«Қазақстан ғылымының дамуы мен келешегі жастар көзімен»

 
811.512.122’351 (УДК) 
 
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЖӘНЕ ЖӘДИД ЖАЗУЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
Кеңесбай Назым Ержанқызы 
Л.Н. Гумилев атындығы Еуразия ұлттық университеті 
Ғылыми жетекші – п. ғ. д., профессор Құрман Несібелі Жәкенқызы  
 
 
Бұл мақалада өте ерте кезден бастау алатын қазақ жазуы тарихының  бір кезеңі – жәдид 
жазуының  қолданылуы  туралы  айтылады.  Ислам  дінімен  бірге  қолданысқа  енген  араб  жазуын 
қазақ  тілінің  заңдылықтарына  лайықтап  реформалаған  А.Байтұрсыновтың  жаңа  әліпбиі 
туралы пікірлері талданады. Қазақ жазуының тарихындағы әрбір әліпбиді  терең, жан-жақты 
зерттеу,  әсіресе,  қазіргі  қоғам  алдында  латын  әліпбиіне  көшу  мәселесі  тұрған  кезеңде,  өте 
маңызды болмақ. 
В  данной  статье  рассматривается  один  из  периодов  казахкого  алфавита,  исторические 
корни  которого  восходят  к  древним  надписям  –  использование  реформированного  арабского 
алфавита  «жадид».  Анализируются  мнения  ученого  Ахмета  Байтурсунова,  о  своем  новом 
казахском алфавите, который был реформирован в соответсвие с закономерностям казахского 
языка.  Глубокое  и  всестороннее  исследование  каждого  алфавита  из  истории  казахской 
письменности,  особенно  когда  перед  нынешним  обществом  стоит  вопрос  о  переходе  к 
латинскому алфавиту, будет очень важным сейчас.  
In this article is considered  one of  the periods of kazakh  alphabet, which historical roots go back 
to the ancient inscriptions - the use of  the reformed Arabic alphabet "zhadid". Analyzes  the opinions of  
scientist  Akhmet Baitursynov, about his new Kazakh alphabet, which was reformed in accordance with 
the  laws  of  the  Kazakh  language.  Deep  and  comprehensive    investigation  of  each  alphabet  from  the  
history of the Kazakh writing, especially when present society is faced with the  question of  transition to 
the Latin alphabet, will be very important now. 
           Кілт сөздер: жазу тарихы, әліпби, жәдид жазуы, латын әліпбиі, графема, графика. 
           Тіл табиғатын терең, дәл тани білген талантты, ғұлама ғалым Ахмет Байтұрсынұлы ХХ 
ғасырдың  басында  қазақ  тіл  білімі  салаларының  негізін  қалап,  ғылыми  ойдың  жүйесін 
орнықтырды. А.Байтұрсынұлы – жан-жақты талант иесі, ол – педагог, тілтанушы, әдебиеттанушы, 
көсемсөзші, ақын, аудармашы, фольклортанушы. Біз бұл мақалада ғалымның тіл білімі саласына, 
оның ішінде әліпби мәселесіне қатысты пікірлеріне тоқталмақпыз. 
Өткен ғасырдың басында А.Байтұрсынұлы араб жазуының негізінде қазақ тілі дыбыстарына, 
заңдылықтарына  сүйене  отырып,  жаңа  әліпби  –  жәдид  жазуын  жасады.  Бұл  әліпбиде  24  әріп 
болды.  Ал,  дыбыстың  саны,  ғалымның  өзі  айтқандай  –  43.  Графеманың  бесеуі  (а,  о,  ұ,  ы,  е) 
дауыстының, 17-і (б, п, т, ж, ш, д, р, з, с, ғ, қ, к, г, ң, л, м, н) дауыссыздың, 2-еуі (у, й) жарты 
дауыстының таңбасы. Ал фонеманың 9-ы (а, ә, о, ө, ұ, ү, ы, і, е) дауысты, 34-і (б, б’, д, д’, п, п’, т, 
т’, ж, ж’, ш, ш’, р, р’, з, з’, с, с’, ғ, қ, к, г, ң, ң’, л, л’, м, м’, н, н’, у, у’, й, й’) дауыссыз. Әліпби 
теориясында  әріп  саны  фонема  санынан  аз  әліпби  жетілген  жазу  сипатын  көрсетеді  деген 
қағиданы  қалыптастырған  А.Байтұрсынұлының  төте  жазуы  деп  білеміз.  Ғалым  ерін  үндесіміне 
қарағанда  қазақ  тілінде  тіл  үндесімі  жетекші  қызметте  екенін  пайымдап,  лингвалды 
сингармонизмге доминанттық сипат береді.  А.Байтұрсынұлы қазақ тілінің сөз ішіндегі дауысты 
дыбыстардың  бірыңғай  жуан  немесе  жіңішке  келетін  заңдылығының  басқа  дыбыстық 
заңдылықтарға  қарағанда  басым,  жаппай  қамтитын  құбылыс  екенін  байқап,  әліппе  жасауда 
басшылыққа  алады.  Осы  ерекшелікті  ескере  отырып,  қазақ  тілінде  43  дыбыс  барын  анықтап, 
оларды  24  әріппен  таңбалайды.  «Дауысты  дыбыстар  сөздің  жаны  есебінде,  дауыссыз  дыбыстар 
һәм  жарты  дауысты  дыбыстар  сөздің  тәні  есебінде.  Тәнді  жан  қалай  билесе,  дауысты  дыбыстар 
басқа  дыбыстарды  сондай  билейді;  яғни  дауысты  дыбыстар  жуан  айтылса,  дауыссыз  я  жарты 
дауысты дыбыстар да солай айтылады. Дауысты дыбыстар жіңішке айтылса, басқа дыбыстар да 
жіңішке айтылады. Дауысты дыбыстар а, о, ұ, ы осы тұрған күйінде жуан айтылады, мысалы: аз, 
оз,  ұр,  сары.  Бұлардың  жіңішке  айтылатын  орнын  айыратын  белгі  (  ’  )  дәйекшені  аламыз. 

Жіңішкелік  үшін  жалғыз  ғана  белгі  алып,  43  түрлі  дыбысты  25  белгімен  дұрыстап  жазуға 
болады»[4; 120]. 
Қазақ жазуының кезеңдерінен <ұ>, <ү>, <у>  дыбыстарының фонемалық мәртебесін анықтау 
қиынға  соққаны  белгілі.  Бұған  жәдид  жазуына  дейінгі  араб  графикасындағы  ұ,  ү,  у,  о,  ө 
дыбыстарына  бір  таңба  арналуы  себеп  болды.  А.Байтұрсынұлы  бұл  аталған  бес  дыбысқа  3  әріп 
арнаған: /ұ/ (ү, ұ), /о/ (ө, о), у. 
 Ал  <ы>,  <і>  дыбыстарының  орфограммасы  туралы  ғалым  былай  дейді:  «ы  –  жаны,  малы, 
тары  деген  сөздерде  н-ның,  л-дың,  р-дың  соңынан  естілетін  дыбыстың  белгісі.  Сөздің  басында, 
ортасында  ы-ны қысқа һәм көсемкі  естіп,  бар-жоғы еленбейтін орындарда жазбаймыз. Мысалы: 
қн,  қр,  қрн,  жлм,  жлтр.  Қаны,  жаны,  малы  деген  сөздерді  ы-ны  жазбай,  солай  оқи  алмаймыз, 
сондықтан  сөздің  аяғында  ы-ны  жазуымыз  қажет.  Сөздің  басында  ы-ның  өзі  жазылмаса  да, 
сүйеніш харфі алиф жазылады. Мысалы: ықтын, ынтық, ырғақ.»[4; 121].  
Жарты  дауысты  <й>  фонемасы  туралы  зерттеуші  «жарты  дауысты  тек  дауыстылардың 
жанында ғана айтылады. Қай жерде  /й/ тұрса, оның алдында  [ы], [і]-нің біреуі  болады» [4;  122] 
деді. Ал е әрпі сөз шенінде әрқалай көрініс табатынын айтып, 3 түрлі мәнде береді: 
1.
 
<е> – кіре, кедей, керек. 
2.
 
<йе> – йер, йерік, йеркін. 
3.
 
<э> – есэк, шелэк, кемэ, төбэ, келэке. 
Жалпы  ғалым  дауыстылар  жүйесінің  таңбалануын  былай  бөлген.  Бірінші,  <ы>  дыбысына 
қатысты  жазу  үнемділігін  жасаған.  Екінші,  <е>  дыбысының  таңбасын  үнемі  бейнелеп  отыру 
керек, өйткені сөз мағынасына әсер етеді деген. Үшінші, <и> дыбысына екі таңба алады. 
Ғалымның  әліпбиінде  <қ>,  <ғ>,  <к>,  <г>  фонемаларының  арнайы  таңбалары  бар.  Ғалым 
оның  себебін  «қ,  ғ  әрдайым  жуан  айтылады,  жіңішке  айтуға  көнбейді.  К,  г  дәйім  жіңішке 
айтылады, жуан айтуға келмейді. Қ мен ғ жазылған сөздердің алдында дәйекші қойылмайды, оны 
қойғанмен бұл әріптер жіңішке айтылмайды» [4; 122] деп түсіндіреді.  
1924 жылы 12-18 маусым күндері Орынбор қаласында өткен емле, жазу, алфавит мәселелері 
талқыланған  қазақ  білімпаздарының  тұңғыш  съезінде  А.Байтұрсынұлы  әліпби  тақырыбында 
баяндама  жасайды.  Баяндаманың  басында  ғалым  жалпы  адамзат  жазуы  тарихына  шолу  жасап, 
еуропа жұрттарының әліпбиінің түбі көне семит жазуы, одан грек, латын, еуропа жұрты алғанын, 
олардан арабтар алып, иран, түрік халықтарына тарағанын, әрбір халық әліпбиді қабылдағанда өз 
тіліне ыңғайлап өзгерістер енгізгенін айтып өтеді. «Сондай өз тіліне икемдеп өзгеріс жасап алған 
әліпбилеріне  әрқайсысы  өз  аттарын  қойып  латын  әліпбиі,  орыс  әліпбиі  дегенде,  түрік  өз  тіліне 
үйлестірген әліпбиін түрік әліпбиі деп, қазақ онан өз тіліне үйлестіріп алған әліпбиін қазақ әліпбиі 
деп атауға жолымыз болуы тиіс» [2; 72]. 
А.Байтұрсынұлы  көптен  қолданып  көзге  үйір  болып,  көңілге  сіңген,  халыққа  тамыры 
таралған әліпбиді тастай салып, басқа әліпби ала салу оңай жұмыс екенін айта келіп, былай дейді: 
«...солай  болған  соң  түрік  жұрттары  бәріне  бірдей  негіз  боларлық  әліпби  іздегенде,  әуелі,  өз 
әліпбиінің  ондай  негіз  болуға  жарайтын  жарамайтұндығын  анықтап  аларға  керек.  Екінші  өз 
әліпбиі  жарамаса,  онан  артық  әліпби  табарға  керек.  Үшінші,  қолайланған  әліпбиді  түрік 
жұртының  әр  қайсысы  өз  тіліне  үйлестіру  керек»  [2,73].  Сол  тұста  халық  арасына  тарап, 
қолданылып  жүрген  араб  графикасын  қазақ  тіліне  икемдеп  түзеп  алу  керегін,  бұған  дейін 
қолданыста  болмаған  басқа  графиканы  енгізу  оңай  шаруа  емес  әрі  оның  қажеттілігі  жоқ  екенін 
айтады.  Әліпби  қандай  болу  керек,  жақсы  әліпбидің  сипаттары  қандай  деген  сұраққа  ғұлама 
ғалым былай жауап береді: «...неғұрлым тіл дыбыстарына мол жетсе, арнаған дыбысқа дәл келсе, 
оқуға  жазуға  жеңіл  болса,  заманындағы  өнер  құралдарына  орнатуға  қолайлы  болса,  соғұрлым 
әліпби жақсы болмақшы» [1, 253].  
Ахмет Байтұрсынұлы жәдид жазуы жайлы жасаған баяндамалары мен жазған мақалаларында 
сол тұста күн тәртібіне қойылған мәселе – латын графикасына көшу болғандықтан, төте жазу мен 
латын  тілінің  артық-кем  тұстарын  салыстыра  қарастырады.  Бұл  баяндамада  А.Байтұрсынұлы 
әліпби  мәселесін,  жәдид  жазуының  артықшылықтарын  17  бөлімге  бөліп  талдайды.  Ғалым  түркі 
халықтарына  ортақ  әліпби  жасау  идеясының  қисынсыз  екенін,  өйткені  тілдердегі  дыбыстардың 
түрлері  бірдей  емес,  бұлай  болғанда  әліпбидің  не  әріптері  сәйкес  келмейтінін,  не  дыбыстары 

сәйкес  келмейтінін  айтады.  «Сондықтан  түркі  жұрттары  үшін  бір  әліпби  түзеу  деген  мәселені  – 
бір әліпбиді негізге алып, түрік жұртының әрқайсысы өз тіліне үйлестіру деп түсіну керек» [2, 73]. 
Араб  әліпбиін  латын  әліпбиіне  көшіру  мәселесі  қолғалғаннан  кейін  екі  әліпбидің 
ерекшеліктері,  артықшылығы  мен  кемшін  тұстарын  жан-жақты  талдап  көрсетеді.  Екі  әліпбиді 
салыстырғанда А.Байтұрсынұлы мына негізгі мәселелерге табан тірейді: 
1. Тіл дыбысына жеткілікті-жеткіліксіздігі қанша? 
2. Қайсысымен жазылған иә басылған сөз оңай оқылады? 
3. Қайсысымен жазу жеңіл, жазылғанын тану жеңіл? 
4. Қайсысы баспаға қолайлы? 
5. Үйретуге (сауат ашуға) қайсысы оңтайлы? 
6. Көркемдік пен көзге жайлылық жағынан қайсысы артық? 
Бірінші  мәселе  бойынша  араб  әрпінен  қазақ  әліпбиіне  19  әріпті  өзгертпестен  алынғанын,  5 
әрпіне ереже қосып алғанын айтады. Араб әліпбиінен қазақ дыбыстарына тұспа-тұс келгендіктен 
өзгертусіз,  ережесіз  тікелей  алынған  әріптер:  а,  б,  п,  т,  ж,  д,  р,  з,  с,  ш,  ғ,  қ,  к,  г,  ң,  л,  м,  н,  и. 
Бұрын дербес иемденген дыбысы жоқ болып келгендіктен, ережелеп бекітіліп алынған әріптер: о, 
у,  е,  ы;  өзгертіліп  алынған  әріп:  ұ.  Ал  латын  әліпбиінен  14  әріпті  өзгертпестен  алғанын,  7  әрпі 
өзгеріспен  енгенін  және  басқалары  тіпті  жарамаған  соң  «ң»,  «й»  дыбыстарына  ойдан  шығарып 
«n», «j» таңбалары алынып отыр дейді. «Бұған қарағанда тіл дыбысына  жеткілікті болу жағынан 
араб әрпі артық болып шықты» деп атап өтеді [1, 256].  
Ал  оқуға  оңай  жағына  келгенде  латын  әрпі  екі  түрлі  сызық,  тік  сызық  пен  сопақ  шеңбер 
сызық,  латын  әріптерінен  басылған  сөздердің  жолына  қарасаңыз,  екі  сызықтың  арасымен  теп-
тегіс  тартылған  нәрсе  сияқты  болып  көрінетінін,  ілуде  біреуі  ғана  болмаса,  қатардан  шығып 
тұратыны  аз  болатын  айтады.  «Немістің  Майман  деген  пропессоры,  басқа  сондай  сана  заңын 
тексеріп  тәжірибе  жасаған  адамдар  мынаны  байқаған:  басылған  сөздердің  ішінде  не  төмен,  не 
жоғары  сойдиып  қатардан  шығып  тұрған  әрпі  бар  сөдер,  немесе  үстіне  қойған  қосымша  белгісі 
бар әріп кіріскен сөздер тез танылып, шапшаң оқылады екен» [1, 256]. Ал араб әліпбиінің оқуға 
оңайлығын былайша дәлелдейді: «Араб әріптері бір сызық бойымен тартылып, жалғыз сызықтан 
жоғары  да,  төмен  ылғи  асып  шығып  отырады.  Оның  үстіне  қойылатын  қосымша  асты,  үстінде 
белгілері, нүктелері болады. Мұның әріптерінің бірі биік, бірі аласа, бірі ұзын, бірі қысқа келіп, 
сөз  әрпіне  айрың-үйрің  ашық  сүгірет  береді.  Бір  жағынан  онысы,  екінші  жағынан  қойылатын 
қосымша белгілері сеп болып, сөз сүгіретін көзге елеулі етіп, тез танытады, тез оқытады» [1, 257]. 
Сонымен бірге: «Бір ыңғай, бір беткей қойған, бір өңкейленіп тұрған бірнеше таяқша сүгіреттерін 
алайық та, сонымен саны да, алатын орны да, бойы да бірдей, бірақ қойылуы бір ыңғай, бір беткей 
емес,  сондықтан  бір  өңкейленіп  тұрмаған  екінші  тайақша  сүгіреттерін  алайық  та,  аналардың 
астына мыналарды қойып санап қарайық, қайсысы ////////// //||//||// санауға оңай болар екен. Әрине, 
кейінгісі санауға оңай» [1, 257] деп араб әрпінің оңайға жеңілдігін мысалмен дәлелдейді. 
Қайсысы  жазуға  қолайлы  деген  үшінші  мәселеде  біріншіден,  әр  әріпті  жазғанда  неше  рет 
қалам  сермеуіне,  екіншіден,  қол  жылжуының  ішке  немесе  сыртқа  бағдарлануына,  яғни  қолға 
күштің  қаншалықты  көп  түсетінін  назарға  алу  керектігін  айтады.  Сауатты  адам  жазғанда  қол 
дағдысымен жазып, жазу барысында әр әріптің жазылуын ойламай, сөйлемдегі сөздер дұрыс түзу 
жағын ойлайтынын айтады. «Суретінің оңай қиындығы да мүшесінің аз көбі де қалам сермеуімен 
өлшенеді.  Қаламның  бір  сермеуімен  жазылатын  әріп  екі  сермеумен  жазылатын  әріптен 
шапшаңырақ жазылады, қаламның қысқа сермеуімен жазылатын әріп ұзын сермеумен жазылатын 
әріптен шапшаңырақ жазылады» [2, 78]. Ғалым араб және латын әліпбиіндегі әрбір әріпті жазуда 
қаламның сермелуін санап, статистикалық есеп жүргізген. Араб әліпбиінде қалам сермеуі 41, ал 
латында  53  екенін,  онда  да  жәдид  жазуында  қалам  сермеудің  көбі  нүкте  сияқты  қысқа  сермеу 
дейді. Қысқа сермеулі әріп пен ұзан сермеулі әріпті жазу бірдей емес болмайтынын айтады.  
Жазу  үстінде  қолдың  жиырылуына  қатысты  былай  дейді:  «...қарды  жаюдан  жию  жеңілірек. 
Солдан  оңға  қарай  жазғанда  қол  қардың  жайылатын  жағына  қарай  жылжиды,  жылжыған  сайын 
қиындайды.  Оңнан  солға  қарай  жазғанда,  қол  қардың  жиылатын  жағына  қарай  жылжиды, 
жылжыған  сайын  жеңілденеді.  Қол  тыныққан  есепті  болып,  талмайды»  [1,  259].  Араб  әрпімен 
жазуда қиындық туғызатын нәрсе – цифр жазуы екенін айта келіп, ол мәселені шешудің де жолын 

ұсынады: «Санды үлкендете атауымызға қарағанда, жазуымыздың оңнан солға қарай жазылатын 
бағдарына  қарағанда,  санның  үлкенінің  цифрлары  оң  жақта,  кішілерінің  цифрлары  сол  жақта 
болуы  тиіс  еді.  Онан  келетін  кемшілік  аз  болғандықтан,  басқалардың  ыңғайына  қарап,  көпке 
бірдей болатын ретпен жазып отырмын» [1, 259]. 
Қай  әліпби  баспада  жазуға  қолайлы  дегенде,  А.Байтұрсынұлы  Қазан  қаласында  Шайқали 
деген инженер машинаны әріпке ыңғайлап жасап жатқанын, сол арқылы екі түрлі жазумен де бір 
мезгілде  жазуға  болатын  жаңа  аппарат  ойлап  тапқанын  қуана  хабарлайды.  Бұл  машина  араб 
жазуымен жазу баспа арқылы кітаптарды басып таратуға мол мүмкіндік беретінін айтады. Баспа 
ісіне қатысты талдау жүргізгенде ғалым латын қарпіне қатысты мәлімет жоқ болғандықтан, араб 
әліпбиін  орыс  әліпбиімен  салыстырады.  «Ескі  әріппен,  үлкен  кассымен  тіреу  салып  жиғанда, 
күндік  жұмыстың  өнімі  орыстікінен  10-15  %  төмен  болады  екен.  3-нші  түрде  түзерген  әріппен 
жұмыс өнімі орыстікінен артық та емес, кем де емес – шамалас болған. Ең соңғы түзелген түрдегі 
әріппен жиғанда, жұмыс өнімі орыстікінен 10 %  асқан» [1, 264]. 
Қай әріп үйретуге оңай деген мәселеде А.Байтұрсынұлы қай әдіспен болса да, оқуға үйрету 
жолы сөз суретін тану  тану екенін айтады да, сөздің баспа таңбасы  мен жазба таңбасын таныта 
білсе, оқуға үйрету деген сол болмақ дейді.  «Бұл жағына келгенде араб әліпбиінде бір кемшілік 
бар  еді,  ол  енді  жоғалайын  деп  тұр.  Ол  кемшілігі  жалғау  қосылғанда  сөз  таңбасының  пішіні 
өзгерілуі  еді.  Мәселен,  «қазақ  деген  сөзге  ілік  жалғауын  қоссақ,  «қазағдың»  болып,  «қ»  әріптің 
пішіні өзгеретін еді» [261].  
Көркемдік  пен  көзге  жайлылық  жағынан  А.Байтұрсынұлы  араб  жазуы  артық  деген  пікір 
білдіреді. Өз ойын ғалым былай дәлелдейді: «Көркемдік деген әркімнің көңіл талғауына қарайтын 
нәрсе,  бірақ  Еуропа  жазушылары  латын  әрпінің  пішіндеме  сызықтары  сияқты  көзге  көсе 
көрінетінін, араб әрпі  сызығы түрлі  болғандықтан, көзге көркем шырайлы көрінетінін айтқанын 
білеміз.  Көзге  жайлы  болу  жағына  келсек,  мұнда  қай  әріппен  жазылған  иә  басылған  сөз  оңай 
оқылса, сол әріп көзге зиянсыз жайлы болуға тиіс» [265]. 
Латын  қарпіне  өту  жайы  қазіргі  таңда  көпшілік  қауым  үшін  де,  ғылыми  орта  үшін  де 
талқылайтын  ортақ  тақырып  болып  отырғаны  белгілі.  Латын  әліпбиін  қабылдаудың  тарихи, 
мәдени,  саяси  мәні  бұл  қадамға  барудың  қажет  екенін  көрсетті.  Қазақстан  Республикасының 
Президенті Н.Ә. Назарбаев 2012 жылы 14 желтоқсандағы халыққа арнаған жолдауында «Біз 2025 
жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл  – ұлт 
болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз» 
– деген болатын.
 
Бүгінгі күннің тұрғысынан қарағанда, араб әліпбиін қолданудың қажеттілігі жоқ 
десек  те  болады.  Бірақ,  араб  әліпбиін  қолдану  ХХ  ғасыр  басында  маңызды  болды.  Өйткені,  сол 
кезеңде қалың көпшілік те, зиялы, мәдени қауым да араб әліпбиін қолданатын еді. Кеңес үкіметі 
өзі  де  аз  сауатты  халыққа  мүлде  таныс  емес  әліпбиді  қабылдатып,  өткенінен  қол  үздіруге 
тырысқан  әрекеті  1940  жылы  кириллица  жазуына  қайта  көшірумен  аяқталды.  Латын  әліпбиіне 
көшудің  мүлде  негізсіз,  қажетсіз  шара  екендігін  ашық  айтқан  Ахмет  Байтұрсынұлы:  «Латын 
әліпбиін аламыз деушілер ол әліпбидің түрік (қазақ-жәдид) әліпбиінен не артықтығын айқындап 
ашпай,  пайдалы  екендігін  бейнелеп  түсіндірмей  тек  пәлен-түлендер  алып  жатыр;  біз  де  аламыз 
дейді.  Біреу  алып  жатыр  екен  деп  латын  әліпбиін  алуға  болмайды.  Біреудің  істегенін  дұрас, 
бұрысын  тексерместен  істеу  тек  еліктеу  болады.  Тесе  қарап  тексеріп,  түрік  әліпбиінен  латын 
әліпбиінің  артықтығы  мынау,  пайдалылығы  мынау  деп  көзге  көрсеткен,  ешкімді  әлі  көргенім 
жоқ» деп ой түйеді [2, 80]. 
Араб әліпбиін жан-жақты тексере келе, Ахмет Байтұрсынов мынандай қорытынды жасайды: 
1. Араб әрпі латын әрпінен жазуға, оқуға оңай. 
2. Сауат ашу жүзінде араб әрпінің ескісі латын әрпінен артық.  
3. Баспа ісі жағынан араб әрпінің ескісі латын әрпінен төмен, жаңасы артық.  
4.  Машиналарға  орнатуға  араб  әрпінің  жаңасы  латындікінен  анағұрлым  артық,  ескісі  де 
орнатуға келетінін іс көрсетіп отыр. 
5. Араб әліпбиінің әрпі қазақ тілінің дыбыстарына толық жеткілікті, қандай емле жасауына да 
келеді.  
 

 Пайдаланған әдебиеттер тізімі 
1.  Байтұрсынұлы  А.  V  томдық  шығармалар  жинағы.  –  IV  том.  Әліппелер  мен  мақалалар 
жинағы. – Алматы: «Алаш» – 320 бет. 
2. Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезі. Алматы, 2005 – 144 бет. 
3. Әбдиманұлы Ө. Ахмет Байтұрсынұлы. Зерттеу-эссе. – Алматы: «Арыс», 2007 – 296 бет. 
4. Күдеринова Қ. Қазақ жазуының теориялық негіздері. Алматы, 2010. 
 
ӘОЖ 81:001.4 
 
 
    студент 4 курса 
 
            факультет востоковедения. 
Мансурбаева М.,  
Научный руководитель  ст.преподаватель  Садуова Ш.М 
Проблема исследования арабо -персидских лексических заимствований в тюркологий.  
Казахский Национальный Университет  им.аль- Фараби,  
mansurbaeva @mail.ru 
   Аннотация. Мақалада түркі тілдес халықтарының  тіліне енген араб  және  парсы тілінен 
енген сөздік құрамы туралы айтылады.  Османлы императоры кезеңінен бастап қазіргі уақыттағы 
түркілердің тіліні байланыстыра салыстырған. Түрлі мысалдар қазақ тілінде берілген. 
Аннотация.В  статье  представлен  анализ  арабских  заимствований  в  тюрскомком  языке 
начиная  с  османского  периода  до  сегодняшних  дней.  Приведены  примеры  заимствований  в 
сравнений с казахским языком, а также эффективность политики «очищения языка», проведенной 
турецким лингвистическим обществом. В статье также говорится об особенностях использования 
арабских лексических единиц. 
Summary. The analysis of the Arab loans is presented in article in tyurskomky language since the 
Ottoman period about one today. Examples of loans in comparisons with the Kazakh language, and also 
efficiency  of  policy  of  "language  clarification",  pursued  by  the  Turkish  linguistic  society  are  given.  In 
article also it is spoken about features of use of the Arab lexical units. 
Түйін  сөздер. Реформа,қарым-қатынас, трансформация синоним, стилистика, семантика, 
сөздік. 
Ключевые слова. Реформа, заимствование, эквивалент, трансформация, синоним, 
стилистика, семантика, словарь. 
Keywords. Reform, loan, equivalent, transformation, synonym, stylistics, semantics, dictionary. 
 
 
           Проблема  исследования  арабо -персидских лексических заимствований в          
тюркологий.  
 
Перейдем к обзору работ отечественных и зарубежных авторов, в которых рассматриваются 
изменения  арабо-персидских  элементов  на  различных  языковых  уровнях  -  фонетическом, 
фонологическом, морфологическом, грамматическом и лексическом. 
Лингвистическая наука разработала данную проблему и для гагаузского и уйгурского языков. 
Автор  работы  "Арабские  и  персидские  лексические  заимствования  в  гагаузском  языке" 
В.А.Сычева  рассматривает  в  своей  работе  Место  арабских  и  персидских  заимствований  в 
лексическом  составе  гагаузского  языка,  фонетические  и  семантические  особенности  арабских  и 
персидских лексических заимствований. Большинство арабо-персидских слов в гагаузском языке 
являются  бесспорными  по  своему  происхождению.  Тем  не  менее  происхождение  довольно 
большой 
группы 
слов 
трудно 
установить. 
Слово  шекер  'сахар',  по  предположению  Д.А.Магазаника,  В.Зайончковского,  Н.Озёна,- 
персидского происхождения, в турецком языке оно используется как  Şeker. Л.Будагов помечает 
его  как  арабо-персидское  слово.  Л.Дерой  утверждает,  что  оно  санскритское.  С  торговыми 
караванами  оно  было  завезено  через  Персию  и  Месопотамию  в  Грецию.  Но  сахар  тогда 

производился  редко,  стоил  дорого  и  использовался  только  в  медицине.  В  Средние  века  арабы 
создали  плантации  сахарного  тростника  в  Андалузии  и  на  Сицилии,  и  сахар  стал  продуктом 
питания.  Восточное  название  шекер  происходит  из  средне-индийского,  но  через  посредников-
арабов 
Слово  килер  'кладовая',  'чулан',  'житница'    в  турецком  Kiler,  Д.А.Магазаник  и  Н.Озён 
помечают  как  персидское.  Л.Будагов  считает  его  тюркским,  а  В.В.Радлов  и  М.Рясянен  - 
греческим.  
Слово  Фыстык  'шишка'  в  словарях  Л.Будагова  и  Д.А.Магазаника  отмечено  как  арабское. 
А.Биберштейн  Казимирский  отмечает  его  персидское  происхождение.  Л.Дерой  утверждает,  что 
прежнее греческое слово сохранилось в турецком языке в форме  fıstık.Современные греки взяли 
его из турецкого в форме fmails/ fustuk. 
Вследствие несовпадения помет в различных словарях трудно определить также этимологию 
слов бажа 'дымоход' в турецком baca; байрам 'праздник'  в турецком Bayram; май-мун 'обезьяна' в 
турецком Maymun; пай 'часть' в турецком Pay, 'доля»; ракы 'водка виноградная' в турецком Rakı; 
торба 'торба', 'сумка', 'мешок ' в турецком  Torba; чичек 'цветок' в турецком  Çiçek; чорап 'чулок', 
'носок'  в  турецком  Çorap  ;  и  многих  других.  Таких  слов  с  неясной  этимологией  насчитывается, 
более 
ста. 
Весьма  интересные  сведения  содержатся  в  исследовании  Х.Насырова  "Таджикско-персидские 
заимствования  в  уйгурском  языке"  (56).  На  основе  произведений  уйгурских  писателей, 
периодической  печати  и  фольклора  автор  очертил  сферу  употребления  таджикско-  персидских 
заимствований в уйгурском языке, показывая их семантические изменения и роль в обогащении 
синонимами,  антонимами,  омонимами,  а  также  фразеологии  уйгурского  языка.  Одна  из  глав 
посвящена  морфологическим  особенностям  таджикско-персидских  заимствований,  а  также 
описанию  функций  таджикско-персидских  аффиксов  в  словообразовании  уйгурского  языка. 
Отмечается  также,  что  уйгурский  язык  заимствовал  из  таджикско-персидского  и  некоторые 
грамматические категории (изафетная конструкция, определительные сочетания). 
          Описаны арабо-персидские заимствования и для туркменского литературного языка. 
Дж.Джафаров  рассматривает  исторические  связи  тюркских  племен  с  персами,  подчеркивая,  что 
эти связи имеют весьма древнюю историю (23). Обращаясь к сочинению М.Кашгарского "Девону 
лугатит-турк",  автор  полагает,  что  фарсизмы  активно  использовались  еще  в  языке  огузских 
туркмен  и  других  тюркских  племен.  Исследователь  указывает  на  специфические  особенности 
освоения фарсизмов туркменским языком. Особенно подробно описаны фонетические изменения, 
в  результате  чего  делается  вывод  о  влиянии  персидской  фонетической  системы  в  целом  на 
фонетическую  структуру  туркменского  языка,  а  также  о  проникновении  в  персидский  язык 
некоторых тюркских фонем. Подробно описаны такие фонетические явления заимствованных из 
персидского  языка  слов,  как  ассимиляция,  эпентеза,  элизия,  метатеза.  Кроме  того,  автор 
устанавливает  дополнительные  (помимо  описанных  в  науке  ранее)  словообразовательные, 
аффиксы персидского происхождения, употребляемые в современном туркменском языке. 
В  книги  Э.А.  Грунина  «Туркменский  язык»  я  нашла  много  арабско-персидских  слов, 
например:  ар.kitap-kitap,  ар.akyl-akıl,  п.şeker-şeker,  п.taze-  в  туркменском  языке  «новый»,  taze  в 
турецком  языке  имеет  значение  свежий,  ар.bina-bina,  ар.sebap-sebep,  ар.depder-defter,  ар.adalat-
adalet, ар.garyp-garip(бедный, чужеземец). 
Также в туркменском языке, как и в турецком множественное число образуется с помощью 
аффиксов –Lar, -Ler: adam+lar, talyp+lar.Указательные местоимения в турецком языке: Bu,Şu,O, в 
туркменском языке Bu, Şu, Ol. 
Исследование  данной  проблемы  в  узбекском  языкознании  началось  в  40-е  годы.  Первыми 
являются  работы  Боровкова  А.К."Изменения  в  области  узбекской  лексики  и  новый  алфавит" 
(1940)  и  Абдуллаева  Ф.А.  "Арабизмы  в  узбекском  языке"  (канд.днсс.,  1945).  Позже  появились 
исследования  М.Мирзаева  "Бухоро  узбек  ва  тожик  шеваларинг  узаро  муносабати  тугрисида" 
(1961)  и  С.Усманова  "Узбек  тилининг  лугат  составида  тожик-форсча  ва  арабча  сузлар"  (1968). 
Коротко  касается  этого  вопроса  Э.Бегматов  в  своей  работе  "Хозирги  узбек  адабий  тилининг 
лексик  катламлари"  (1985).  X.Г.Гулямов  в  книге  "Узбекско-таджикские  языковые  связи"  пред-

ставил  подробное  лексико-этимологическое  исследование  узбекских  лексических  единиц,  в 
составе которых содержатся персидские аффиксы "cap", "хуш" и "кор". 
В  2002  году  вышла  диссертация  Казакбаевой  Гулмиры  Абдурахмановны  «Арабизмы  в 
узбекском  языке  в  прикладном  и  теоретическом  аспектах»,  в  которой  говорится  о 
морфологических, фонетических и 
семантических 
особенностях 
арабизмов 
в грамматической системе  современного  узбекского  языка,  о  современных  общественно-
политических и лингвистических условиях функционирования арабизмов в узбекском языке. 

жүктеу/скачать 5,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: