«Қазақстан ғылымының дамуы мен келешегі жастар көзімен»

 
Figure 15 General program 
The meaning of this program is when we click the green flag cat moves on the stage, when it gets to 
the end of the stage it goes back and so on. This proccess will continue untill we click the red button. 
There is a one cycle on this program. We use cycle when we need repeating of some actions. In our 
program the cycle is the script forever, because it lets the 2 scripts including it to repeat permanently. 
 
Task 1. Write this program and explain how it works: 
 
Figure 16 Task1 view 
Make the following changes to the program given in Task 1: may the cat after each 20 steps wait 1 
second. 
3.
 
Conclusion 
Of course, most students will not grow up to become professional programmers, just as most will not 
become professional writers. But learning to program offers benefits for everyone: it enables students to 
express  themselves  more  fully  and  creatively,  helps  them  develop  as  logical  thinkers,  and  helps  them 
understand the workings of the new technologies that they encounter everywhere in their everyday lives. 
 
[1] (
http://en.wikipedia.org/wiki/Scratch_(programming_language))
 
[2] (
http://cmc-math.org
). 
[3] (
http://learnscratch.org/resources/why-learn-scratch
). 
 
УДК: 004.424 
                                                                                                                                      Шахин З. 
Иогуртчу Я. 
Сүлеймен Демирел университетінің Магистранттары 
Алматы, Қазақстан,  
 
 
Андатпа 
Стандартты емес есептердің түрінің көптігін ескере отырып, белгілі саласының, соның ішінде 
стандартты  емес  теңдеулер  мен  теңсіздік  ұғымдарының  анықтамасын  жүйелеп,  оқыту 
әдістемесіне    тоқталып,  есептер  шығару  үрдісінде  ең  тиімді  әдіс-тәсілдерді  анықтап,  мектеп 
курсында  оқу  бағдарламасына  факультатив  негізінде  енгізе  отырып,  эксперимент  жасап,  жақсы 
нәтижелерге  қол  жеткізу.Осы  мақсатқа  жету  үшін  стандартты  емес  есептерді  түрлеріне  қарай 
классификациялап, олардың әрқайсысының шығару жолын және әдістерін табу міндеті қойылды. 
 
Кілт сөздер: математика, стандарт есептер, графика. 

1 
2 
x 
3 
0 

2

y 
 
«СТАНДАРТТЫ ЕМЕС ЕСЕПТЕРДІ ШЕШУ ӘДІСТЕРІ» 
 
            Математика  -  жаратылыстану  ғылымдарының  негізгі  инструменті  және  ол  қазіргі 
заман талабына сай нақтылана түсті. Олай болса негізгі өзекті мәселе -  ол қазіргі математикалық 
білімділік. Жаһандану үрдісінде білім деңгейінің өркендеуі, ақпараттық технологиялардың дамуы, 
білім беру кеңістігінің модернизация құралына айналуына байланысты мектеп –жоғары оқу орны 
жұмыс  бағдарламалары  әрі  терең,  әрі  жан-жақты  өзгерістерге  ұшырауда.  Әрине  математика  бұл 
жаңалықтардан тыс қалмады. 
 
Бүгінгі  таңда  жалпы  орта  білім  беретін  мектептердің  математиканы  тереңдетіп  оқытатын 
кластарда,  гимназиялар  мен  лицейлерде  математиканың  әртүрлі  бөлімдерінің  (алгебра, 
тригонометрия  және  геометрия)  стандартты  емес  есептерін  шешуге  көп  көңіл  бөледі.  Мұның 
себебі  орта  мектеп  бағдарламасының  жылдан-жылға  қиындатылуында  және  ұлттық  бірыңғай 
тестілеудің есептерінің де күрделене түсуінде. 
Ұсынылып отырған жұмыста математикадан стандартты емес есептердің шешілуінің әдістері 
келтірілген.  Әдетте  барлық  есептер  қарапайым,  яғни  «мектептік»  түрге  ие  және  қарапайым 
мектептік  талқылаулар  көмегімен  стандартты  мектептегі  әдіспен  шешіледі.  Бірақ    математика 
үлкен  мағынаға  ие    жерлерде,  көбіне,  тіпті  басқа  түрдегі  есептер  жиі  шығарылады.  Біз  оларды 
қысқаша «стандартты емес» есептер деп атаймыз. Бұл «стандартты емес» есептер әр түрлі болады. 
Олардың кейбірі сыртқы түрі қарапайым емес, өзгеше берілген, сондықтан оны қалай шығаруға 
болатыны басында белгісіз. Басқалары жасырылған: мысалға түріне қарағанда қарапайым теңдеу, 
бірақ  стандартты  мысалдармен  шешу  мүмкін  емес.  Енді  бір  үшіншілерін  шешу  үшін  өте  нақты 
және дәл логикалық ойлау қажет. Төртіншіден, ... жалпы түрде, осы «стандартты емес» есептердің 
барлық  мүмкін  ерекшеліктерін  ұзақ  санап  отыруға  болады  және  осындай  мүмкіншіліктердің 
барылығын санап шығу мүмкін емес.    
  Бұл  өз алдына бір  түрге ие  «стандартты емес»  есептер математиканың әр түрлі бөлімдерін 
еркін білуді және жоғары логикалық мәдениетті, анық  ойлануды қажет етеді. 
  Әрине, «стандартты емес» есептердің барлық шешілу әдістерін көрсету мүмкін емес. Мұнда 
графиктерді  де,  функцияның  әр  түрлі  қасиеттерін  де,  теңсіздіктерді  де,  және  соңғысы,  бірақ  
маңыздылығы бойынша біріншісі – логиканы да қолдануға тура келеді.  
Ерекше ескеретініміз  «стандартты емес» есептер және оларды шешудің  «стандартты емес» 
әдістері  орта  мектеп  бағдарламасын  қамтиды.  Олардың  «стандартты  еместігі»  оның 
қиыншылығында емес, әдеттегідей еместігінде.  
Бұл  жерде  біз  кейбір  «стандартты  емес»  есептердің  көп  жағдайда  есепке  әр  түрлі    әдістер 
қолданылатын бірнеше шешімдерін келтіреміз. Бірден байқайтынымыз, бұл шешімдер өз алдына 
қиын емес, оларды түсіну де қиын емес, бұл шешімдерді өз бетімен табу қиынырақ. 
Есеп 1.Теңдеуді  шешіңіз. 
3
2
5
sin
2
2



x
x
x
 
 
Бұл    теңдеуді    шешпес  
бұрын  теңдіктің  оң  және  сол  жағындағы  графиктер  
қандай  
болатындығына    назар    аудару    керек.  Егер    ол  
графиктер    қиылысса, 
онда  қиылысатын  нүктелердің  абсциссалары  берілген  
теңдеудің    түбірлері  
болады, ол  егер  қиылыспаса  онда  теңдеудің  түбірлері  
болмайды. 
Төмендегі 
суреттен  де  теңдеудің  түбірлері  болмайтындығын  көруге  
болады.  
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Бірақ, график  есептің  шешімінің  толық  дәлелі  бола  алмайды. Сондықтан  бұл  теңдеудің  
шешімі  болмайтындығына  формальді  түрде  көз  жеткізу  керек.  
y  = 
3
2
5
2


x
x
  функциясының    графигі    y=2sinx  функциясының    графигіне    қарағанда  
анағұрлым  биік  жатады. Геометриялық  тілден  алгебралық  тілге  ауыстырғанда, кез  келген  х  
үшін  төмендегі  теңсіздік  орындалады: 
x
x
x
sin
2
3
2
5
2



 
Дәл  осы  теңсіздікті  біз  қатаң  түрде  дәлелдеу  қажетпіз. Шынында да, бір  жағынан  кез  
келген  х  үшін   
,
2
5
14
5
14
5
1
5
3
2
5
2
2








 



x
x
x
 
         Ал  екінші  жағынан,  сонымен  қатар  кез  келген  х үшін   
2
sin
2

x
 және сондықтан  
кез келген  х  үшін  дәлелденіп  жатқан  теңсіздік  орынды. 
Берілген  теңдеудің  шешімі  жоқ: шынында да,  кез  келген  х  үшін  төмендегі   теңсіздік  
орынды:   
                     
2
5
14
5
14
5
1
5
3
2
5
2
2








 



x
x
x
  және   
x
sin
2
2

 
Яғни    
x
x
x
sin
2
3
2
5
2



. Дәлелдеу  керегі  де  осы  еді. 
Есеп 2.Теңдеуді  шешіңіз:   
x
x
x
x




2
2
6
cos
2
2
2
 
Теңдіктің    сол    жақ    бөлігінің    графигін    салуға    ұмтылған    дұрыс    екенін    байқап    тұрмыз  
және  де  барлық  үмітіміз  теңсіздіктерде  болып  тұр. 
Бір    жағынан    кез    келген    х    үшін         
2
6
cos
2
2
2


x
x
    теңсіздігі    орынды,    ал    екінші  
жағынан   өзара  кері  оң  шамалардың  қосындысы  үшін    
2
2
2



x
x
  теңсіздігі  орынды. 
Сондықтан, ізделінді  теңдеудің  оң  және  сол  жақ  бөліктері  2-ге  тең  болғанда,  сонда  тек  
сонда,        бір-біріне    тең    бола      алады.  Басқа    сөзбен    айтқанда,  бір    айнымалыдан    тәуелді    екі  
теңдеуден  тұратын  жүйе  орындалуы  керек: 
2
6
cos
2
2
2


x
x
,    
2
2
2



x
x
. 

Бұл    жүйенің    екінші    теңдеуі    тек    x=0    жалғыз    түбірге    ие    болады.  Бұл    түбір    бірінші  
теңдеуді де  қанағаттандырады, яғни  жүйенің, сонымен  бірге  ізделінді  теңдеудің  де  жалғыз  
шешімі  болып  табылады. 
Жоғарыда  келтірілген  есептер  сыртқы  түрі  бойынша  стандартты  емес  есептерді  шешуде 
қолданылған  әдістер,  осы  әдістерді  өте  қарапайым  шешімге  ие  болатын  қарапайым  есептерді 
шешуде де сәтті қолдануға болады. 
 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
 
 1. А.Я.Канель-Белов,  А.К.Ковальджи,  Как решают нестандартные задачи,   М., 2008. 
 2. В.П.Супрун, Избранные задачи повышенной сложности, Минск, 1998. 
 3. Васильева В. А. и др. Методическое пособие по математике для поступающих в ВУЗы / В. 
А. 
Васильева–Москва:Изд.МАИ,1992.-95. 
бет. 
4. Галицкий М. А. и др. Углубленное изучение курса алгебры и математического анализа / М. А. 
Галицкий-Москва:Просвещение,1986.-67бет. 
5.  Дрофеев  Г.  В.  и  др.  Пособие  по  математике  для  поступающих  в  ВУЗы.  /  Г.  В.  Дрофеев  – 
Москва: Наука, 1973. – 54 бет. 
 
Резюме 
Мақалада стандартты емес есептерге жалпы түсінік бере отырып, стандартты емес есептердің 
бір түріне мысал есептер келтіріліп, олардың шығарылу әдісі көрсетілген.  
В статье дается общее понятие нестандартных задач, а также приведены несколько примеров 
к одному виду нестандартных задач и методы их решения.  
Özet 
Makale  standart dışı hesaplamalara genel bir  anlam verip,standart dışı hesaplamaların bir çeşidini 
örneklendirip,onların çözüm metodunu göstermektedir. 
Abstract 
This  article  explains  the  solution  methods  of  nonstandard  calculations  by  analyzing  a  part  of 
nonstandard calculations with examples.  
 
УДК: 004.325 
ТАБИҒАТТАҒЫ МАГНИТ  ӨРІСІ  
Оңғарбай Қанат, Марат Махамбет 
Зерттеу бөлімі 
     Қозғалмайтын электр зарядтары өзінің айналасында электр өрісін тудырады. Қозғалыстағы 
зарядтар,  сонымен  қатар  магнит  өрісін  тудырады.  Біз  енді  осыларды  карастырамыз.Токтардың 
өзара әсері. Магнит өрісі. Қозғалыстағы зарядтардың әсерінен электр тогы пайда болады.Ендеше 
магнит өрісі дегеніміз – электр тогы тудыратын өріс. Ол өріс – электр токтарының өзара жүзеге 
асырады.Қозғалмайтын  электр  зарядтары  арасында  Кулон  заңы  бойынша  анықталатын  күштер 
әсер  етеді.  Жақыннан  әсер  ету  теориясына  сәйкес  бұл  өзара  әсер  былай  жүзеге  асады: 
зарядтардың  әрқайсысы    екінші  зарядқа  әсер  ететін  электр  өрісін  тудырады  және 
керісінше.Жақыннан  әсер  ету  теориясы  бойынша  өткізгіштердің  біреуіндегі  ток  басқа  токқа 
тікелей  әсер  ете  алмайды.Магнит  өрісі  дегеніміз  –  материяның  ерекше  бір  түрі.  Электрлі 
зарядталып,  қозғалысқа  түскен  бөлшектердің  өзара  әсері  сол  өріс  арқылы  жүзеге 
асырылады.Магнит өрісінінің тәжірибе жүзінде тағайындалған негізгі қасиеттері: 
1.   Магнит өрісін эл. тогы (қозғалысқа түскен зарядтар) тудырады. 
2.   Магнит өрісі электр тогына (қозғалысқа түскен зарядтарға) тигізетін әсерден байқалады. 
Магнит  өрісін  тек  электр  тогы  ғана  емес  тұрақты    магниттер  де  тудырады.Магнит  тілше 
(стрелкасы).  Біз  иілгіш  аспаға  иілген  тогы  бар  раманы  магнит  өрісіне  қойғанда  оның  қозғалыс 

бағдарына  аспа  тарапынан  серпіміділік  күші  әсер  етпесе,  өзі  қашан  орныққанша  бұрыла  береді. 
Магнит  тілше  дегеніміз  –  екі  ұшында  S-оңтүстік  және    N-солтүстік  –  екі  полюсі  бар  кішілеу 
ұзынша келген магнит.Магнит индукциясы векторының бағыты. Магнит өрісінің магнит тілшеге 
немесе  тогы  бар  рамаға  бағдарлаушы  әсерін  магнит  индукциясының  векторын  анықтау  үшін 
пайдалануға  болады.Магнит  индукциясы  векторының  бағытына  магнит  өрісінде  еркінше 
орныққан  тілшенің  S-оңтүстік  полюсінен  N-солтүстік  полюсіне  қарайғы  бағыты  алынады.  Бұл 
бағыт тогы бар тұйық контурдың оң нормалы бағытымен дәл келеді.                         
 
1-сурет. Магнит тілше. 
 
     Тогы  бар  рама  немесе  магнит  тілше  болса,  өрістің  кез-келген  нүктесіндегі  магнит 
индукциясы  векторының  бағытын  анықтай  аламыз.Тогы  бар  түзу  сызықты  өткізгіштің  магнит 
өрісінде магнит тілше шеңберде жүргізілген жанама бағытымен орналасады. Шеңбер жазықтығы 
өткізгіштке  перпендикуляр  да,  ал  оның  центрі  өткізгіш  осінде  жатады.  Магнит  индукциясы 
векторының бағытын бұрғы ережесі бойынша анықтайды. Бұрғы ережесінің мәнісі мынадай: егер 
бұрғының ілгерілемелі қозғалысының бағыты өткізгіштің ток бағытымен дәл келсе, онда бұрғы 
сабының айналу бағыты магнит индукциясы векторының бағытымен дәл келеді. 
 
2-сурет. Бұрғы ережесі 
 
      Магнит  индукциясының  сызықтары.  Магнит  индукциясының  сызықтары  делінетін 
сызықтарды  салып,  магнит  өрісін  көрнекі  көрсетуге  болады.  Өрістің  алынған  нүктесіндегі  В-
векторы  мен  жанамалары  бағыттас  болатындай  сызықтарды  магнит  индукциясының  сызықтары 
деп атайды.  
 

 
3-сурет. Магнит индукциясының сызықтары 
 
Бұл  тұрғыдан  алғанда  магнит  индукциясының  сызықтары  электр  өрісі  кернеулігінің 
сызықтарына  ұқсас  келеді.  Құйынды  өріс.  Магнит  индукциясы  сызықтарының  маңызды 
ерекшелігі сол, олардың басы да, ұшы да болмайды. Олар қашан да тұйықталған сызықтар. Оның 
күш сызықтарының қай жағдайда да қайнар көзі болады: олар оң зарядтардан басталады да, теріс 
зарядтардан аяқталады.Күш сызықтары тұйық өрістер құйынды өріс деп аталады. Магнит өрісі – 
құйынды өріс. Магнит индукциясы сызықтарының тұйық болуы магнит өрісінің ең негізгі қасиеті. 
Магнит өрісін тудыратын қайнар көзі болмайды.Ампер күші. Өткізгіштің жеке бөлігіне әсер етуші 
күшті анықтайтын заңды 1820 жылы А. Ампер тағайындаған болатын. Магнит өрісінің тогы бар 
өткізгішке әсерін 4, 5 - суреттерде кескінделген қондырғыда қарастырамыз. 
     
      
 
4-сурет. Магнит өрісінің өткізгіштерге әсері         5-сурет. Күштердің әсер ету бағыттары. 
 
     Магнит  индукциясының  векторының  модулі  деп  ток  жүріп  тұрған  өткізгіш  бөлігіне 
магнит өрісі тарапынан әсер ететін ең үлкен күштің ток күші мен өткізгіш бөлігінің көбейтіндісіне 
қатынасын айтамыз: 
 
 
 
 

     Бұл  өрнек    Ампер  заңы  деп  аталады:    Ампер  күші  магнит  индукциясы  векторын  ток 
күшіне,  өткізгіш  бөлігінің  ұзындығына  және  магнит  индукциясы  мен  өткізгіш  бөлігінің 
арасындағы бұрыштың синусына көбейткендегі көбейтіндіге тең. 
     Ампер күшінің бағыты. Сол қол ережесі: 
     егер  сол  қолымызды  В  индукция  векторының  өткізгішке  перпендикуляр  құраушысы 
алақанымызға  кіретіндей,  ал  ашылған  төрт  саусақ  токпен  бағытталатындай  етіс 
орналастырсақ,  онда  90°-қа  қайырылған  бас  бармақ  өткізгіш  кесіндісіне  әсер  ететін  күштің 
бағытын көрсетеді (6-сурет). 
 
6-сурет. Сол қол ережесі 
 
     Магниттік өтімділік. Ортаның магниттің қасиетін сипаттайтын  
    қатынасы  (біртекті  ортада  магнит  өрісі  индукциясы  векторының  вакуумдағы 
магнит  индукциясына  қатынасы)  ортаның  магнит  өтімділігі  деп  аталады,  мұндағы
  µ
-алынған 
ортаның магнит өтімділігі.  
Қорытынды  
Электр токтарының арасындағы магниттік делінетін өзара әсер магнит өрісі арқылы болады. 
Магнит өрісінің негізгі сипаттамасы магнит индукциясының В векторы болмақ. 
Магнит  индукциясы  В  векторының  бағыты  үшін  тога  бар  рамаға(өткізгіштердің  өзара) 
түсірілген  нормальдың  бағыты  алынады,  ол  рама  магнит  өрісіне  еркін  бағдарлана  алады. 
Нормальдың бағыты өрістегі магнит тілшенің бағытымен сәйкес келеді. 
Магнит  индукциясының  сызықтары  тогы  бар  өткізгішті  қамтиды  және  ол  қашан  да  тұйық. 
Тұйық сызықты өрістер құйынды өрістер делінеді. 
Ампер заңы бойынша ∆l тогы бар өткізгіш кесіндісіне магнит өрісі тарапынан мынадай күш 
әсер етеді:  
   
 
 
 
 
 
 Магнит өрісінде барлық денелер магниттеледі.  
Әдебиеттер тізімі: 
1. /Тихонов А.Н. Трансформация энергии в хлоропластах — энергообразующих органеллах 
растительной клетки // Соросовский Образовательный Журнал. 1996. /. 
2./Климов В.В. Фотосинтез и биосфера // Там же. № 8. С. 6-13/. 
3./Скулачев В.П. Эволюция биологических механиз¬мов запасания энергии // Там же. 1997/.  
4.http://www.eren.doe.gov. 

5./Мэрфи Л. M. Перспективы развития и финанси¬рование технологий использования 
возобновляемых ис¬точников энергии в США // Труды Междунар. конгресса "Бизнес и 
инвестиции в области возобновляемых источ¬ников энергии в России", Москва, 31.05—4.06. 
1999. M.: НИЦ "Инженер", 1999. C. 59-67/. 
6./Программа США "Миллион солнечных крыш" // Возобновляемая энергия. 1998/. 
7./СтребковД. С. Новые экономически эффективные технологии солнечной энергетики // Труды 
Междунар. конгресса "Бизнес и инвестиции в области возобновляе¬мых источников энергии в 
России". M. 1999. C. 187—208/. 
8./Бусаров B. Успех поиска путей. Концепция перехо¬да к устойчивому развитию и 
особенности региона¬льной энергетической политики. - Зеленый мир,1999, № 16-17/. 
9./Бутузов B. A. Нетрадиционные возобновляемые источники энергии в системах 
теплоснабжения Краснодарского края. - Краснодар: ККП Союза НИО CCCP, 1989/. 
10./Системы солнечного тепло- и хладоснабжения/ P. P. Авезов, M. A. Барский-Зорин, И. M. 
Васильева и др. Под. ред. Э. B. Сарнацкого и C. A. Чистовича. - M.: Стройиздат, 1990/. 
11. /Бутузов B. A. Анализ опыта проектирования и экс¬плуатации гелиоустановок горячего 
водоснабжения/. 
Сборник "Энергосбережение на Кубани"/ Под общ ред. Э. Д. Митус. Краснодар: "Советская 
Kyбань", 1999. 
12./ Государственный доклад- "O состоянии окружаю¬щей природной среды Российской 
Федерации в1997 г." - Зеленый мир, 1998 
 
УДК: 004.325 
КҮН  СӘУЛЕСІНІҢ  ЖЕР  БЕТІНДЕГІ  ТАҒДЫРЫ
 
Абылханов Қанат,  Орияшов Нұрқанат
  
Зерттеу бөлімі
 
Күннің  шығаратын  сәулесінің  қуаты  ғажайып  үлкен,ол  мынаған  тең  3,86x10
26
    Вт.Күн 
шығаратын  сәуле  энергиясының  орасан  зор  ағынының  біздің  планетамызға  миллиардтан  бір 
бөлігі ғана келіп жетеді.Осы болымсыз аз үлестің өзі орасан зор.Жер шарына әр секунд сайын осы 
сәуле  энергиясының  2,1x10
18   
Дж-ге  тең  тасқыны  келіп  жатады!Бұл  энергия  теңізі  қайда 
жұмсалады?Бұл  энергияның  бір  бөлігін  атмосфера  ұстап  қалады.Күн  горизонтқа  қарай 
төмендеген сайын атмосфераның жоғарғы шекарасына келіп түсетін сәуле энергиясының азғантай 
бөлігі  ғана  Жер  бетіне  жетеді,себебі  сәуле  бұл  жағдайда  атмосферада  көп  жол 
жүреді.Атмосферада  “қалып  қойған  ”энергия  қайда  жұмсалады.Бұл  энергияның  бір  бөлігін 
атмосфераға  ұстап  қалады.Күн  горизонтқа  қарай  төмендеген  сайын,атмосфераның  жоғарғы 
шекарасына келіп түсетін сәуле энергиясының азғантай бөлігі ғана Жер бетіне жетеді,себебі сәуле 
бұл  жағдайда  атмосферада  көп  жол  жүреді.Атмосферада  “қалып  қойған”  энергия  қайда 
жұмсалады?  Басым  көпшілігі  оны  қыздыруға  кетеді.Атмосфераның  әр  түрлі  учаскілері  біркелкі 
қызбағандықтан  жел пайда болады.Желдің механикалық энергиясы – Күн энергиясы айналуының 
бір түрі.Жер бетіне келіп жеткен күн сәулесінің көпшілік бөлігі мұхиттар мен теңіздердің керемет 
үлкен  айналарына  барып  түседі.Бұл  сәулелердің  бір  бөлігі  олардан  шағылады,ал  қалған  бөлігі 
жұтылады  да,жылыған  судың  ішкі  энергиясына  айналады.Бұл  энергияның  бір  бөлігі  суды 
буландыруға  кетеді  де,бірнеше  айналулардан  кейін  үлкен  және  кіші  өзендердегі  судың 
энергиясына  айналады.Мұхиттар мен теңіздер күн төмен тұрған кезде,күн сәулесінің көпшілігін 
шағылыстыратындығын  айта  кетейік.Ал  күн  жоғары  тұрған  кезде,сәуле  энергиясын  су  массасы 
түгел дерліктей мөлшерде жұтады(бұл кезде шағылу 5% болды).Демек,экватордағы тропикадағы 
мұхит пен теңіз суларын ,күн сәулесі тік түсетіндей болғандықтан жоғарғы ендіктердегіден гөрі 
әлде  қайда  күштірек  қыздырады.Құрлық  бетіне  түскен  күн  сәулелерінің  бір  бөлігі  шағылады,ал 
жұтылған  сәуле  энергиясының  барлығы  қызған  құрлықтың  ішкі  энергиясына  айналады.Күн 
энергиясының  азғантай  ғана  бөлігін  өсімдіктер  “қабылдайды”.Өсімдік  пен  жалаңаш  топырақ 
сәулені  мұз  бен  қарға  қарағанда  өте  аз  шағылдырады,мұз  бен  қар  күн  жылуын 
сақтамайды:шағылдыру 80-90%-ке жетеді.Сондықтан да жаздың ұзақ полярлық күндерінде келген 
күн  сәулесінің  көптігіне  қарамастан  арктика  жазы  салқын  болады.Жыртылған  қара  топырақты 

егіс  алқабы  өзіне  түскен  күн  сәулесінің  95%-ке  жуығын  жұтады,сондықтан  қатты  қызатыны 
соншалық,оның үстінде жоғары қарай ауаға көтеріліп жатқан жылы ағысты көруге болады.Бұған 
дейін біз көбінесе  күн энергиясының Жер бетіне келуі туралы айттық.Егер Жер Күн энергиясын 
ешқайда  жұмсамай  тек  қана  ала  берген  болса,онда  ол  баяғыда  қайнап  кеткен  болар  еді,Жер 
бетінің 
температурасы  жылдан 
жылға 
орташа 
есеппен 
алғанда 
тұрақты 
болып 
қалады,демек,тұрақты  энергиясын  ағыны  бар.Ол  энергия  қайта  жұмсалады?(II  түсті  жапсырма 
жоғарғысы.Келген  сәуле  энергиясының  бір  бөлігі  су  бетінен  және  құрлық  пен  бұлттардан 
шағылып,әлем  кеңістігіне,ал  бір  бөлігі-адам  көзіне  көрінбейтін,Жер  беті  мен  атмосфера 
шығаратын  сәулелері  мен  кетіп  жоғалады.Бірақ  атмосфераның  шығаратын  сәулесінің  бір  бөлігі 
Жер  бетіне  қарай  бағытталған.Бұл  атмосфераның  қарсы  сәуле  шығаруы.Қарсы  сәуле  шығару 
процесіне  бұлт  келіп  “араласады”.Бұлттар  жерден  шыққан  сәуленің  бір  бөлігін  (ауаның 
жұтқанынан көрі көбірегін) жұтады да,өздері сәулені Жер жаққа да,планета аралық кеңістікке де 
шығарады.Сондықтан  Жерді  қоршап  тұрған  бұлт,оны  түнде  салқындатудан  қорғайды(бұлда 
сонда).Бұлттар  күндіз  күн  жылуының  келуін  азайтады.Сәуле  энергиясының  Жер  бетіне  келіп 
жетуі мен шығындалуының ең басты салалары міне осындай.Жер шары шамамен,Күннен қанша 
энергия  алса,космос  кеңістігіне  шамамен  сонша  энергия  шығарады.Енді  сәуле  энергиясының 
күндіз және түнде,қыста және жазда келіп жетуімен шығын болуын салыстырайық.Түнде күннен 
энергия келмесе де,Жер бетімен атмосфераның сәуле шығаруы тоқталмайды,атмосфераның қарсы 
сәуле 
шығаруы,Жердің 
жоғалтатын 
жылуының 
тек 
бір 
бөлігінің 
ғана 
орнын 
толтырады.Сондықтан  Жер  беті  жылдың  қай  мезгілі  болса  да,түнде  салқындайды.Ал  күндіз 
ше?Біздің планетамыз шар тәрізді болғандықтан,бір мезгілдің өзінде –ақ ,айталық тал түс кезінде 
полюсте,орта ендіктерде,тропиктерде және экваторда бетке күн сәулелері әр түрлі бұрыштармен 
түседі,ол  бұрыштар  жыл  мезгіліне  байланысты  өзгеріп  отырады.Сәулет  тік  түсетін  ауданға  бір 
секунд  ішінде  келетін  сәуле  энергиясы  ,дәл  сол  ауданға  сәуле  көлбей  түскенде  келетін  сәуле 
энегиясынан  гөрі  көп  болады.Сондықтан  Жер  шарын  беті  өзінің  түрлі  бөлігінде  әр  түрлі 
жарықтанады және әр түрлі қызады .Күні бойы келетін жылудың мөлшері Күннің ұзақтығына да 
байланысты.Жазды  күні  біздің  еліміздің  барлық  ендіктерінде  келетін  сәуле  энергиясы 
шығындалатыннан  гөрі  әлде  қайда  көп  болады  да,Жер  беті  қызады,жылынады.Біздің  қар  өте 
сирек болатын субтропиктерімізде,қыс күннің өзінде келетін сәуле энергиясы шығындалатыннан 
көбірек  болады.Полюстік  шеңберге  неғұрлым  жақынырақ  жатқан  орта  ендіктерде  соғұрлым 
күндіз  Күн  горизонтта  төмен  тұрады  да  Күн  қысқа  болады,ал  қыстың  күні  айналаның  бәрінде 
әппақ  қар  жатады.Сондықтан  бұл  жерлерде  тәуліктің  жарық  кезінің  өзінде  –  ақ  келетін  жылу 
шығындалатын  жылудан  гөрі  аз  болғандықтан,қыста  Жердің  беті  салқындап  кетеді.Жердің  әр 
аймағын  климаты  көп  себептерге    ,әсіресе  күн  сәулесін  келіп  жетуіне  байлананысты.Жаудың 
флоты  Сиракузы  деген  қаланы  қоршап  түрған  кезде    Архимед  қорғаныс  қабырғасына  қаланың 
барлық  әйелдерін  айнасымен  шақырып  алыпты.Ұлы  ғалымның  басқаруымен  олар  айналарына 
шағылған  күн  сәулесін  жау  кемесінің  бір  нүктесіне  бағыттаған.Осылайша,жау  флоты  жанын 
кетіпті  деген  аңыз  бар.XX  ғасырда  күн  энергиясын  тікелей  пайдаланатын  инженерлік  ғылым-
гелиетехника(гелиос-грек тілінде-күн ) үлкен табыстарға жетті.Біздің елімізде бұл ғылымға Орта 
Азия  ғалымдары  аса  көп  көңіл  бөледі.Жердің  күн  сәулесінен  алатын  энергиясы  өте  көп,бірақта 
оны пайдалануда үлкен қиындықтар кездеседі.Біріншіден,күн энергиясының шоғырлануы аз.Жер 
бетіндегі күн сәулесіне перпендикуляр бір квадрат метр жазықтық орта есеппен 2,9 МДж/сағ,яғни 
0,1 кг жақсы тас көмір толық жанған кезде бөлінетін энергияға тең энергия алады.Сондықтан күн 
сәулесін  қабылдағыштардың  ауданы  өте  үлкен  болуға  тиіс,оларды  жасау  оңай  емес.Күн 
энергиясының  екінші  кемшілігі  –  оның  күн  мен  түннің,жыл  мезгілдерінің  ауысуына  және  ауа 
райының  өзгеруіне  байланысты  тұраұты  еместігі.Гелиотехниканың    бүгінгі  табысы 
қандай?”Ыстық  жәшіктер”  деп  аталатын  парник  принципінде  жұмыс  істейтін  құрал  өте 
қарапайым.8-суретте  “ыстық  жәшіктерді”  кептіргіш  ретінде  пайдалану  көрсетілген.Төменгі 
жағында  жақсы  жылу  изоляциясы  бар  және  жоғары  жағы  шынымен  жабылған  жәшікті  шыны 
жағын оңтүстікке қаратып,көлбете қояды.Күн сәулесінің 80-85%-і шыны арқылы өтеді,сондықтан 
жәшіктің  түбіне  салынған  қарайтылған  табақ  металл  қызады.Энергияны  жақсырақ  жұту  үшін 
оның  бетін  кедір  бұдыр  қылып  жасайды.Қызған  қаңылтырдан  шыққан  сәуле  шыны  арқылы  өте 

алмайды,сонымен  қатар,шыны  желдің  үрлеуінен  болатын  жылу  шынымен  азайтады.Сондықтан 
жәшік  ішіндегі  температура  қоршаған  ортаның  температурасымен  салыстырғанда  40-50
0
C 
жоғарылайды.Температурасы  80
0
C  шамасында  қыздырылған  ауа  желдеткіштің  көмегімен  
кептіргіш  камераға  жіберіледі.Әр  түрлі  қызмет  атқаратын  күн  құрылғылары  су 
жылытқыштары,тұзды  суды  тұщылағыштар    т.б.  “ыстық  жәшік”принципінде  жұмыс 
істейді.100
0
C-тан  жоғары  температура  шығарып  алу  үшін  күн  сәулелерін  шағын  ауданға 
жинайтын  қондырғылар  қолданылады.Ойыс  айнаға  күн  сәулелері,9-  суретте  көрсетілгендей 
болып  түседі  деп  есептейік.Идеал  жақсы  жасалған  айнадан  шағылысқан  сәулелер,фокус  деп 
аталатын  бір  нүктеге  жиналуға  тиіс.Іс  жүзінде  фокус  маңында  дақ  пайда  болады(фокальдық 
дақ),сол жерге қыздырғыштың қазанын орнатады.Күн сәулелерін шағылыстыратын беттің ауданы 
фокальдық 
дақтың 
ауданынан 
едәуір 
үлкен 
болады,яғни 
күн 
сәулелерінің 
шоғырлануы(қоюлануы)пайда болады.Күн сәулесін шоғырландыратын қондырғылардың бірнеше 
түрі  жасалған.Күннің  көзі  үздіксіз  шығып  тұратын  елдерде,өзіне  тиісті  ыдыстары  бар,күн 
кухниясы  көп  тараған.Мұндай  кухня  қуаты  800  Вт  электр  плитасына  парапар.Жоғары 
температурада  жүргізілетін  ғылыми  зерттеулерге  арналған  күн  пештері(1,4  түсті  жапсырмаға 
қара)  көбінесе  таптырмайтын  нәрсе,себебі  олар  “таза”:  жану  заттарынсыз-ақ  3600
0
C-қа  дейін 
қыздыруға  болады.Күн  сәулесінің  энергиясын  фотоэлементтер  мен  термоэлементтерде  тікелей 
электр  энергиясына  айналудыруға  болады.Олар  жайындаV  тарауда  айтылған.Күн  сәулесінің 
энергиясы  есебінен  адам  баласын  электр  энергиясымен  қамтамасыз  етуге  болмай  ма?Жерге 
Күннен  келетін  энергия  адам  баласына  керекті  энергиядан  көрі  30 000  есе    асып  түседі!Бірақта 
әзірше қуаты шағын гелиоэлектр станциялары ғана жасалған.      XX ғасырдың басында Египетте 
қуаты  44  кВт  электр  станциясы  жұмыс  істеді.Оның  айналары  күн  сәулелерін  бу  қазанына 
түсірді,содан  кейінгі  жағдайлардың  бәрі  кәдімгі  жылу  электр  станцияларындағыдай 
жүргізіледі.Шағын  гелиотехника  үлкен  табыстарға  жетті  ;      үлкен  қуаттың  гелиотехникасы-
келешектің жұмысы.    
                                                                 Қорытынды 
Күннің  жер  бетіне  әсері  өте  зор.  Күн  сәулесінің  жер  бетіне  миллиардтан  бір  бөлігі  түседі, 
соған қарамастан ол жерге көп ықпалын тигізеді. Ол барлық табиғаттың нышандарына орасан зор 
әсер  етеді.  Жер  бетінде  жер  асты  байлықтары  түгесіліп  біту  50  жылдың  шамасы  деп  есептесек 
одан  кейін  адамзат  баласы  не  істемек?  Сондықтан    біз  табиғаттын  мейлінше  бай  қорын 
пайдалануға  тырысуымыз  керек.  Егерде  біз  күн  енергиясын  ала  алатын  мүмкіндікке  жетсек 
техника  көздерін  күн  енергиясымен  жұмыс  істету,  жылу  алу,  жарық  алу  сияқты  көптеген 
мүмкідіктерге жететін едік. Егер біз күн енергиясын пайдалануға қол жеткізсек ол табиғатқа кері 
әсері мол жер асты байлықтарының қоқысын төкеннен залалы азаятын еді. Жер шарына әр секунд 
сайын сәуле энергиясының 2,1x10
18  
Дж-ге тең тасқыны келіп жатады дедік. Бұл күннен шығатын 
енергияның миллиардтан бір бөлігі ғана болса да осы енергия адамға керек енергиядан 30 000 есе 
көп  екен.    Сондықтан  біз  күн  энергиясын  пайдалануға  қол  жеткізу  жер  бетінің  ең  ұлы 
жаңалықтарының бірі болатын еді. Ол болашақ ұрпақ мына біздін қолымызда. 
 
 
Әдебиеттер тізімі: 
1.  /Тихонов  А.Н.  Трансформация  энергии  в  хлоропластах  —  энергообразующих  органеллах 
растительной клетки // Соросовский Образовательный Журнал. 1996. /. 
2./Климов В.В. Фотосинтез и биосфера // Там же. № 8. С. 6-13/. 
3./Скулачев В.П. Эволюция биологических механиз¬мов запасания энергии // Там же. 1997/.  
4.http://www.eren.doe.gov. 
5./Мэрфи  Л.  M.  Перспективы  развития  и  финанси¬рование  технологий  использования 
возобновляемых  ис¬точников  энергии  в  США  //  Труды  Междунар.  конгресса  "Бизнес  и 
инвестиции  в  области  возобновляемых  источ¬ников  энергии  в  России",  Москва,  31.05—4.06. 
1999. M.: НИЦ "Инженер", 1999. C. 59-67/. 
6./Программа  США  "Миллион  солнечных  крыш"  //  Возобновляемая  энергия.  1998/. 
7./СтребковД.  С.  Новые  экономически  эффективные  технологии  солнечной  энергетики  //  Труды 

Междунар.  конгресса  "Бизнес  и  инвестиции  в  области  возобновляе¬мых  источников  энергии  в 
России". M. 1999. C. 187—208/. 
8./Бусаров  B.  Успех  поиска  путей.  Концепция  перехо¬да  к  устойчивому  развитию  и 
особенности региона¬льной энергетической политики. - Зеленый мир,1999, № 16-17/. 
9./Бутузов  B.  A.  Нетрадиционные  возобновляемые  источники  энергии  в  системах 
теплоснабжения Краснодарского края. - Краснодар: ККП Союза НИО CCCP, 1989/. 
10./Системы солнечного тепло- и хладоснабжения/ P. P. Авезов, M. A. Барский-Зорин, И. M. 
Васильева и др. Под. ред. Э. B. Сарнацкого и C. A. Чистовича. - M.: Стройиздат, 1990/. 
11.  /Бутузов  B.  A.  Анализ  опыта  проектирования и  экс¬плуатации  гелиоустановок  горячего 
водоснабжения/. 
Сборник "Энергосбережение на Кубани"/ Под общ ред. Э. Д. Митус. Краснодар: "Советская 
Kyбань", 1999. 
12./  Государственный  доклад-  "O  состоянии  окружаю¬щей  природной  среды  Российской 
Федерации в1997 г." - Зеленый мир, 1998 
 
УДК 400.240 
Name of project:  Kids  Learning Program 
Name of student: Makhanova Shattyk Bolatkyzy 
Email:  
makhanova_shattyk@mail.ru
 
    
Introduction 
    Kids  Learning  is  the  desktop  application.  This  program  for  developing  of  kids  thinking  and 
preparing  to  school.  Kids  Learning  Progaram  on  Kazakh  language,  because  there  is  no  such  program. 
Preschool  age is  the time when the child is  particularly  active development  so  that parents  should only 
help  him  in  this.  If  mom  has  a  doubt  in  their  teaching  abilities,  the  training  will  help  her  toddler  child 
development  programs.  And  teachers  in  the  kindergarden  can  use  different  programs  for  children    by  
interesting  methods:  it  means  with  bright  images  and  games  e.t.c.  There  are  very  small  programs  like 
this. Preschool (3 to 7 years) is a direct continuation of the young children in terms of overall sensitivity.  
The  perception  in  the  preschool  age  to  become  more  perfect,  meaningful,  purposeful,  analyzing.  It 
highlights  the  arbitrary  action  -  watching,  viewing,  search.  Children  know  the  basic  colors  and  their 
shades  can  describe  objects  by  shape  and  size.  Thinking  and  perception  are  so  closely  what  they  say 
about  the  visibility  of  creative  thinking,  the  most  typical  of  the  pre-school  age.  Despite  such  kind  of 
children's logic, preschoolers can properly discuss and resolve difficult. Correct answers from them can 
be  obtained  under  certain  conditions.  Therefore  it  is  important  to  formulate  the  problem  so  that  it  was 
clear  to  the  children.  Memory.  Preschool  Childhood  -  age,  the  most  favorable  (the  sensitive)  for  the 
development  of  memory.  Younger  preschoolers  involuntary  memory.  The  child  does  not  set  a  goal  of 
something to remember or recall and does not own special ways of remembering. Interesting events for 
him, if they can easily cause an emotional response (involuntarily) to remember. The average school age 
(between 4 and 5 years) begins arbitrary memory. Imagination of the child develops in the game. At first, 
it is inseparable from the perception of objects and perform actions in the game with them.Speech. In the 
pre-school child in the mostly completed a long and complex process of language acquisition. By 7 years 
of language to the child becomes truly native. Develops audio side of the question. Younger preschoolers 
are becoming aware of their particular pronunciation. Intensively growing vocabulary speech. At 6 years 
old child uses 2500-3000 words. Self-consciousness is formed by the end of the preschool by the intense 
intellectual and personal development, it is generally viewed as a central neoplasm preschool.Self-esteem 
appears in the second half of the period based on the original purely emotional self-esteem ("I'm good") 
and rational assessment of another's behavior. Child first acquires the ability to evaluate the actions of the 
other children, and then  - his actions, integrity and skill. For seven years, most self skill becomes more 
adequate.    Game  -  a  leading  activity  of  the  child  of  preschool  age.  In  the  development  of  the  game 
highlighted two major phases or stages. For the first stage (3-5 years) is characterized by playing logic of 
real  human action,  game content are the subject  of action.  In the second  stage (5-7  years)  are modeled 
real relationship between people and the content of the game will become the social relations, the social 

meaning  of  the  adult.The  aim  to  develop  efficient  ,  useful,  bright  program  for  children.  To  find  the 
different,  interesting,  easy  methods  to    learn  the  kids  .  There  no  program  like  this.  The  TOO  Shikula 
develop  the  video  about  Alippe  in  Kazakh  language  but  it  is  just  video.  There  are  programs  about 
learning of  colours, numbers,geometric figures like my program but the in other language not in Kazakh. 
My program  is desktop application which contains alphabet, counting-out rhyme, learning of colors and 
different figures , games. 
 
 
    
 
  Alfabit 
 
        Teaching a child to read is one of the major headaches every parent. Reading as an integral part 
of  our  daily  life  is  very  important  for  the  child's  development  and  understanding  of  the  world  around 
them. Moreover, it is necessary that come to school at age 6, he did not look silly against the others and 
is much better able to absorb the material, which gives the ability to read. But to do this, ask the parents. 
How to make sure not to get it and do not instill daze aversion to the book for a long time? In fact, many 
of  the  children  themselves  have  an  interest  in  reading,  because  almost  all  the  letters  they  see  and  are 
interested  in  what  they  can  mean.  As  soon  as  you  feel  that  this  moment  has  arrived,  you  can  use  your 
imagination and come up with an exciting game for you and your baby. To start is to teach him letters. 
The program under alfabit letters can teach through different pictures with sound. In figure 2 shown how 
made list of letters and writing of letters with pictures.  
 
  Numbers 
   So the process  of developing the concept  of one  - many,  your child left behind.  This  means  that 
you  can  move  on.  Development  indicators  of  the  sample  of  children  that:  the  child  is  three  years  old  - 
already  can  count  to  ten (but, in  fact,  have little understanding of more than three), and in  four  years  - 
said to twenty (but the number of more than five it not understandable). Naturally, these figures give only 
a  rough  picture  and  complain  about  the  fact  that  the  child  does  not  fit  into  these  figures,  it  is  not 
necessary. In figure 4 shown how made list of numbers and writing of numbers separately. 

 
Teach children to distinguish colors and figures  correctly 
    Baby grows and learns new to him life and environment. He is familiar with the form, materials, 
sizes of various items. And once he is interested in two of a kind, but at the same time different. To make 
sure  your  child  is  not  at  a  loss,  do  not  forget  about  color.  Necessary  to  teach  the  child  colors.  Child 
should learn to classify objects by color and shade and name colors. This is a necessary skill for a child's 
development. The size, shape and color are the basics for your baby to understand the world. The earlier 
these  skills  will  form  the  faster  the  baby  will  develop  in  the  future  and  the  more  information  a  child 
begins  to  learn  and  absorb.  Standards  to  2  years  of  the  child  should  know  three  geometric  shapes  -  a 
square,  circle  and  triangle.  For  the  3rd  year  of  recognizable  figures  increased  to  6-7.  Adds  an  oval, 
square,  diamond,  and  aerobatics  -  trapeze.  How  to  teach  children  to  distinguish  between  them?  In  this 
program child can learn figures with bright methods.      
 
 
 Playing different games to develop logical thinking 
    The main thing for a child in the preschool years - is, of course, games. Plot and role play, design 
activities, cognitive, artistic, creative activity, interest in music, and others. Game - it is the leading view 
of the child. It is through play a child learns and experiences life. And it will give you the opportunity to 
communicate with your child and understand it. 
    Game  -  a  leading  activity  of  the  child  of  preschool  age.  In  the  development  of  the  game 
highlighted two major phases or stages. For the first stage (3-5 years) is characterized by playing logic of 
real  human action,  game content are the subject  of action.  In the second  stage (5-7  years)  are modeled 
real relationship between people and the content of the game will become the social relations, the social 
meaning of the adult. 
 
                                     
 
     
 
 
 
 
 
 
 
 

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ 
ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ЖУРНАЛИСТИКА КАФЕДРАСЫ 
 
“ҚАЗІРГІ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРДАҒЫ ӘДЕБИЕТ ПЕН  
ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ” 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ 
ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ЖУРНАЛИСТИКА КАФЕДРАСЫ 
 
“ҚАЗІРГІ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРДАҒЫ ТІЛ БІЛІМІНІҢ  ӨЗЕКТІ 
МӘСЕЛЕЛЕРІ”                      
УДК 86.239 
О НЕКОТОРЫХ ЛИНГВО – ФУНКЦИОНАЛЬНЫХ ОСОБЕННОСТЯХ 
ЗАИМСТВОВАНИЙ В СОВРЕМЕННОЙ  МОЛОДЕЖНОЙ РАЗГОВОРНОЙ РЕЧИ 
                                                                                        
А.Абдигапарова 
студентка 1 кура филологического факультета 
ТарГПИ 
E-mail: tarazgab@list.ru 
 
 
Статья  посвящена  некоторым  лингво  –  функциональным  особенностям  заимствований  в 
современной  разговорной  молодежной    речи.  В  статье  рассматриваются  типы  неологизмов, 
варваризмов,  экзотизмы,  трансноминации,  общенаучные  термины,  специальные  термины, 
семантические инновации. 
Автор отмечает, что среди всех заимствований наиболее употребительными в разговорной 
речи являются единицы из английского, немецкого и французского языков, 
 
Мақалада  қазіргі  жастардың  сөйлеу  тіліндегі  кейбір  лингвистикалық  ерекшеліктер 
айтылады.  Сонымен  бірге  неологизмдер,  варваризмдер,  атауларды  атау,  жалпы  ғылымы 
терминдер, арнайы терминдердің жаңаша мэн - мағынасы айтылады 
 
         The article is devoted to some linguistic and functional characteristics of borrowing in modern 
youth  speech.  The  article  examines  the  types  of  neologisms,  barbarisms,  exzotizms,  Tran  nominates, 
general  scientific  terms,  technical  terms,  semantic  innovation.  The  author  notes  that  among  the  most 
widely used of all loans in the conversation are units of English, German and French languages. 
 
Современную  разговорную  речь  отличает  большое  количество  заимствований.  Попадая  в 
русский язык, заимствованные слова преодолевают лексическое освоение. 
Под  лексическим  освоением  мы  имеем  в  виду  освоение  слова  как  единицы  лексики. 
Лексически  освоенным  слово  можно  считать  тогда,  когда  оно  называет  вещь,  явление, 
свойственное  нашей  русской  действительности,  когда  в  значении  его  не  остается  ничего,  что 
указывало  бы  на  его  иноязычное  происхождение.  Слово  пальто,  например,  заимствовано  из 
французского языка, но сам предмет, названием которого служит это слово, прочно вошел в наш 
быт  и  не  осознаётся,  конечно,  как  французская  одежда.  Спорт  –  слово  английского 
происхождения, но это явление свойственно русской действительности, русской жизни в такой же 
мере, как и английской. Значит, слова пальто и спорт лексически освоены. 
Большинство заимствованных слов в русском языке лексически освоено. Не напоминают ни о 
чем  иностранном  такие  слова  английского  происхождения,  как  пиджак,  аврал,  комбайн,  кекс, 
ринг,  теннис,  волейбол,  рельс.  Ничего  специфически  немецкого  нет  в  значениях  слов  галстук, 
фартук,  планка,  стамеска,  рубанок,  локон,  проба.  Вполне  освоены  такие  лексемы  французского 
происхождения, как сезон, балет, трюмо, багаж, инвалид, котлета. 
Наряду  с  лексически  освоенными  заимствованными  словами  в  нашем  языке  есть  некоторое 
количество  экзотизмов.  Это  такие  слова,  которые  хотя  и  употребляются  в  русском  языке,  но  в 
значении  своем  имеют  нечто  не  русское,  напоминающее  об  их  иноязычном  происхождении. 
Например:  сейм,  меджлис,  пиала,  лаваш,  хурал,  сантим,  кюре,  аул,  кишлак,  фрау,  джок,  зурна, 
гопак.  Экзотизмы  обычно  используются  авторами,  когда  речь  идет  не  о  русской 
действительности, а о жизни какого-нибудь другого народа.  

Экзотизмы бывают заменимые и незаменимые. К заменимым отнесем такие слова, которые 
можно перевести на русский без особого ущерба для смысла: мистер – господин, фрау – госпожа, 
консьерж  –  привратник  и  т.д. Употребление таких  экзотизмов  вызывается  только  потребностью 
передачи  местного  колорита.  Другое  дело  –  экзотизмы  «незаменимые»,  т.е.  непереводимые. 
Нельзя  слово  франк  перевести  как  рубль,  лаваш  заменить  в  тексте  хлебом  или  лепешкой,  хаши 
назвать  просто  супом.  Ещё  примеры  непереводимых  экзотизмов  –  сари,  лявониха,  чонгури, 
тамтам,  чалма,  иена,  доллар.  Например:  «Курс  доллара  по  отношению  к  японской  йене  за 
прошедший месяц вырос на 16%» (Караван, 2008, №54). 
От экзотических слов надо отличать варваризмы. Варваризмы – это подлинно иностранные 
слова, вкрапленные в русский текст. Иногда (при передаче русскими буквами) варваризмы могут 
даже  временно  осваиваться  грамматически,  что  проявляется,  например,  в  склонении 
существительных, и все же это – нерусские слова. 
Таким  образом,  варваризмы  обычно  выполняют  определенную  стилистическую  роль  в 
художественных  текстах,  способствуя  созданию  местного  колорита  (иногда  с  оттенком  шутки, 
сатиры). 
Основную  лексическую  базу  номинативной  сферы  технических  и  информационных 
технологий  составляют  англоамериканизмы,  так  как  зарубежные  страны  являются  родиной 
различных терминов и понятий. 
Новые СМИ с программами, устройствами и технологиями так быстро глобализовались, т.е. 
вошли в жизнь и быт народов мира, что лингвистический процесс номинации в других языках не 
успевает  за  таким  темпом  развития.  Переняв  новшества  в  технике,  носители  других  языков  не 
смогли быстро создать для них свои эквивалентные обозначения.  
В  русском  языке  эта  интеграция  происходит  с  большими  орфографическими  и 
фонетическими  преобразованиями  (сравним:  англ.chip,  pager,  e-mail,  handfree;  русск.  чип, 
пейджер, электронная почта, беспроводное средство связи.), например: 
«Пейджеры  вышли  из  моды»  (АиФ,  2011,  №29);  «В  Китае  выпустили  самый  маленький  в 
мире  электронный  чип,  его  диаметр  составляет  всего  1/10000  долю  миллиметра  (!)»  (Новый 
регион, 2011, №22). 
Некоторые англоязычные заимствования из сферы информационных технологий пока еще не 
смогли  полностью  адаптироваться  в  системе  русского  языка  и  вошли  в  нее  в  своей  исконной 
форме,  сохранив  даже  латинскую  графику.  Это  названия  некоторых  программ,  операционных 
систем,  компьютерных  устройств:  Windows,  www,  UNIX,  DVD,  CD  и  др.  Примерами  могут 
служить следующие выдержки из газет: «CD-диски уходят в небытие, олимп взял DVD» (Караван, 
2011, №46); «Для Windows XP вышло новое обновление SP3» (АиФ, 2011, №21). 
Сложносокращенный  способ  словообразования  становится  в  последнее  время  весьма 
продуктивным во всех европейских языках, поскольку никакой другой способ словообразования, 
отражает  тенденцию  к  экономии  языка  и  отвечает  предъявляемым  к  средствам  номинации 
требованиям компактности и цельнооформленности. 
Заимствованные из английского языка буквенные аббревиатуры по большей части читаются 
по названиям букв английского алфавита:  CD – русск. «сиди», РС – русск. «писи», SMS – русск. 
«эсэмэс». 
Как  правило,  это  технические  термины  наименования  моделей  компьютеров,  их  систем, 
программ,  фирм  и  т.д.  В  русском  языке  они  сохраняют  написание  латиницей.  В  этой  форме 
аббревиатуры  представлены  также  в  «Толковом  словаре  русского  языка  конца  XX  века»  под 
редакцией Г.Н. Скляревской [1,235] 
Заимствованные  англоамериканизмы  активно  включаются  в  словообразовательный  процесс 
заимствующих  языков,  служат  базой  для  создания  новых  наименований  по  существующим  в 
языке  словообразовательным  моделям  с  использованием  его  словообразовательных  способов  и 
средств. 
Исходя из этого, в составе англоамериканизмов можно выделить: 
1)  собственно  неологизмы  (новизна  формы  сочетается  с  новизной  содержания): 
аудиотайпинг  (‘аудиопечатание’),  биокомпьютер  (‘компьютер,  имитирующий  нервную  систему 

живых  организмов’),  логический  процессор  (‘компьютер,  логически  выстраивающий  и 
развивающий  идеи’).  Например:  «В  Японии  ведущие  институты  ведут  разработку  логических 
процессоров  нового  поколения»  (Новый  регион,  2010,  №62).  В  составе  терминологической 
лексики  можно  выделить  несколько  «слоев»,  различающихся  сферой  употребления, 
особенностями обозначаемого объекта. 
Прежде  всего,  выделяются  общенаучные  термины,  которые  используются  в  различных 
областях  знаний  и  принадлежат  научному  стилю  речи  в  целом:  эксперимент,  адекватный, 
эквивалент,  прогнозировать,  гипотетический,  прогрессировать,  реакция  и  т.д.  Эти  термины 
образуют  общий  понятийный  фонд  различных  наук  и  имеют  наибольшую  частотность 
использования. 
Различаются  и  специальные  термины,  которые  закреплены  за  определенными  научными 
дисциплинами,  отраслями  производства  и  техники;  например  в  информатике:  код  программы, 
язык программирования, викиальность (‘существование электронного документа в сети интернет, 
подтверждающееся  наличием  определенного  количества  ссылок’);  в  технической  индустрии: 
дисплей, TFT, LCD, цветовая матрица, и пр. Данные термины активно функционируют в СМИ. 
Например:  «Американские  ученые  разработали  новый  TFT  дисплей,  имеющий  на  сегодняшний 
день  рекордную  контрастность  –  10000:1.»  (АиФ,  2011,  №46);  «Цветовая  матрица 
LCD-телевизоров  отличается  особой  четкостью»  (АиФ,  2010,  №6);  «TFT-телевизоры 
приобрели в последние 2 года около 6 тысяч человек» (Караван, 2010, №34). 
Современное  общество  требует  такой  формы  описания  получаемых  данных,  которая 
позволила  бы  сделать  величайшие  открытия  человечества  достоянием  каждого.  Своеобразной 
приметой нашего времени стало распространение терминов за пределами научных произведений. 
Это дает основание говорить об общей терминологизации современной речи. Так, немало слов, 
имеющих  терминологическое  значение,  получили  широкое  употребление  без  каких  –  либо 
ограничений:  блог,  интернет,  мобильный  телефон,  монитор,  микроволновая  печь.  Например: 
«Мобильные телефоны есть на сегодняшний день практически у каждого россиянина. В чем же 
такая  популярность  мобильной  связи  в  России?  Ответ  прост»  (АиФ,  2011,  №11);  «В  августе 
2008 года появится в продаже новая микроволновая печь Samsung-4573F» (АиФ, 2011, №4). 
Другую  группу  составляют  слова,  которые  имеют  двойственную  природу:  они  могут 
функционировать  и  как  термины,  и  как  общеупотребительные  слова.  В  первом  случае  эти 
лексические  единицы  характеризуются  специальными  оттенками  значения,  придающими  им 
особую точность и однозначность. 
Таким  образом,  терминологическая  лексика  отражает  значительную  часть  речевой 
активности при обозначении технической сферы деятельности людей. 
2)  трансноминации,  сочетающие  новизну  формы  слова  со  значением,  уже  передававшемся 
ранее  другой  формой.  Например:  «Блогеры  занимают  лидирующие  позиции  в  сфере  освоения 
IT-технологий» (Караван, 2011, №42); 
3) семантические инновации, или переосмысления (новое значение обозначается формой, 
уже  имевшейся  в  языке):  вэбмани  (‘электронные  деньги’).  Например:  «Вэбмани  получили  в 
России просто гигинтское распространение» (АиФ, 2011, №64). 
В  языке  последних  десятилетий  преобладают  единицы  первой  группы,  что  связано  с 
возросшей  потребностью  общества  дать названия новым  реалиям,  возникшим  в  связи  с  научно-
техническим  прогрессом.  Например,  бурное  развитие  компьютерной  техники  вызвало  к  жизни, 
помимо  указанных  выше  примеров,  такие  единицы,  как  фриланс  (‘работа  на  дому,  с 
использованием  интернетсвязи  через  компьютер  с  руководящим  учреждением  и  клиентами’), 
фрилансер (‘человек работающий на дому через сеть интернет’). 
Трансноминации,  появляющиеся  в  языке  с  целью  дать  новое,  более  эмоциональное  имя 
предмету,  уже  имеющему  нейтральное  наименование,  отражают  тенденцию  к  употреблению 
более экспрессивных форм. Данная тенденция наряду с другими отражает процессы, связанные с 
необходимостью улучшения языкового механизма. 
Под семантическими инновациями понимаются новые значения уже существующих слов. 
При этом возможны следующие варианты: 

1) старые слова полностью меняют свое значение, утрачивая ранее существовавшее; 
2)  в  семантической  структуре  слова  появляется  еще  один  лексико-семантический  вариант 
(ЛСВ) при сохранении всех традиционных. 
Среди семантических инноваций последних десятилетий преобладают единицы второго типа. 
Слово  box  развило  несколько  новых  значений.  В  английском  варианте  оно  обозначает 
(‘телевизор’). В американском варианте  новый ЛСВ имеет  значение ‘портативный магнитофон’. 
Большое распространение в сети интернет получило слово you tube (дословно переводится ‘твой 
телевизор’),  благодаря  тому,  что  есть  сайт  с  одноименным  названием,  пользующийся  огромной 
популярностью у молодежи. 
Изложенная  выше  классификация  не  учитывает  способ  создания  новых  слов.  Между  тем, 
исследование новой лексики в функциональном аспекте предполагает анализ способов появления 
неологизмов, ибо подобный анализ готовит почву для перехода к прагматическому аспекту новых 
слов. 
С учетом способа создания неологизмов В.И. Заботкина подразделяет их на: 
1) фонологические; 
2) заимствования; 
3) семантические; 
4)  синтаксические,  создаваемые  путем  комбинации  существующих  в  языке  знаков 
(словообразование, словосочетание) [2,52]. 
Представляется целесообразным расчленить четвертый тип неологизмов на морфологические 
(словообразование) и фразеологические (словосочетания). 
Рассмотрим подробнее каждый из типов неологизмов. 
Фонологические  неологизмы  создаются  из  отдельных  звуков.  Они  представляют  собой 
уникальные  конфигурации  звуков.  Такие  слова  иногда  называются  «искусственными»  или 
«изобретенными».  К  группе  фонологических  неологизмов  условно  относятся  новые  слова, 
образованные  от  междометий,  например,  кверти-клавиатура  (‘неофициальное  название 
клавиатуры компьютера по первым буквам верхнего ряда стандартной клавиатуры компьютера q 
w  e  r  t  y’).  Например:  «Новая  кверти-клавиатура  от  Sony  VIO  обладает  улучшенной 
эргономикой» (АиФ, 2010, №5). 
Высокая степень их новизны объясняется необычностью и свежестью их формы. 
К сильным неологизмам можно отнести и заимствования, которые отличаются фонетической 
дистрибуцией. 
Наибольшей  степенью  новизны  отличаются  варваризмы,  неассимилированные 
единицы,  которые  преобладают  среди  новой  заимствованной  лексики.  Различие  между 
варваризмами и ксенизмами заключается в том, что первые имеют синонимы в языке-реципиенте, 
вторые  обозначают  явления,  объекты,  существующие  только  в  стране-источнике  и 
отсутствующие  в  принимающей  стране.  Следовательно,  ксенизмы обладают  большей  степенью 
новизны,  хотя  они,  по  результатам  нашего  исследования,  составляют  лишь  14%  от  всех 
заимствований(из общего числа 800 единиц). 
Говоря о заимствованных словах, следует сказать о так называемых кальках. Калька (франц. 
calque)  –  слово  или  выражение,  созданное  из  исконных  языковых  элементов,  но  по  образцу 
иноязычных слов и выражений. 
Есть  лингвистический термин  калькировать,  т.е.  переводить  по  частям.  Слово  полуостров 
калькировано  с  немецкого  Halbinsel,  слово  дневник  с  французского  journal,  слово  небоскреб  –  с 
английского  skyscraper  [3,12].  Подобные  материально  исконные  слова,  которые  возникли  в 
результате  перевода  иноязычных  слов  по  составляющим  эти  слова  морфемам,  в  результате 
усвоения  словообразовательной  структуры  чужих  слов,  называются  словообразовательными. 
Они, как правило, являются продуктами книжного творчества, так как появились при переводах 
как  новообразования  переводчиков.  Лишь  потом  некоторые  из  них  стали  достоянием  устной 
литературной речи. 
Кроме полных калек в лексике русского языка наблюдаются полукальки – слова, состоящие 

жүктеу/скачать 5,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: