Поэма білім талдау синтез

332
3 мо-
дуль
Әдебиеттегі 
поэма жанрын-
дағышығарма-
лардың жеткен 
жетістіктерін бір 
дәуірдің жігінде 
саралау. Кеңестік 
әдебиеттің 
жетістіктері. 
Әдебиет теория-
сын қалыпстасты-
рудағы әдебиетте-
гі тарихтың және 
сынның негізгі 
рөлдерін анықтау. 
Авторға 
сыни ха-
барлама 
қалдыру
Әдебиет 
сының 
соғыстан 
кейінгі 
жеткен 
жетістіктері
Кеңестік идео-
логия орнығып 
тұрған тұстағы 
поэманың маңызы
Әдебиеттегі 
бөліністердің, 
оның ішінде 
бағыттардың қа-
лыптасуындағы 
поэманың өзек-
тілігі
Белгілі 
бір ав-
тор, оның 
ішінде 
бүгінгі 
кездің 
қаламгер-
лерінің 
поэмала-
рына сыни 
тұрғыдан 
мақала 
жазу
Кеңестік 
әдебиетінің 
зерттелуі
Қазіргі заман әде-
биетіндегі поэма
Қазіргі әдебиетте-
гі поэманың орны
Әдеби-
еттегі 
поэманың 
парадиг-
малары 
туралы 
пікірталас
Қазіргі 
поэманың 
қалыптасу 
бағыттары
Біз құрастырған поэманы оқытудың интербелсенді моделінің критерийлері: бі-
лім, талдау, синтездеу болып табылады, бұл оқушылардың құндылықты қарым-
қатынасы мен мұғалімнің тұлғасы, әдеби құзыреттіліктердің қалыптасуы, оқу пә-
ніне деген қарым-қатынасты сипаттайды. 
Пайдаланылған әдебиет: 
1. Дәулетбекова Ж. Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілінен сөз 
мәдениетін оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. (Педагогика ғылымдарының 
докторы ...диссертация). – Алматы, 2008, 174 б. 
2. Әрінова Б. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің ғылым ретінде қалыптасуы 
мен дамуы. Монография. – Алматы: Жазушы, 2004. – 152 б. 
3. Акшолаков Т. Методические рекомендации к учебнику литературы. - Алма-
ты: «Рауан», 1996
4. Тренерге арналған нұсқаулық. Бірінші басылым. «Назарбаев Зияткерлік мек-
тебі». 

333
ШЕТ ТІЛДЕРІН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДАҒЫ МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ 
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ РӨЛІ
Ергеш С.
Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық Қатынастар және Әлем Тілдері 
Университетінің 2-курс магистранты
Тіл – мәдениеттің өзіндік ерекшеліктерін көрсете алатын басты құрал. Сонымен 
қатар, мәдениетаралық қарым-қатынас кезіндегі байланыстың негізі болып табы-
лады [1]. 
Осылайша, шет тілінде сөйлейтін адам тек сол тілде дұрыс сөйлеп қана қой-
май, ойын жеткізу барысында үйреніп отырған тілі тікелей доминант әрі ана тілі 
болып табылатын ұлттың, мәдениеттің мәдени нормаларды сақтай білуі маңыз-
ды. Тілді меңгере отырып, білім алушы құндылықтар мен өмірлік бағдарлардың 
өзге де жүйесіне еніп, оны әлемнің өзіндік бейнесі ретінде қабылдайды. Адамдар 
өз мәдениетінің құндылықтарын қаншалықты дұрыс қабылдап, түсінсе, оларды 
өзге халықтардың мәдени құндылықтарымен салыстыра алады. Осы арқылы қай 
халықтың болмасын әл-ауқаты өзге тілде сөйлеушілер үшін анықталады. Осыған 
байланысты оқытуға интегративті көзқарас мәдениет диалогы контекстінде шет 
тілдерін дамыту ерекше маңызға ие болды. Мәдениеттер диалогы коммуниканттар 
ұсынатын әртүрлі әлемнің тілдік бейнелерінің өзара тоғысуы. Өзара әрекеттесуі 
негізінде, олардың логикасы, ойлауы, құндылық мағынасы шектелмейді, өзара тү-
сіністік, төзімділік, оң қарым-қатынас арқылы ынталандырылады. 
Мәдениеттердің өзара әрекеттестігі көптеген мәселелерді зерттеу кезінде мәде-
ниаралық байланыстардың мазмұны мен нәтижелері туралы ақпарат береді. Көп 
жағдайда олардың қатысушыларының бір-бірін түсіну және келісімге қол жеткізу 
қабілетіне байланысты болады, ол негізінен өзара іс-қимыл жасайтын тараптар-
дың әрқайсысының этникалық мәдениетімен, белгілі бір мәдениетте құндылық-
тарға ие халықтар психологиясымен анықталады. Мәдени антропологияда әртүрлі 
мәдениеттердің бұл өзара қарым-қатынастары «мәдениетаралық коммуникация» 
деген атауға ие болды. Екі және одан да көп мәдениеттер мен олардың қызмет өнім-
дері арасында процесс әртүрлі формада жүзеге асады [2]. Бұл алмасу саясатта да, 
адамдардың тұрмыста, отбасында, бейресми байланыста да болуы мүмкіндігін 
көрсетеді. Егер коммуниканттар өз дәстүрлеріне, мәдениетіне, өздеріне ғана тән 
мінез-құлық пен қабылдау тәсілдеріне жүгінбесе, қарым-қатынас мәдениетаралық 
болып табылады. 
Мәдениетаралық қарым-қатынас орнату үшін хабарламаны жіберуші мен алу-
шының әртүрлі күнделікті қарым-қатынас ережелері мен нормаларымен танысты-
руы қарым-қатынасты одан әрі дұрыс жалғастыруға апарар жол. Ол үшін комму-
никацияға түскен қатысушылар бір-бірінің мәдени ерекшеліктерін түсінуі қажет. 
Мәдениетаралық қарым-қатынастың өзіндік ерекше мәні деп қарым-қатынасқа тү-
сушілер арасындағы бір қатысушы екінші қатысушының мәдени ерекшеліктерін 

334
тапқан кезде араларында орнайтын арнайы контекстегі персоналаралық коммуни-
кация. 
Қарым-қатынас үш деңгейде өтеді: коммуникативтік, интерактивті және пер-
цептивті. Коммуникативтік деңгей адамдардың бір немесе басқа ортақтығына тән 
тіл және мәдени дәстүрлер арқылы байланыс болып табылады. Өзара іс-қимылдың 
осы деңгейінің нәтижесі адамдардың өзара түсіністігі. Интерактивті деңгей – бұл 
адамдардың жеке қасиеттерін ескеретін қарым-қатынас. Ол адамдар арасындағы 
белгілі бір қарым-қатынасқа әкеледі. Перцептивті деңгей адамдарды өзара тану 
мен жақындастыруға ұтымды негізде мүмкіндік береді. Ол серіктестердің бір-бі-
рін қабылдау процесі, кездесу контекстін анықтау болып табылады. Перцептивті 
дағдылар өзінің қабылдауын басқара білу, вербалды және бейвербалды сипаттама-
лар бойынша серіктестердің көңіл-күйін «оқу», қабылдаудың психологиялық әсе-
рін түсіну және оны бұрмалауды төмендету үшін ескеру [2]. 
Коммуникативтік өзара әрекеттестіктің қажетті шарты – коммуникативтік құ-
зыреттілігі коммуниканттардың ортақ білімдерінің бірнеше түрін меңгеруі болып 
табылады [3]. Олар біріншіден, байланыс жүретін символдық жүйенің білімдері-
нен құралады. Екіншіден, сыртқы әлемнің құрылымы туралы білімдерден тұрады. 
Индивидуумның жеке тәжірибесінен, барлық адамдарда бар әлем туралы базалық, 
фундаменталды білімдерден және адамдар салдарынан алған барлық басқа білім-
дерден, олардың ішінде әртүрлі ұлттық, этникалық, әлеуметтік, діни, кәсіби және 
басқа топтарға қатысты білімдер бар. 
Коммуникативтік үдерістің аталған факторларын ескере отырып, Еуропа кеңесі 
1986 жылы «коммуникативтік құзыреттілік» ұғымында алты компонентті бөлді: 
• тілдік құзыреттілік – «ойнату және интерпретациялау қабілеті, тіл ережеле-
ріне сәйкес салынып жатқан және олардың жалпы қабылданған мәнін білдіретін 
маңызды сөздер»; 
• әлеуметтік-лингвистикалық құзыреттілік – «мұндай тәсілдерді іріктеу тілдік 
формаларды таңдау қоршаған орта, қарым-қатынас серіктестері арасындағы қаты-
нас, коммуникативтік ниет және т. б. сияқты шарттармен анықталады»; 
• дискурстық құзыреттілік – «алынған стратегияларды мәтінді құрастыру және 
интерпретациялауда қолдану қабілеті»; 
• стратегиялық құзыреттілік – «коммуникациядағы қиындықтарды жеңу үшін 
әртүрлі коммуникативті стратегияларды қолдану қабілеті»; 
• әлеуметтік-мәдени құзыреттілік – «тілді дұрыс және лайықты пайдалануға ма-
ңызды қабілеттілік, сондай-ақ оқушының тілдік ортақтығына сәйкес келетін ком-
муникативтік көкжиегін кеңейту үшін жасалатын жағдай»; 
• әлеуметтік құзыреттілік – «басқалармен өзара іс-қимыл жасау ниеті мен іс-
керлігінің болуын болжайды және басқа компоненттерден оның тілге аз дәрежеде 
бағдарлануымен және көп жағдайда оқушының тұлғасына қатысты болатынымен 
ерекшеленеді». 
Осылайша, табысты мәдениетаралық қарым-қатынас шет тілін меңгерумен қа-
тар, иносоциум өкілінің коммуникативтік мінез-құлқын барабар түсіндіре білуді, 
сондай-ақ қарым-қатынасқа қатысушылардың коммуникативтік мінез-құлықтың 

335
басқа түрін қабылдауға, оның айырмашылықтарын түсінуге және мәдениеттен 
мәдениетке түрленуге дайындығын болжайды. Шетелдік мәдени білімнің жақын-
дасу стратегиясы тек мағыналы емес, сонымен қатар коммуникациядағы мәдени 
іркілістердің алдын алуға бағытталған. Мұнда басты мәселе – түсіну мәселесі. 
Оны шешкен кезде мәдениетаралық қарым-қатынас үшін орта туғызатынын тіл 
тек тілдік мінез-құлық формаларын беру құралы ғана екенін есте сақтаған жөн. 
Мәдениетаралық коммуникацияны түсіну – тілдік және тілдік емес факторлар ке-
шеніне байланысты интерпретацияның күрделі процесі. Мәдениетаралық қарым-
қатынаста түсіністікке қол жеткізу үшін оның қатысушылары қандай да бір тілдің 
грамматикасы мен лексикасын ғана меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар басқа 
мәдениеттің мәнін, мәдени компонентін білуі тиіс. 
Бұл сөздерді нақты қолдану, нақты сөйлеу өндірісі осы тілде сөйлеуші сөйлеу 
ұжымының әлеуметтік және мәдени өмірін білумен анықталатындығы жөніндегі 
сөз. Тіл мәдениеттен тыс, яғни біздің өмір салтымызды сипаттайтын практика-
лық дағдылар мен идеялардың әлеуметтік зерттелген жиынтығынан тыс өмір сүре 
алмайды. Тілдік құрылымдардың негізінде әлеуметтік-мәдени құрылымдар жата-
тындықтан, тілді қарым-қатынас құралы ретінде белсенді пайдалану үшін оқыты-
латын тілдің әлемін тереңірек білу қажет [4]. 
Оқылатын тілдің әлемін білмей, тілді қарым – қатынас құралы ретінде меңгеру 
мүмкін емес, ол ақпаратты сақтау және беру тәсілі ретінде ғана игерілуі мүмкін, 
тірі топырақ-тасушының мәдениетінен айырылған «өлі» тіл ретінде. Айтпақшы, 
жасанды тілдермен, сондай-ақ кең таралмаған және өмір сүруге тыйым салынған 
тілдердің сәтсіздіктері де түсіндіріледі. Сондықтан да шет тілін үйрену кейбір тіл-
дік құбылысты білдіру жоспарын ғана емес, оның мазмұнының жоспарын да мең-
геруді, яғни білім алушылардың санасында ана тілінде де теңдесі жоқ жаңа заттар 
мен құбылыстар туралы түсініктерді әзірлеуді көздейді. Ол үшін тілді оқытуға ел-
тану элементтерін енгізу қажет – бұл лингвоелтанушылық оқыту деп аталған оқы-
тушылық жұмыстың синтетикалық түрін жасайды. 
Шет тілін қарым-қатынас құралы ретінде үйрету үшін нақты қарым-қатынас 
жағдайын жасау, шет тілдерін оқытудың өмірмен байланысын орнату, шет тілде-
рін тірі, табиғи жағдайларда белсенді пайдалану қажет. Бұл шетелдік мамандарды 
тартумен және онсыз тілде ғылыми пікірталастар, шетелдік ғылыми әдебиеттерді 
рефераттау және талқылау, шет тілінде жекелеген курстарды оқу, студенттердің ха-
лықаралық конференцияларға қатысуы, қарым-қатынаста, байланыста, ақпаратты 
түсіну және беру қабілеттерінде аудармашы жұмысы болуы мүмкін. Қарым-қаты-
настың сыныптан тыс түрлерін дамыту қажет: клубтар, үйірмелер, шет тілдерінде 
ашық дәрістер, қызығушылықтары бойынша ғылыми қоғам. Шет тілдерін оқыту-
дағы мәдениетаралық коммуникация мәселесі – шет тілдерін оқыту мен мәдение-
таралық коммуникация арасында бір-бірімен өзара толықтыратын байланыс бар. 
Бұл прагматикалық міндетті шешу тек бір жағдайда ғана мүмкін – бұл өте берік 
іргелі теориялық базадан құрылады. Оны жасау үшін: 1) филология бойынша тео-
риялық еңбектердің нәтижелерін шет тілдерін оқыту практикасына қоса беру; 2) 
Шет тілі оқытушыларының орасан зор практикалық тәжірибесін теориялық түсіну 

336
және жалпылау қажет. Шет тілдерін үйренудің дәстүрлі тәсілі ретінде оқытудың 
басты әдісі шет тіліндегі мәтіндерді оқу болып табылады. Бұл тек мектеп деңгейіне 
ғана емес, жоғары оқу орындарына да қатысты. Тұрмыстық қарым-қатынас тақырыбы 
тек күнделікті қарым-қатынас пәндеріне қатысты мәтіндермен берілген, алайда осын-
дай мәтіндерді бастаған мамандардың саны аз, оның ауқымды әдеби жағы емес, прак-
тикалық шет тілін білуді қажет ететін нақты жағдайда өзін барабар жеткізе алатын. 
Мәдениетаралық коммуникация ұғымында әртүрлі лингвомәдени қауымдастықтар 
өкілдерінің өзіндік ерекшеліктері мен өзіндік ерекшелігін ескере отырып, тең құқық-
ты мәдени өзара іс-қимылы қаланды, бұл өзге тілді және өзіндік мәдениеттерді са-
лыстыру негізінде жалпы адамзатты анықтау қажеттігіне алып келеді. Шетел тілін 
қазіргі заманғы оқыту оқушыларға шетел мәдениетін үйретпей мүмкін емес. Әдіскер-
лердің көпшілігі жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, оқушылардың рухани құнды-
лықтарының дамуына ықпал ететін коммуникативтік бағыттағы шет тілін оқытудың 
теориясы мен практикасының заманауи жағдайын басты орынға қояды. Мәдениетара-
лық қарым-қатынасты оқыту оқу процесіне лингвоелтану аспектісін қоспай өмір сүре 
алмайды. Оқыту мақсаттарына қойылатын заманауи талаптар аясында оқушылардың 
тәжірибесіне, қажеттіліктеріне және мүдделеріне сәйкес келу және оқытылатын тіл 
елінде олардың құрдастарының ұқсас тәжірибесімен салыстыруға болатындай етіп 
ұсынылған елтану ақпаратының мәртебесі мен рөлі өзгереді. 
Дәстүрлі түрде шет тілдерін оқыту біздің елімізде мәтіндерді оқуға келді. Бұл ретте 
жоғары мектеп деңгейінде оқыту филологтар өзінің болашақ мамандығына сәйкес ар-
найы мәтіндерді емес, көркем әдебиетті оқыды, ал күнделікті қарым-қатынас сәнді деп 
саналды немесе тұрмыстық тақырыптар: қонақ үйде, мейрамханада, дүкенде ұсыныл-
ған. Осы атақты топиктерді оқып жатқан тіл әлемімен толық танысудың және алынған 
білімді практикалық пайдаланудың мүмкін еместігі жағдайында үйрену пайдасыз іс 
болды. Осылайша, тілдің тек бір ғана функциясы іске асырылды – хабардың функ-
циясы, ақпараттық және тарылған түрде, өйткені тілді меңгерудің төрт дағдыларынан 
(оқу, сөйлеу, жазу, түсіну) тек бір ғана «тануға» бағытталған дамыды – оқу. 
Шет тілдерін тек жазбаша мәтіндер негізінде оқыту тілдің біреулердің жасаған мә-
тіндерді түсінудің пассивті қабілетіне коммуникативтік мүмкіндіктерін туындатады, 
бірақ сөз жасамай, тудырмай, онсыз нақты қарым-қатынас жасау мүмкін емес. Шет ті-
лін қарым-қатынас құралы ретінде үйрету үшін нақты қарым-қатынас жағдайын жасау, 
шет тілдерін оқытудың өмірмен байланысын орнату, шет тілін тірі табиғи жағдайларда 
белсенді пайдалану қажет. Коммуникативтік қабілеттерін барынша дамыту – шет тілі 
оқытушыларының алдында тұрған мақсат. Мақсатқа жету адамдарды қарым-қатынас 
жасауға үйрету, шет тілінде сөйлеуге үйрету, шетел тілін түсіну ғана емес, сонымен 
қатар қарым-қатынас бұл жай ғана вербалды процесс емес. Оның тиімділігі көптеген 
факторларға байланысты: қарым-қатынас жағдайы мен мәдениеті, этикет ережелері, 
білдірудің бейвербалды формаларын білу және басқа да көптеген факторларға байла-
нысты. Тілдік кедергіні еңсеру әр түрлі мәдениет өкілдері арасындағы қарым-қаты-
настың тиімділігін қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз. Ол үшін мәдени кедергіні еңсеру 
керек. Коммуникативтік қарым-қатынасқа, түрлі ұлт өкілдері арасындағы қарым-қа-
тынасқа оқыту деңгейін арттыруға тек әлеуметтік-мәдени факторды түсіну және есеп-
ке алу кезінде ғана қол жеткізуге болады. Бұл бос орын орнын толтыру шарттарының 

337
бірі – коммуникативтік қабілеттілікті дамытудағы әлеуметтік-мәдени компоненттің 
рөлін кеңейту және тереңдету. 
С. Г. Тер-Минасованың айтуынша, «грамматиканың маңызы мен ережелерін білу 
тілді қарым-қатынас құралы ретінде белсенді пайдалану үшін жеткіліксіз. Оқытыла-
тын тіл әлемін қалай тереңірек білу қажет болса, грамматиканың мағынасы мен ере-
желерін де солай білу керек: 1) қашан айту/жазу, қалай, кімге, қай жерде; 2) Осы мән/
түсінік қалай, ойдың бұл пәні оқылатын тілдің шын мәнінде өміршендігінде» [5]. 
Осылайша, мәдениетаралық өзара іс-қимылды табысты жүзеге асыруға мүмкіндік 
беретін шет тілді кодты меңгеру, тарихи дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың, өмір сал-
тының және т. б. әсерімен төмендетілетін әріптестің қоғамдық және іскерлік мінез-
құлқының ерекшелігін айқындайтын мәдениеттің ерекшеліктерін зерделеуді көздейді. 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: