А. О. Тымболова драмалық шығармалардың лингвистикалық поэтикасы Алматы, 2013 А. О. Тымболова драмалық шығармаларды лингвистикалық поэтикасы
Сердәлі. Оны маған қайт дейсің, өздерімен сөйлес қатындардың. Әйелдер
жүктеу/скачать 1,66 Mb.
|
Лингвистикалық поэтика. Монография
- Бұл бет үшін навигация:
- Драмалық шығармалар тіліндегі негізгі концептілер
| Сердәлі. Оны маған қайт дейсің, өздерімен сөйлес қатындардың.
Әйелдер. Ендеше кәдемізді бер! (Шуылдасады.) - Жер жұтқыр Сараңбай, қалыңсыз қыз болса да, кәдесіз күйеу болатын ба еді? Неге зар қағасың, жер жұтқыр? - Жер жұтсын сені, жер жұтқыр! (Барлығы төмпештей бастайды. (29 б.) Қазақ әңгімелерінің тілін қарастырған Б.М. Қадырова синтаксистік құралдардың қолданылуы туралы былай деп көрсетеді: «Жазушының әдеби тілге әсері мен даралығы халық тілі байлығын мол пайдалануынан ғана емес, өзіне тән, қайталанбас сөз қолдану үлгілерін жасап, синтаксистік құралдардың мүмкіндіктерін түрлендіруден көрінеді» [170, 8 б.]. Аса күрделі құрмалас сөйлемдерден тұратын М. Әуезов пен Ғ. Мүсірепов тілі жоғары сегментті (сверхсегментные) синтаксистік құралдар тудыруға ұйытқы болады. Сонымен, драмалық шығармалар тіліндегі қайталамалардың стильдік қызметі орасан зор. Суреткерлердің дара стильдік шеберліктеріне байланысты қайталамалар да орнын тапқан қолданыста жанданып, түрленіп сала беретін көркемдеуіш тәсіл. Драмалық шығармалар тіліндегі негізгі концептілер Бүгінде когнитивті лингвистикаға жүгіне отырып, «тіл және адам – ғалам бейнесі, кілт сөздер» мәселелеріне баса көңіл бөлінуде. Концепт ұғымы адамзат баласының дүниетанымының негізін құрап, оның кілтін табу арқылы бүкіл әлем жайлы, болмаса тұтас бір ұлт жайлы түсінік-ақпарға қол жеткізеді. Сондай-ақ концепт адам санасында әмбебап қызмет атқаратындықтан, белгілі бір заттың жалпы абстракциялық белгілерінің жиынтығын құрайды. Ал енді концептілердің ұлттық құрылымын қарастырғанда, оның ментальдық болмысын (образды ойлау мен білім кілті) сөз етіп қана қоймай, образдылық тұрғысынан да түсінік беріп, «мәдениет мәйегі» ретіндегі рөлін де көрсеткен жөн. Көптеген зерттеушілер концептілерді көпқырлы ментальды білім ретінде есептеп, концептілердің дискретті тұтастығын «ұғым», «образ», «әрекет» ұғымдарының өзараәрекеттестігі арқылы жасалады дейді. Концептілердің мәдениеттің айғағы болуының тағы бір белгісі – ондағы этимологиялар, соны ассоциациялар, бағалауыштық сапалар болып табылады. Концептілердің мәдени-ментальдылығы ұлттық салт-дәстүрлердің күнделікті әрекеттердегі стереотиптер, этикет, сол халықтың әлем бейнесінің ерекшелігін танып-білу мәселесін қамтиды. Бұлардың бәрі түрлі халықтардың ғаламдық бейнесіне сай келмейтін мәдени сценарийлер арқылы көрініс табады. Қазіргі тіл білімі ғылымында концепт ұғымы лингвистикалық, когнитивтік, мәдениеттанымдық бағытта қарастырылып жүргені белгілі. Кез келген мәдениеттің негізгі тұғыры тіл десек, сол тілдегі сөз-концептілердің мән-мазмұнын ашу бүгінде лингвомәдениеттану ғылымының да мәселесі болып отыр. Демек, ғалам бейнесін таңбалаудағы ұлт тілінің феномендік қасиеті мен өзіндік келбетін, ерекшелігін, ұлттық дүниетанымдағы орнын анықтау қажет-ақ. Әр халықтың өзіндік мәдени келбетіне орай ұлттық концептілерге бай болатыны сөзсіз. Ол туралы А. Салқынбай: «Кез келген тілде негізгі тұғырлы концепттер бар. Бұл тұғырлы ұғымдар ұлттың дүниетанымдық бірлігін, салт-дәстүрінің терең тарихи тұтастығын, рухани және материалдық мәдениетінің ерекшелігін, тілінің өзіндік сипатын анықтайды» [171, 22 б.],-деп дәл баға береді. Өткен ғасырдағы жүйелі, құрылымдық, тұрақты парадигманың орнын бүгінде антропоцентрикалық, функционалды, когнитивті және динамикалық парадигма алмастырды. Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің, тіл мен этностың, тіл мен халықтық менталитеттің өзара байланысын қарастырады. Э. Бенвенистің сөзімен айтқанда, бұл «үштіктің негізінде – тіл, мәдениет, адами тұлға» ретіндегі этностың өзіндік материалдық және рухани ерекшелігі көрініс табады. Демек, тіл «адамзат рухының айнасы» (Г.В. Лейбниц), онда мәдениет константына кіретін концептілер, адамның жеке тұлғасы басты орын алады. Концептілердің семантикалық құрамына оның экспрессивті және иллокутивті қызметтерімен қоса тілдік белгінің барлық прагматикалық ақпараттары түгелдей кіреді. Академик Ә. Қайдар тілдің қоғамдағы атқаратын үш түрлі қызметін көрсетеді. Соның ең соңғысына тоқталсақ, ғалымның «...тілдің үшінші қызметі – аккумулятивтік қызметі, яғни ол тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп қалыптасқан барлық сөз байлығын өз бойына жиып, сақтап, оны келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде түгел жеткізіп отыратын игілікті қасиеті» [172, 42 б.],-деген пікірі біз сөз етіп отырған мәселенің адам баласының білімі мен тәжірибесінің бай жиынтығының нәтижесі екендігін көрсетеді. Кез келген тілде негізгі тұғырлы концептер болатыны белгілі. Мұндай тұғырлы концепттер бүтін бір ұлттың дүниетанымын, рухани және заттық мәдениетінің ерекшелігін, салт-дәстүрінің өзгешелігін, сол халықтың тілінің әлеуетін айқындайды. Бұл туралы профессор Г.Н. Смағұлова былай дейді: «Концепт тіл білімінде мәтін талдаудың айрықша үлгісін көрсетеді. Өйткені ол қаламгер автордың сөз байлығын игеру дәрежесін байқатады. Сондай-ақ, көркем шығарма тіліндегі концепт суреткердің әлем туралы түсінігі мен дүниетанымын, жалпы инттелект мүмкіндігін анықтайды» [131, 40 б.]. Бұл орайда ұлт суреткерінің тілдік қана емес, рухани, мәдени, танымдық, әлеуметтік әлеуетінің көрінетіндігі де сөзсіз. Автордың аксиологиялық мінез-құлқын жеткізуші доминант сөздер болады. Мәселен, М. Әуезов пьесаларындағы жарық дүние, беу дүние, заман, өмір, жаратқан ие, асығым т.б. сөздер мен тіркестер ұлтқа, қала берді адамзатқа тән аксиологиялық сөздер, қолданыс өрісі кең лексемалар. Концепт тілде көрініс табатын ғалам бейнесінің элементтері ретінде қарастырылады дедік. Ғалымдар концептінің пайда болуы мен таралуын лингвистикалық білімдегі антропоцентрикалық парадигманың түзілуімен түсіндіреді. Сондай-ақ концепт фреймдік құрылымда жүйеленген және біріктірілген ақпараттар түрінде де қарастырылады. Демек, адам – таным – ойлау бірлестігі кешенді талдауларға жол ашты. Б.Қ. Момынова «Шәкәрім поэзиясының тілі» еңбегінде тіл арқылы бейнеленетін білім әлем туралы жалпы білімнің бір бөлшегі екендігін көрсете отырып, былай дейді: «Сөзжасамдық, семантикалық дериваттар, фразеологизмдер, тұрақты метафоралардағы сөздің ішкі мазмұндық межесі жинақтала келе сөздің сындарлы семантикалық «шыңы» тұрғызылады» [173, 138 б.). Мәдени құндылықтардың элементтері артефактілерді бағалау қарым-қатынасынан, ұғымдық-символикалық болмысты түйсінуден құралады. Түрлі халықтардағы мәдени құнды элементтері – этноконнатациялар ретінде арнаулы мәдени айналымға енеді. Бағалауыштық, субьективтілік, символизм құбылыстары тілдік құрылымға негізгі, денотативті мағыналарымен қоса, коннатативті мағына үстейді. Сөздің ішкі формасын көрсететін образды концептілер, ұғымның коннатативті реңкін де көрсетеді. Сонымен, мәдениет артефактілерінің мағынасы мәдени ұғымдар аясында түсіндіріледі дедік. Осы қоғам мен мәдениеттің, тілдің өзара қарым-қатынасын саралауда когнитивті лингвистиканың негізін қалаушы атақты ғалымдардың бірі А. Вежбицкая белгілі философ ғалым Л. Дюмонның мына сөзін бекер бағдар етіп алмаған деп ойлаймыз: «Культуры в ряде отношений подобны человеческим существам. Они составляют единство, упорно стремлящееся продлить свое существование; взаимодействие с окружающей средой является для них жизненно необходимым... Корни всех этих свойств культуры надо искать в коллективной личности, которая поколение за поколением, отображается в культуре и прежде всего в системе идей и оценок» [174, 165 б.]. Сондай-ақ, дүние құбылысын бақылауда және мәдени танымды айқындауда орыс ғалымы В.П. Козловскийдің «Культурный смысл: генезис, функций» (1990) атты еңбегіндегі мына пікірі де көп жайтты аңғартса керек: «Мәдени ұғым – әлемнің және ондағы тәжірибелердің таңбалық-символикалық компоненттерін, заттық-ұғымдық нәрселердің табиғилығын және мәдени тұтастықты көрсететін жалпы ұғым. Сонымен қатар, мәдени әлемнің шындығын көрсететін түрлі ерекшеліктер, әлемді танып-білудегі өмірлік маңызды тәсілдер» [175, 91 б.]. Сонымен, концептілердің ұлттық құрылымын талдауға концепт-мәдениет ұғымын ашатын кілт сөз, яғни түрлі халықтар мәдениетіндегі негізгі құнды ұстанымдарын көрсететін «мәдениеттің мәйегі», сондай-ақ концепт құрылымында мәдени ұғым аясында көрініс табатын мәдени-ментальды және образды артефактілер жатады. Поэтикалық мәтіндерде концептіні мынадай типтер арқылы ажыратуға болады: ұғым, фреймдер, гештальт, сценарий, скрипт – күрделі форма, сызбалы схема, ойсурет, ойдерек (сигнификат) т.б. Поэтикалық мәтіндердегі концептілік құрылымдардың көрінісін жіктей келе А.Б. Әмірбекова былай дейді: «Концепт санада белгілі бір жүйе арқылы қалыптасады. Концептік жүйе иерархиялы (сатылы) құрылымнан тұрады: 1) дүниені қасиеті, белгілері (сенсорлы перцептивті қабылдау); 2) когнитивтік модель (ассоциация, бейне, символ, протатип, этикет, эталон, стеротип, инсайт формаға ие болуы; 3) концепт типтері (фрейм, сценарий, скрипт, схема, ойсурет формасына салынуы); 4) дүниенің тілдік бейнесі (метафора, фразеологизм, сөз, сөйлем, поэтикалық мәтін) [176, 12 б.]. Сондай-ақ бүгінгі тіл білімінде лексикалық семантика мен когнитивті семантиканың өзара байланысының мәселелері де өзекті болып отыр. Бұл туралы Ғ.Қ. Хасанов еңбегінде былай дейді: «Лексикалық мағына мен когнитивті концепті құрылымындағы семалардың өзектеніп, нақтылануы мағынада семалармен көрінсе, концептіде мағыналық қатынастар арқылы байқалады. Когнитивті концептінің көрінісін беретін құрылымдық үлгілері әрдайым лексикалық синтагматикаға негізделген сөздердің өзара мағыналы түрде үйлескен сөз тізбектері арқылы концептіде тұрақталады» [177, 25 б.]. Негізгі концептілерді талдау барысында жоғарыдағы авторлардың көрсеткен жіктелімі драмалық шығармалар тілінде де көрініс табады. Көркем мәтін тілі сияқты драматургия тілі де психо-интеллектуалдылығы басым күрделі құбылыс. Ол қас-қағым сәтте оқырман сезіміне де, қабылдауына да образдар қақтығысы арқылы әсер ететін бірден-бір жанр. Сондықтан драма тілінің поэтикалық қуатын айқындауда концептілердің рөлі зор демекпіз. Көркем мәтінде дүниенің концептілік бейнесін айқындау суреткердің білім-білігін танытуға негізделеді. Драмалық шығармалар тілінде суреткерлер индивидуалды-психологиялық, логикалық-позитивтік тұрғыдан дүние бейнесін таңбалайды. М. Әуезов пен Ғ. Мүсірепов сынды қазақтың ұлы суреткерлері де халықтық таным мен түсініктен туған ұғымдарды терең талғап, саралап қолданған. Қос жазушының шығармаларынан алынған төмендегі мысалдар соның дәлелі. Айталық, ұлттық мәдени концептілерге жататын туған жер, туған ел, саржайлау, дала, жұрт, шаңырақ т.б. сөздер қазақ ұлтының таным-түсінігінің негізінде қалыптасқан. Мәселен, жүктеу/скачать 1,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|