Ахметов кенжебай. ӘДебиеттану әліппесі
жүктеу/скачать 2,31 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сұрақ. Шығарма тiлiн сөз ету барысында тiлдiң лексикалық ерекше
қорлары, көркемдiк бейнелеу құралдары жайында айтылды. Шығармада кейде бiр сөздiң өзi бiрнеше мәнде қызмет етiп жататын сәттерi де бар ғой. Бұл жағдайды қалай түсiндiруге болады? Жауап. Тiлдiң баюына жаңа сөздердiң пайда болуы мен көне сөздердiң жаңғыруы ғана әсер етпейдi. Сонымен бiрге қолданыстағы сөздердiң түрлi мән иеленуi де қомақты үлес қосады. Бұл орайда тiлiмiзде ауыспалы мағынада қолданылатын сөздер – құбылтулар (троптар) маңызды роль атқарады. Қаламгердiң өз шығармасында алуан үлгiдегi троптарды пайдалануы – “әшекейлiк” мақсаттан емес, нақты шығармашылық қажеттiлiктен туындайтын жағдай. Себебi – шығармадағы қандай да бiр троп түрi көркемдiк тұрғыдан өзiн-өзi ақтауы шарт. Үлкен қаламгерлердiң қай- қайсы да тропты өзi бейнелемек құбылыстың аса мәндi қасиетiн айқын да көркем жеткiзу үшiн қолданады. Троптар әр түрлi құбылыстарға тән сипат- белгiлердiң ұқсастық-жақындықтарына негiзделгенiмен, бұл жақындықтардың өзi түрлi деңгейде болатыны түсiнiктi. Соған сәйкес троптар да бiрнеше түрге бөлiнедi. Олардың қатарында метафора, кейiптеу, аллегория, метонимия, синекдоха, гипербола, литота, ирония, сарказм, перифраз сияқты көркемдеу құралдары бар. Қысқасы, әңгiме барысында айтылған көркемдеу-бейнелеу құралдарының барлығы да шығармадағы өзге сөздермен, сөз тiркестерiмен тығыз байланыста тұрып, қаламгердiң өзi бейнелеп отырған құбылыстың аса маңызды жақтарын неғұрлым әсерлi көрсетуiне, сан қырлы ой-сезiмдердiң реңктерiн ашуға, автордың позициясын танытуға септiгiн тигiзедi. Сұрақ. Көркем шығарма тiлi туралы әңгiмемiз басталған тұста “қаламгердiң поэтикалық синтаксисi” деген мәселе де айтылып кеткен едi. Бұл тiркестiң мәнiн айқындап өтетiн сәт жеткен тәрiздi?.. Жауап. Әр қаламгер тiлiнiң синтаксистiк құрылымы өзiндiк ерекшелiкке ие. Мұндай құрылымдық ерекшелiктердiң пайда болуына себепкер жағдайлардың қатарына 1) қаламгер шығармашылығының жалпы сипатын, 2) нақты бейнелеу нысанасын және 3) шығарма арналған нақты бiр оқырмандар қауымын жатқызуға болады. Ендi осы жағдайлардың мәнiне үңiлiп көрелiк. 106 1. Қаламгер шығармашылығының жалпы сипаты поэтикалық синтаксиске де белгiлi дәрежеде ықпал етедi. Демек, поэтикалық тiлдiң синтаксистiк құрылымы қаламгердiң қарым-қабiлетiне, дарын деңгейiне тiкелей байланысты. Себебi шығарма тiлiнiң құрылымы қаламгердiң адамдар мен олардың iс-әрекеттерiн бейнелеудегi жалпы ұстанымдарына байланысты жасалады. 2. Әрине, шығарма тiлiнiң құрылымы барлық жағдайда бiрдей үлгiде бола беруi шарт емес. Түрлi құбылыстарды, ой-толғаныстарды бейнелеу барысында қаламгер мейлiнше алуан түрлi синтаксистiк тiркестер, оралымдар, сөйлемдер құрылымын пайдаланатыны анық. Өйткенi бiр ғана синтаксистiк құрылым арқылы мазмұн мен түрдiң сәйкестiгiне қол жеткiзу, яғни сан қилы жағдайларды бейнелеу мүмкiн емес. 3. Үшiншi жағдайға, яғни оқырманды ескеру мәселесiне тоқталар болсақ, қандай қаламгер болса да өз шығармасының қалың жұртшылықтың игiлiгiне айналуын қалайды. Сондықтанда шын мәнiндегi үлкен қаламгерлер арзанқол түрлiк қулықтардан, өз туындысын саналы түрде күрделендiруден, сол арқылы шығармасына “әсiрежұмбақ” дарыту сияқты тәсiлдерден бой тартады. Әрине, шығарманы жазу барысында қаламгер қолданатын тiлдiк құралдар, тәсiлдер аз емес. Ал поэтикалық синтаксис туралы сөз еткенде поэтикалық тiлге тән айшықтаулар жайына, қысқаша болса да, тоқтала кеткен орынды. Поэтикалық тiл айшықтауларына риторикалық сауал, риторикалық жарлау мен лептеу, анафора, эпифора, түйiсу, үстемелеу, параллелизм, шендестiру, эллипсис, инверсия сияқты көркемдеу тәсiлдер енедi. Риторикалық сауал қандай да бiр құбылысқа немесе проблемаға оқырман зейiнiн аудару мақсатында пайдаланылады. Риторикалық сауалға жауап беру шарт емес. Риторикалық жарлау мен лептеу осы үлгiдегi қызмет атқарады. Қаламгер шығарманы баяндап келе жатып кенеттен оқырманға, кейiпкерге, заттар мен құбылыстарға қарата тiл қатуы ықтимал. Бұл әрекет те нақты бiр жауапты қажетсiнбей, тек оқырман назарын сауал арналған нысанаға ерекше аудару мақсатында қолданылады. Ал нақты бiр затқа баса назар аударып, оған деген айрықша қатынас, көзқарас қалыптастыру риторикалық лептеу арқылы жүзеге асады. Кейде олар риторикалық обращениемен ұштаса келiп, ақын бейнелеген ой-сезiмдердiң әсерiн одан әрi күшейте түседi. Тiлдiк айшықтаулар қатарына негiзгi мағыналық ойды арқалаушы жекелеген сөздердiң қайталанып отыруына негiзделген синтаксистiк құрылымдарды да қосуға болады. Ондай қайталаулардың қатарына сөйлемде, өлеңде немесе тармақта бастапқы сөздер мен сөз тiркестерiнiң қайталануын бiлдiретiн анафораны, бұған керiсiнше қолданылатын жүктеу/скачать 2,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|