А. О. Тымболова драмалық шығармалардың лингвистикалық поэтикасы Алматы, 2013 А. О. Тымболова драмалық шығармаларды лингвистикалық поэтикасы
жүктеу/скачать 1,66 Mb.
|
Лингвистикалық поэтика. Монография
- Бұл бет үшін навигация:
- Кеңгірбай би.
| Диалогтық түрде:
Билер: Кеңгірбай, Қараменде, Көбей, Еспембет, Жомарт. Батыр: Есен. Тобықты кісісі: Кембай. Жай қарапайым тобықты жігіттері: Матақ, Жәуетей, Қалдашбай. Қойшы бала: Жапал, т.б. Қараменде (тұрып). Аз ауыл тобықтының баласы болып қиыр жайлап, шет қонып, жалғыз жүріп запы болған ел едің. Тосқауылдың тар кезеңінде кездесіп отырмыз ғой, ала көңіл артта қалсын. Құшағыңа құшағымды қосайын, қарағым, келші, Көбей! (Көбей екеуі көріседі, бәрі де отырады) Ел жұртың аман ба, жарқыным? (33 б.) Кеңгірбай би. Найман көп! Көптің ісі кеудемен келмей неғылсын. Табандасып шыдайын десем, көлденеңнің көзіне әшкере болған ісім бар. Тентектік менде!.. Алмас қылыш жүзіне табан басқан қылығым бар. (39 б.) Би (қатты). Мен тобықтының намысын сатып ағарттым ба, сақал, шашты. Билігіме ара түсем деген қай бассыздық! Шық! (39 б.) Монологтық түрде: Кәрі ойшыл, ақылгөй, ақын, дана – Нысан Абыз, Батыр Кебек. Абыз. Ата!.. Атамын мен аңыраған! Мен ата, сен немере? Бауырыңдағы шаранасы кепппестен шырылдап қалған шөбере! Бауырым өрт, үнім зар! Бауырым өрт, бетім жас... Ата, немере, шөбереміз үш зарлық! Ел олар емес, ел бізбіз, ұлым, жан балам! Қара тастай қатал күндер ішінде туар, келер біздей толқын толқын ата, немере... алып кетсін, жазықсыздар аттарын сақтап өтсін... ақтап өтсін арыстарым арманын... «Жадыңда тұт жасыма!.. Жадыңда тұт жасыма» де, ес кіргенде (баланы нұсқап) бауырыңа... Бүгін мен өсиет еткендей, өсиет ет сен оған, шағың жетіп өлерде! Жадыңда тұт, жасыма десін арғыларға, ұрпаққа. Жадыңда тұт, жасыма, ұлым, елім, шермендем!.. (68 б.) Есен. Айтты ғой анау би, шын батыр өз кегін өзі іздеп алушы еді деп. Мен арысы найман, берісі өз кегімді қуған батырмын. Менің басыма сөз қалса, осы жолда кездессем Кебекті ең алдымен жекпе-жекке шақырам. Өз қолыммен өлтіремін. Онан соң елде жиылып отырған найман да, мұнда келіп отырған жиын да менің намысымды жыртып келіп отырған жоқ. Ел намысын қуып кеп отыр. Бекер ме еді, айтшы кәне? (Наймандарға қарап) Іркілетін жерім жоқ. Найманның алғашқы айтқан екі сөзі сөз. Мұнда келген билердің табанында бүрі жоқ болып тайғанаса, өзі қатын болсын. Бірақ мен ұстадым ел кегін. Мына найман билері бірге ұстайды менімен. (89 б.) Кебек (есіктен қарап). Тыным алшы, аз да болса тыныштық тапшы сөйтіп, Еңлігім. Әлінің аздығына қарамай, азғантай көзім ілініп кетсе, басымда ғана отырады. Қимасым-ай, қанатым-ай, қанатым-ай, талдың-ау, талдырды-ау сенген жұртым! Аң болып, адам көзінен тығылып, қашып көрген өмір құрсын. Жалғыз болсам, бір сәрі еді ғой. Тартар едім таймас жолға, табар едім, қаза болса ер қазасын. Еңліктің өз басы болса бір сәрі еді. Қалар ма еді жанымнан, қалысар ма еді қайрат та? Екеуімізге бірдей жұбаныш та өзі боп, ауыр жүк те өзі боп, кіішкентай бір қошақаным, балапаным жатыр мінеки. Бағың ашылатын күн болар ма – әлде сорға туған сорлымысың бишара. Япырым-ай, елі болса да, жауы болса да келетін уақыт болып еді, әлі де бір елес жоқ! Не деп келер? Не десер! Екінің бірі: я ұл атанып, ел табам, я қанішер қайқы болаттың қайратын сарапқа салып өлтіремін! Өлісем!.. (42 б.) Абыз сөзі мен Кебек батырдың сөзі монологтық сипатта берілген. Екі кейіпкердің монологында жұмсақтық, мейірім, торығу, заманға деген күйініш, шарасыздық Абыз бен батырдың әлеуметтік көзқарасының бір екендігін көрсетеді. Ал билер мен Есен батырдың сөздерінде тізе батыру, айттым бітті, көнесің деген сес, үстем таптың өктемдігі жатыр. Кебек пен Есен батырдың репликаларында да өлтірем деген сөз бар. Алайда Кебектікі амалсыздықтан, өзі мен жарын қорғап, елінің елдік қасиетін көрсете алмағандығына күйінуден айтылса, Есен батырдікі жесір менікі, сені қайтсем жығам, құртам деген қара күш. Міне, кейіпкерлердің сөздерінен әрқайсының әлеуметтік деңгейінің көріністері де әртүрлі екендігін көреміз. Олардың сөз саптаулары да әртүрлі. Қарапайым тобықты жігіттері бір-екі ауыз қысқа репликалармен шектелсе, билер арындап, кестелеп, астарлап, шешен сөйлейді. Сондықтан, олардың тілінде дыбыстық, морфологиялық синтаксистік, лексикалық-семантикалық, стилистикалық өзгешеліктердің болуы да заңды. Мұндағы тілдік тұлғалар аралас әлеуметтік белгілері бар топтар деп есептеледі. Демек, берілген визуальды қарым-қатынастағы диалогтық құрылымдарда әлеуметтік екіжақтылық байқалады, яғни әрбір әңгімелесуші сөзінің әлеуметтілігі көрінеді. Бірінші әңгімелесушінің сөздерінің әлеуметтілік мазмұны, екінші әңгімелесушінің сөздерінің әлеуметтілік мазмұнымен үйлескен жағдайда (коммуниканттардың біркелкі әлеуметтік топқа жататын жағдайында мүмкін болады, ондағы көтерілетін мәселелер бірыңғай сұрақтармен шешімін тапса, дәрежелері ұқсас болса, білімдік және мәдени деңгейлерінің және басқа жеке әлеуметтік деңгейлерінің біркелкілігіне қарай) қатынастық, визуальдық әлеуметтілік эквивалентті болып танылады. Яғни, диалогтың әралуан белгісін көрсетуде, коммуниканттардың әлеуметтік дәреже деңгейіне қарай, ақсүйектер диалогы, орта дәрежелі адамдар диалогы, өндірістегі диалог, ғылыми-философиялық диалог, қарапайым тұрмыстық диалог деп бөлуге болады. Көркем драмалық диалогтың ерекшеліктерін зерттеуде әлеуметтік лингвистикалық аспектісінің мәнділігі лингвопрагматикалық мәнінен ешбір кем емес. Пьесаның тәртібіне сай, кейіпкерлер бірыңғай әлеуметтік сипаттарына қарай, белгілі бір әлеуметтік сипаттағы рольдерді жеткізушілер ретінде көрінеді, оның ерекшеліктері, әрине олардың тілінен байқалып, тілдік мәнерлерін қалыптастыруға ықпал етеді. Бұл ең алдымен тілге түрлі экстралингвистикалық факторлардың әсерінің күшеюінен болып отыр. Олар ең алдымен, сөз жоқ әлеуметтік ерекшеліктер факторы: қоғамда әлеуметтік құрылымның, бірде жаңа қоғамдық әлеуметтік топтардың әсерінің артуынан тиісті параметрдегі әлеуметтік жиынтықпен өзіндік бет-бейнені қалыптастырады. Сөздің мәнін нәзік сезінетін драматургтер, әдеттегідей, әдеби кейіпкерлердің әлеуметтік мәртебесімен имплицитті түрде өзара нақты шарттылықпен тығыз байланыста болады. Диалог көркем әдебиетте ұқсас параметрлер қатарында (очерк, фельетон, проза, драма т.б.) негізгі орынды иемденеді. Және басқа біреудің сөзін берудің экспрессивтік нысанында зерттеледі. Көркем шығармалардағы төл сөзді стилистикалық мәнде қабылдау орыс әдебиетінде, әдетте табиғи мектептің жетістіктері ретінде саналған. В.В. Одинцов «Стилистика текста» (1980) жұмысында осыны өте орынды көрсетеді. Орыс көркем әдебиетінде, көркем прозада да, драматургияда да – диалогтар төл сөздің бір түрі ретінде, өмірге біртабан жақындығымен, қарым-қатынас жағдайына және қоғамның әлеуметтік-тілдік өміріне әсер етуімен қарастырылып, зерттеу аясы кеңейе түседі. Драмада сөз иесі үнемі беріліп отырады. Мұндайда сөз иесінің атынан кейін нүкте қойылып, ал төл сөз ешбір тыныс белгісінсіз жазыла береді. Драмада кездесетін төл сөздің мұндай түрлері эпикалық шығармаларда да кездеседі. Драмалық шығармаларда суреткерлер төл сөздерді кейіпкерлерді бейнелегенде, оларға мінездеме бергенде, оқиғаның қызған кезінде шебер қоладанады. жүктеу/скачать 1,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|