Адамзат дамуыныњ єр кезењі ѓылым мен мєдениеттіњ, єдебиеттіњ ќалыптасуы,µркендеуі, зерттелуі туралы µзіндік пікірлерімен ерекшеленіп, жања баѓыттар, жања танымдыќ аппарат пен жања терминология тудырып отыратыны белгілі
жүктеу/скачать 2,63 Mb. Pdf көрінісі
|
Әділова. Көркем мәтін. Цитация
| Тұсында сері болсын, пері болсын,
Ұнайды өмірімен Ақан маған. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу арналары туралы айта келіп, белгілі зерттеуші С. Исаев Абай, Шәкәрім Құдайбердіұлы және Сұлтанмахмұт Торайғыровтың сөзқолданыстарындағы ортақ өрнектерді көрсетеді де, мынадай қорытынды жасайды: «...Тіпті кейде Абай қолданыстарын сөзбе-сөз пайдаланып, жалпы текспен жанасымды, жатық етіп қолданады» дей отырып, Сұлтанмахмұттың өлеңін Абай қара сөзімен мотивтік талдау арқылы байланыстырады: «Әкем, шешем, арғы атам солай өскен, Олардың да өкпесін есік тескен. ...Кесені айналдырып қарай бердім Ішінде нахақ көзден жас бар ма деп... «Тумыстағы мінезді ешкім жеңбес, Адамды әділ қылу қолдан келмес. Түзесе, жаратылыс өзі түзер», - Деген сөзге сондықтан көңілім сенбес. «Себебі, жаратса да адам адал Бола алмайды» деген сөз құлаққа енбес. Себеп жоқ адам ұлы жаратпайтын Және де еш нәрсе жоқ себепке ермес. Келіңдер сол себепті жаратуға! Жаратып ап, өмірге таратуға. ...адам ұлы дүниеге жіберілген Себепті бағындырып, қаратуға тәрізді қоғамдық тәрбие туралы Сұлтанмахмұттың үлкен философиялық ойын аңғартатын жолдар, бәлкім, Абайдың: «Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім», - деген сөздерін оқығаннан кейін тууы мүмкін» [33,225-228]. Шынында да, өлеңде Абай мәтіні жасырын цитация түрінде вербалданып, графикалық тұрғыда бөгде сөз ретінде ресімделіп, кейінгі ақынның контексін кеңейтіп, толықтырып тұр. Ғалым, өз кезегінде, мәтінаралық байланыстар деген терминді қолданбаса да, екі мәтін арасында байланыстың бар екенін көрсетеді және оның себебі уақыты жағынан бұрын өмір сүрген ақынның уақыты жағынан кейін шығармашылықпен айналысқан қаламгерге әсері деп түсіндіреді. Бұл дұрыс та, тек ол әсердің себебі неде, тілдік репрезентациясы қалай, қандай тілдік бірліктермен берілді деген мәселелерге нақты жауап жоқ. Біздіңше, жауап төмендегіше: «Жанр, композиция, образы и мотивы – это филологические категории, но их перенос, Ре по зи то ри й К ар ГУ 17 заимствование определяются загадочными психологическими, личностными установками» [7, 17]. Ал бұл - қаламгердің тілдік құзіреті, жады, білімі, өмірлік ұстанымы сияқты экстралингвистикалық факторлар да көркем мәтіннің вербалдық құрылымында көрініс табады деген сөз. Келтірілген пікірлер жалпы интертекстуалдылық проблемасы туралы көзқарастардың өте көп және сан алуан екенін дәлелдейді әрі жақын арада олардың шегі де көрінбейтінін байқатады. Жалпы алғанда, интертекстуалдылықтың кең және тар мағынада қолданылуы, негізінен, мәтін терминін, сондай-ақ мәтінаралық байланыстарды түрліше түсінуден пайда болған сияқты. Қалай болғанда да кез келген көркем шығармада мәтінаралық байланыстардың болатыны және олар мәтіннің вербалды құрылымында түрлі деңгейде көрінетіні қазір еш дау тудырмаса керек, тек олардың түрі, көлемі, типі, қызметі жөнінде бірыңғай түсініктің жоқтығы нәтижесінде ғана осындай таласты жағдай қалыптасып отырғаны да ақиқат. Сол себепті интертекстуалдылық проблемасы оған қайта-қайта оралып соғып отыруды, кейбір пікірлерді нақтылауды, ал тағы бір басқаларын қайта қарауды қажет етті. Сондықтан да француз структуралист-ғалымы Жерар Женетт өткен ғасырда алпысыншы жылдардың соңы-жетпісінші жылдардың басында жазылған еңбектерінде Ю. Кристеваның интертекстуалдылық туралы пікірлерін толық қолдағанмен, 1982 жылы шыққан «Палимпсесты: литература во второй степени» деген еңбегінде мәтінаралық байланыстардың жаңа топтамасын ұсынды: 1) интертекстуалдылық, яғни бір мәтінде екі немесе одан да көп мәтіннің болуы (цитата, аллюзия, плагиат және т.б.); 2) паратекстуалдылық, яғни мәтіннің өз атауына, соңғы сөзіне, эпиграфына қатысы; 3) метатекстуалдылық, яғни өзі негізге алған мәтінді түсіндіру немесе, көбіне, оны сынау; 4) гипертекстуалдылық, демек, бір мәтін арқылы басқа мәтінді сықақтау немесе пародиялау; 5) архитекстуалдылық немесе мәтіндердің жанрлық байланыстары. Алайда бұл топтама сол ұсыныс күйінде ғана қалып, интертекстуалдылық тым кең мағынада түсініліп, қолданылуы, соған байланысты оның зерттеу нысаны ұшы-қиырсыз болып бара жатты. Нәтижесінде Ж. Женетт кейінгі бір сұхбатында былай дейді: «В то время интертекстуальностью называли самые разные типы отношений между текстами. Я же занялся более специфическим типом отношений, для которых предложил новый термин – гипертекстуальность, а потому был должен дать общую таблицу, в рамках которой предлагал уже более узкое определение интертекстуальности [...] применяя его к не обязательно эксплицитным, но точечным отношениям жүктеу/скачать 2,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|