жағына  люминофор  қабаты  жағылады,  оны  түтікше 
экраны  деп  атайды.  Экранға  келіп  түсетін  электрондық  сәуленің  ізі  прибордың 
сыртынан айқын көрініп тұрады. Түтікшелер ішінде аса жоғары вакуум болуы тиіс. 
Қолданылу  мақсатына  қарай  электрондық  –  сәулелік  приборларды  мынадай 
топтарға бөлуге болады: 
-  Осциллографиялық  түтікшелер  электр  сигналдарын  бақылау  үшін  және 
олардың  осциллограммаларын  алу  үшін  қолданылады.  Бұл  түтікшелер  негізінен 
өлшеу техникасында пайдаланылады; 
-  Индикаторлық  түтікшелер  радиолокациялық  және  радионавигациялық 
құрылғыларда электр сигналдарын тіркеуге арналған; 
-  Кинескоптар  –  электрлік  телевизиялық  сигналдарды  көрінетін  кескіндерге 
түрлендіретін  приборлар.  Олар  ЭВМ-дерден  ақпарат  шығарып  беретін 
құрылғыларда да (дисплей) қолданылады; 
-  Жадында  сақтаушы  түтікшелерді  хабарларды  жазу  және  сақтау  үшін 
қолданылады; 
- Белгілер басатын түтікшелер (характрондар) экрандағы әріптерді, цифрларды 
және басқа да белгілерді шығарады, оларды оқуға немесе суретке түсіруге болады; 

№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015     ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
78 
- Электрондық – оптикалық түрлендіргіштер оптикалық кескіндерді түрлендіру 
және күшейту үшін қолданылады; 
-  Электрондық  –  сәулелік  ауыстырып  қосқыштар  электрондық  сәулелер 
көмегімен электр тізбектерін қосып не үзу үшін керек; 
-  Электрондық  –  сәулелік  приборлардың  ерекше  бір  тобы  –  таратқыш 
телевизиялық  түтікшелер.  Олардың  көмегімен  оптикалық  кескін  электрлік 
телевизиялық сигналдарға айналдырады; 
-  Электрондық  микроскоптар  микроденелердің  үлкейтілген  кескіні  алу  үшін 
қолданылады. 
Өнеркәсіптік  электрониканың  әр  түрлі  салаларында  қолданылғанымен 
электродтық  –  сәулелік  приборлар  жұмысының  негізінде  барлығына  ортақ  жалпы 
заңдылықтар жатыр. 
Қорыта  келгенде,  бұл  зерттеу  жұмысымда  «Вакуумдағы  электр  тоғындағы» 
қарастырылатын  тақырыптар,  олардың  қысқаша  шығу  тарихы,  қолданылуы, 
насостар  классификациясы  қарастырылған.  Оларды  оқушыларға  қалай  оқытып 
үйрету  керек  екені  жазылған.  Мысалы,  металдар  ішіндегі  бос  электрондар  еркін 
қозғалып жүреді. 
Әлдебір  себептермен  электрон  металдан  сыртқа  шығатын  болса,  онда  металл 
оң зарядталады да шығып кеткен электронды қайтадан өзіне тартып алады. Алайда, 
басқа электрон сыртқа «ыршып» шығады. 
Сөйтіп,  металдардың  айналысында  электрон  «бұлты»  пайда  болады.  Бұл 
электрон «бұлты» электрондардың сыртқы шығуына кедергі жасаса, екінші жағынан 
оң зарядталған тор иондары электронды өзіне тартып жібермейді. Электрон осы екі 
күшті  жеңіп  сыртқа  шығуы  үшін  шығу  жұмысы  атқарылуы  тиіс,  A=eφ,  мұндағы  φ 
шығу потенциалы, ол металл мен оны қоршаған ортаның потенциалдар айырымасы 
болып саналады. 
Қазіргі  кезде  техниканың  дамуына,  көптеген  салалардың  автоматтандыруына 
байланысты оқушылардың біліктілігіне үлкен талаптар қойылады. 
 
Әдебиеттер 
1 Жаңабергенов Қ. Электроника негіздері. 
2  Құдайқұлов  М.,  Оспанов  С.,  Құдайқұлов  Д.,  Жаңабергенов  Қ.  Мектепте 
физиканы оқыту әдістемесі. 
3 Жаңабергенов Қ. Вакуум алу және оны өлшеу. 
4 Иванов А.С. Физиканы оқыту методикасының курстық жұмыстары. 
5 Әбілдаев Ә. Физика. 
6 Кабардин О.Ф. Физика. 
7 Абдуллаев Ж. Жалпы физика курсы. 
8  Шамаш  С.Я.  Методика  изучения  темы  «Электрический  ток  в  вакууме»  // 
Физика в школе.    
 
 
 
 
 
 
 
 

№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015     ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
79 
«ЗЕРТТЕУШІ» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-БІЛІМ БЕРУ ОРТАЛЫҒЫ 
ҰЙЫМДАСТЫРҒАН «ҮЗДІК ЖАС ЗЕРТТЕУШІ» АТТЫ ҒЫЛЫМИ 
ЖОБАЛАР КОНКУРСЫНА ТҮСКЕН ЖҰМЫСТАР 
 
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ 
 
БАЛТАБАЙ Айжан Әбдіғаниқызы, 
«Қ. Дәрімбаев атындағы жалпы орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік 
мекемесінің 9 «А» сынып оқушысы, Ш. Ділдәбеков ауылдық округі, 
№1 «Алпамыс» елді мекені, Мақтаарал ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы, 
Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ДАУЛЕТБАЕВА Гульнара Қуанышбековна, 
«Қ. Дәрімбаев атындағы жалпы орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік 
мекемесі «География-биология» пәндерінің мұғалімі, 
Ш. Ділдәбеков ауылдық округі, №1 «Алпамыс» елді мекені, 
Мақтаарал ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы 
 
 
 
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТАТЫН 
ТАҒАМ ТҮРЛЕРІ 
 
Дұрыс тамақтану рационын құру. Адамның миы энергия аз құртатын болса 
да,  энергетикалық  тамақтарды  көп  қажет  етеді.  Көк  шай,  жаңғақтар,  мұхит 
балықтары,  теңіз  балдырлары,  араның  балы  есте  сақтау  қабілетін  арттырады.  Сол 
себепті осы азық-түлікті пайдалану керек. Сонымен қатар басқа да құнарлы тамақтар 
мидың дұрыс жұмыс істеуіне әсер етеді. 
Дұрыс  тамақтану  –  адам  денсаулығы  мен  еңбек  ету  қабілетіне  әсер  ететін 
бірден-бір  фактор.  Дұрыс,  толыққанды  тамақтанбау  адамның  өсуі  мен  дамуын 

№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015     ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
80 
тежейді, еңбек ету қабілетін төмендетеді, ақыл-ойын әлсіретеді. Дұрыс тамақтанбау 
салдарынан  семіздік,  қант  диабеті,  жүрек  аурулары  пайда  болатыны  көпшілікке 
белгілі.  Адам  ағзасының  қызметін  қалыпта  ұстап  отыру  үшін  күнделікті  рационға 
түрлі жаңғақтарды енгізіп отырған жөн, себебі жаңғақтар  – ми, жүйке жасушалары 
мен сүйектердің қызметі үшін қажетті бағалы қорек. 
Мамандар  ми  қызметін  жақсартатын  тағамдарды  атаған.  Дұрыс  тамақтану 
арқылы  адамның  ми  қызметін  жақсартуға  болады  екен.  Ғалымдардың  жазуынша, 
төменде  көрсетілген  тағамдар  адамға  «ақыл  қосатын»  көрінеді:  Таңқурай. 
Неврологтар жемістің барлығы да мидың белсенді жұмыс жасауына септігін тигізеді 
деген  пікір  айтуда.  Алайда,  таңқурайға  жететін  жеміс  жоқ.  Ол  күйзелістің  алдын 
алады,  сондай-ақ  мидың  қартаюына  жол  бермейді.  Грек  жаңғағы  мен  авокадо  ми 
жұмысын жылдамдатып, белсенді болуға септігін тигізеді. 
 
Жұмыртқа.  Бұл  тағам  да  ми  қызметін  жақсартып,  есте  сақтау  қабілетін 
арттырады.  Арқан  балық.  Бұл  балықтың  құрамында  Омега-3,  темір,  ми  қызметіне 
пайдалы  дәрумендер  көптеп  кездеседі.  Бұны  күнделікті  жеу  есте  сақтау  қабілетін 
арттыруға,  шығармашылық  ой-қабілетті  дамытуға  өте  пайдалы.  Баклажан  ми 
жасушаларының  байланысын  жақсартады.  Жаңа  ақпаратты  тез  қабылдауға 
көмектеседі. 
Кофеин.  Көп  жағдайда  компьютердің  алдында  ұзақ  отыратын  адамдар  үшін 
пайдалы.  Кофенің  құрамында  антиоксидант  пен  аминқышқылдары  мол 
болғандықтан,  ол  күн  ұзаққа  адамның  сергек  жүруіне  көмектеседі.  Қара  шоколад 
адамның көңіл күйін көтереді. Зейінін жақсартады. Көк шай жүйке жүйесін қалыпқа 
келтіреді. Йогурт ақуызға мол, ми жұмысын жақсартады. 
Саумалдық  мидағы  қанайналым  жүйесіне  пайдалы.  Қызыл  шарап  есте  сақтау 
қабілетін дамытуға көмектеседі. Қоңыр күріш түрлі дәрумендерге бай болғандықтан 
жаңа  ақпаратты  тез  қабылдауға  және  есте  сақтауға  көмектеседі.  Какаоның 
құрамындағы  антиоксидант  миды  демалдырып,  күйзелістен  сақтайды.  Сарымсақ 
тұмаудан ғана сақтамайды, сондай-ақ күйзелістің де алдын алады. 
Миыңыз  белсенді  жұмыс  жасасын  десеңіз  тәттіден  аулақ  болыңыз,  себебі 
конфет  сынды  тағамдар  ағзадағы  глюкозаның  ауытқуына  алып  келеді.  Ал  бұл 

№№1-12(58-69), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015     ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
81 
адамды күйзеліске, зейінінің бұзылуына алып келеді. Сондай-ақ картоп, ет өнімдері 
керісінше  ми  қызметін  баяулатып,  адамның  ұйқысын  тудырады.  Сонымен  бірге 
диета ұстану, дұрыс тамақтанбау да ми жұмысын баяулатады екен. Бастысы, дұрыс 
тамақтану рационын құру керек. 
 

жүктеу/скачать 6,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: