Алматы №1 (135) 2012

314 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012 
Т. Б. Сейдімханова,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың аға оқытушысы 
С.СЕЙФУЛЛИННІҢ «ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ» ОҚУЛЫҒЫ
ӨЗ ЗАМАНЫНЫҢ ОЗЫҚ ОЙЛЫ ТУЫНДЫСЫ 
 
С.Сейфуллиннің ауыз әдебиетін зерттеу 
тұрғысында істеген еңбегі туралы сөз бол-
ғанда негізінен ойға оралатыны оның «Қазақ
әдебиеті» атты оқулық-христоматиясы. Сәкен 
ауыз әдебиеті туралы өзінің ой – тұжырым-
дарын осы еңбегінде жан-жақты, ғылыми
тұрғыда айтып, талдап көрсетуге тырысқан. 
С.Сейфуллиннің бұл еңбегіне талдау жаса-
ғанда, Сәкеннің кітапты, ең алдымен, оқулық-
христоматия қажеттілігі тұрғысынан жазған-
дығына назар аударғанымыз абзал. Бұл жайлы 
С.Сейфуллиннің өзі: «Журналдарға, газеттер-
ге жазылған кейбір мақалалар болмаса, «пәлен 
ақынның, т‰ген жазушының жазуы пәлен-
дей» - деп жазылған кейбір ‰стірт сөздер бол-
маса, б‰гінге дейін қазақ әдебиеті туралы 
жазылған арнаулы еңбек жоқ. Әсіресе, ескі 
«ел әдебиеті» туралы жазылған ештеңе жоқ. 
Ескі ел әдебиеті туралы ештеңе жоқтығы 
былай тұрсын, сол ескі ел әдебиетінің жинақ-
тары да жоқ. ... «Қазақ әдебиеті» туралы мек-
тептерде сабақ бергенде қолданатын ешбір 
құралдың жоқтығының ‰стіне, «ескі ел әде-
биетіне» келгенде, көріп, оқып, тексеретін ескі 
ел әдебиетінің жинағы да жоқ дей келе,
«...былтырдан бері «қазақ әдебиеті» туралы бір-
деме жазу, «ескі ел әдебиеті» жинастыру міндет-
тей көріп, осы іске кірістім» -деп жазды. [1,54]
С.Сейфуллиннің бұл еңбегінде тарих, эт-
нография, фольклор, тіл мысалдарын салыс-
тыра қарастыруы оның өз еңбегіне өте жауап-
кершілікпен, ғылыми ізденіспен қарағанын 
көрсетеді. 
Бұл еңбектің қайсы бір кем – кетіктеріне 
қарамай, қазақ фольклористикасының негізі 
қалаған қомақты да, ғылыми өрісі биік зерт-
теу, оқулық – хрестоматия болғандығын естен 
шығармауымыз керек. 
С.Сейфуллинді ауыз әдебиетін зерттеуші 
ғалым ретінде көрсететін алғашқы белгі оның 
қазақ әдебиетін дәуірлеуге байланысты айт-
қан ойлары. 
С.Сейфуллиннің ауыз әдебиетіне қатысты 
‰лкен еңбек жасап ж‰ргенін, оның жинаушы-
лық, жариялаушылық, зерттеушілік қызметі-
нің теңдесі жоқ екенін сол кездің өзінде-ақ
ақын, жазушы, ғалымдар жоғары бағалаған. 
Сондай пікірдің бірі 1936 жылы "Қазақ әде-
биеті" газетінде жарияланған Ғ.Тоғжанұлы-
ның мақаласы. Онда ол: "Сәкен Сейфуллин - 
қазақ жазушыларының ішінде фольклорға өте 
жетік адамдардың және халық фольклорын 
ерінбей, жалықпай жинаушылардың бірі. Қа-
зірдің өзінде халық өлең, жыр, ертегі, мақал-
дарын жинап, екі том етіп бастырып шығарып 
отыр", - деп Сәкеннің аталған саладағы ең-
бегіне жоғары баға берген. [2] Осындай 
пікірлер Сәкеннің "Қазақ әдебиеті" еңбегіне 
алғы сөз жазған М. Жолдыбайұлының [3] 
және ғалым Б.Кенжебайұлының "Әдебиет 
майданы" журналына жариялаған мақаласы-
нан да кездестіруге болады. [4] 
С.Сейфуллин қазақ халық фольклорының 
алғашқы кезеңін "Билер дәуірі" деп атаған. 
Сәкеннің пікірінше, "Билер дәуірі" - "қазақ елі 
орыс патшасына бағынғанға" дейінгі және сол 
бағынған кезеңдегі "билер табы билеген "ру 
заңы" қалмай келген" мерзім аралығын қам-
тиды. 
Зерттеуші одан әрі Билер дәуірінің өзін 
іштей бөледі:
Бірінші бөлім: 1) ескіліктен қалған, сол 
билер табының ‰стем санасының ықпалымен 
құрылған, көбінесе аңшылық, малшылық әң-
гіме - ертектер, 2) салт, 3) дін жырлары,
4) төрт т‰лік мал туралы, т‰рлі хайуандар ту-
ралы жырлар, өлеңдер, 5) билер сөздері, ма-
қалдар, 6) жастық ойын-к‰лкі, өлең-жырлар"
[1,66]. 
С.Сейфуллин ертегі жанрына қатысты 
сипаттауларында қазақ ауыз әдебиетіндегі 
ертегілердің мазмұн - мағыналарының әр т‰р-
лі болып келетінін жіті аңғара білген. Әрине, 
ертегі жанрын қазіргі фольклор ғылымының 
жіктеп-жіліктегеніндей кәсіптік тұрмыстық, 
к‰лдіргі, қиял-ғажайып, тарихи, т.б. салалары-
на бөле алмағаны белгілі. Әйтсе де, зерттеуші 
бұл ертегі тобындағы әңгімелердің сан алуан 
тақырыпта болып келетінін т‰сінген де, "бізге 
жеткен ертектер ... жаратылыстағы жан-жа-
нуарлар, өсімдіктер, жын, шайтан, перілер, 
аруақтар, жалмауыз кемпір, жез тырнақ, 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: