ҢТҮСТІК  КАЗАКСТАНДА  САУДАНЫҢ  ДАМУЫ

Шымкент. Түркістап, ал  1865 ж  жаз ай ьлиа Ташкент 

кдратылды  1S6S  ж  Самарканлы  багындырганпап 

ксііін,  бул  жсрдг*  'Зерравшан  округі  курылды  Ал 

1873  ж. төмснгі  Эмударинныц он  жағалауын  бағын- 

дырып, Әмудария бөлімі  курылды.

Ресейгс  караған  сон  Онтустік  Казакстан  өңі- 

рініи  Ресей  мен  Оріа  Азия  хандыктарынын  сауда 

карым-катынасынлағы  манызы  артты.  Ойткені  бас- 

ты  ксруен  жолдары  \ Ч   Казал ы,  Перовек форттары, 

Эулие  Ата,  Шымкент,  Түркістан  уездері  аркылы

ОТСТІН.

П . И . Неболеинге  еумеисек,  Орта  Азия  елдеріне 

Ресейден  әкслінгсн  сауда  айналымыіідағы  негізп 

іауарлар  мынадай;  1) 

макта-мата  өнімдері: 

іньгг, 

коленкор,  миткаль  (мактадан  тоқылатын  ен  арзан 

кезде ме,  түссіз  шьи),  кенен  (холстина),  орамалдар, 

нанка (саргыл i түсті.  калындау кездеме), кызыл мата 

(кумач),  кисея, маклал (плис -  макта баркыт): 2) 

жі- 

бек мата өнімдері

;  3) 

шуга; 

4) 

был г ары өнімдері: 

юфть 

(былғарынын  ерекше  сорты).  өңделген  терілср, 

кара  герілер,  ешкі  repuepi;  5) 

кант .  қуміиекер  жэне 

муз  к  av. mi т тер: 

6) 

шаилар; 

7) 

бал,  балауьп;  8)  ағаш 

uuiMfkpi 

мен  сан()ықтар; 

9) 

бағалы  ан  терілері: 

түл 

кі,  карсак.  бүгы  терілері,  10) 

ишшадан  жасалған 

онімдер. 

айналар,  шынылар,  кумыралар.  ыдыстар. 

фарфор  мен  кыштан жасалған  ыдыстар,  11 ) 

Сюяулар; 

кошениль,  сандал,  киноварь  (қызыл  түсті  минерал, 

сол  мииералдаи  алынған  бояу).  лазурь  (кокшит 

бояу).  12)  химиялык  бояулар:  сассапариль  (мәцгі 

жасыл  осімдіктер),  купорос  (металдын күкірт  кыш 

кылды тузы),  мусәтір.  ашудас;  13) 

дртурліу а к -щ и е к  

тауарлар: 

кағаз  онімдері.  козілдірік,  сағат.  орган 

(урлемелі клавишті  музыкалық аспап), темекі, темір 

буйымдары,  опа-далап.  лимон,  маржан,  бүркіт, 

каршыга, суикар жәпе т.б.

Орта  Азиялан  Ресейге  жіберілген  негізгі  тауар­

лар:  Г) 

миқпш,  иірілген  жіптер,  без.  выбоика. 

халат тар;  2)  жібек;  3) мал  шаруаишлыгы мен Сага­

лы  аң өнімдері

; кой,  ешкі,  жы.чкы.  түйе  (өте  аз  мол- 

шерде),  туйе  жуні,  кой  мен  ешкі  жүиі.  ак  бокен 

мүйізі,  өнлелмеген  іерілер,  бағалы  атт  терілері.  ел- 

тірі; 

4) Жун мен тубіттен тоқылған опімдер; 

кілем- 

дер,  паластар,  орамалдар;  5)  бояулар:  марена 

( гамыpwнан  кызыл бояу алынатын  шоп),  бызгунж, 

исиарак, индиго (кара кокбояу); 

6 )дерменетуқымы. 

7)  кептірілген  жеміс-жидсктер;  8)  сараиин  тары- 

сы;  9)  шайлар;  10)  баг алы  тастар  мен  маржандар; 

//> 

эр түрлі  тауарлар; 

кунжіт  майи,  апардап  алып- 

нан  уксус,  бухарлык  шарап  онімдері,  ас  бурыштар, 

табак,  кытайлык фарфор  ыдыстар жопе т.б.\

П  И  Небольсиннін  мәлімдсуінше,  XIX  ғ.  И 

ш и peri н де  Онтүстік  Казакстан  мен  Ресей  саудасы 

айналымынын  мөлшері  тәмсндегідей:  1827-1837  ж. 

он  жылдын  ішінде  10.53  млн.  сом.,  1840-185Ü  ж.  - 

15.73  млн.  сом*.  Ягни,  сонғы  он  жылда алдьшшмеп 

салыстырғанда 36.4%  оскеіг

Вгер  Орынбор  кедені  аркылы  еткен  1857  ж. 

сауда  айнапымын  1005с  деп  алсак,  онда  сауда 

айналымынын өсімі  төмендегідей:

Қ з з з қ   тарихы  ~

М 3 (102).  мямыр-маусым, 2010

Р/с

Жылдар

Ресейдсн Оріи 

Азияға окелінгеи 

тауарлар

Орта Аіиядап 

Ресейгс 

жібсрілгсн 

таулрллр

I

ISS7

І(Ю,0

100.(1

2

1859

113.3

127.5

3

1S61

138.4

141.8

4

\ т

161.4

121.4

5

1865

151.0

164.1

6

1867

214.1

439.3

Ресейгс  шыгарылған тау ар айналымы  шамамен 

4.4  есе,  ал  Ресейдеп 

әкелінген  тауар  айналымы 

2,14  есе  ості.  1857-67  жж.  он  жылдыкташ  сауда 

айналымы  мәлшері  1840-50  жж.  он  жылдықтағы 

сауда айналымынан он есеге артгы (с)4б%).

Сауда  саласында,  Гнріншііен, 

олкені  орыс 

әскерлері  жаулап  алғанга дейінгі  кезенде  жопе эскери 

іс  қимылдар  жүріп  жаткан  он  жьиідын  ішіндс  сауда 

баилаі i ыстары і іын ж ылдам каркы н мен дам ы ганды гы н. 

екітшден,  XIX  ғ.  50-ж.  бул  байланыстарлын  оте 

улкеи  серніліспеп  жогары  котерілгендігін  көреміз. 

Н.Палузонын  паиымдауъінша.  бул  корсегкіініераің 

артуы  Ресейдің  1853-55  жж.  согмстагы  (Севастоио;іь 

соғысы  жәнс  Париж  бсйбіт  келісімі)  сәтсіздігімен 

тікслей  байланысты,  яғни  Парсы  елі.  Турким  жоне 

Батыс  Еуропаға  тауарларды  шығару  мүмкіндіктері 

азайган  сон  Орта  Азиянын  сауда  нарығы  ретіндегі 

манызы дереу арттых

Әлкедеіі  саула  байланыстары  дамыгап  сайын 

орыс  көиестерінін  моноиолиялык  устемдіп  үшіи 

елкені  багындырудың  каж елііі  арга  іүсіі. 

(Зрыс 

көпестерін  мазалаган  ен  басты  м осел с  -   әздерінін 

өлксдсгі  «бөтсндігі»  ссбспті  жиналатын  жоғары 

сазыктар  меп  шектеулер  Олар  енді  «ботен»  емес. 

осы олкенін «кожайыны» болгысы  келді

Сондыкган  Ресей.  Кокан,  Хиуа  ж;зне  Ьүкар 

хандыктарымен трактаттар жасап, орыс көиестерішц 

күкыктарын  жергілікті  капсстсрдікімен  теңестіріп 

кана  коймай,  тіпті  оларға  мусылман  көиестсрінде 

жок кұкыктарды  бсруді  талап  етті.  Мысалы.  оларды 

мусылмандар  толейтііі  «ерікіі»  жәие  баска  да  са 

лыктардан  босату,  немесе  «орыс  азаматтарын» әмір 

ліктінсот зандары  алдыішагы  жауапкершіліктен то- 

лығымен  босату.  Ьуи  талап  орыс  көнестерін  ерекше 

нурсатты  жаідайга көтерлі.

1866  ж.  Вухар  ;>мір.іігінс  үеыны.іган  грактаі 

жобасы:  «V  бап  Жогары  мәріебелі  әмірші  орыс 

азамаітарыпа 

бухарлык  қалаларгіың  оідері  қалаган 

жерлерінде  орыс  керусн-сарайларын  иеленуге  руқсат 

етеоі,  бул  жерде  олар оз  тауарларын  сақтаиды  нсэне 

бул  керуен-сарайлар  қол  суғылмаіапын  мениак  болып 

есгпгпеяеді.

VII 

бап.  Жогары  мәріебелі  әмірші  әртүрлі 

діни 

сенімдегі 

барлык 

орыс 

азаматтарына 

Бухар  ые чктсрінде  еркін  қоныстануға  және  оныц 

Ресеи  амнСриясы  азаматтығын  сақ/пай  отырып,

~   9

жшжымаіітын мулікті сатып алуына  руқсат emeài

V I I I  

бап.  Жасаган  қш мыст арына  байланысты, 

Бухар  иеліктерінде  туратын  орыс  азаматтарының 

устшеи  тусксн  арыідардың  барлығын  бұхарлық билік 

басындаьылар  емес,  Туркістан  г е н е р а л 'бсрнатор- 

дыры

 

қараш ырады,  Бұхар  укіметі  аталган  генерал- 

губсрнаторлықпен  байланысып,  к і і ш і   адамдарды 

сонда ж ібсруі қижепЫ*.

Осы  түрғыдағы  Хиуа 

ж ә н с  

Қокан  хандығьмсн 

жасалған  келісімдердің  Бұхар  хандығымен  жасал- 

ғал  келісімпеп  еш  айырмашылығы  жок  сді.  Орыс 

копестсрі  ірі  калалардыц  копшілігіітдс  кожалық 

стті,  барльгк сауда.  тіпті  кылмыстық  істсрдін өзінлс 

генерал  іубернатордын корғауыііда болды.

Р Е З Ю М Е

R  статье  ан ал и зи р у ю тся  русские  источни­

ки,  которы е  содерж ат  сведения  относительно 

русско-средн еази атски х  торговы х  отношений, 

и  регионе  Ю жного  К азах с тан а  и  рассм атри вае­

м ы й  период.

ПРЕЗИДЕНТ  ЖОЛДАУЬІТАЛҚЫЛАНДЫ

2010  жылгы 

17  наурызда  Мемлекет  тарихы 

институтының  Мәжіліс  залында  Елбасының  Қазақстан 

халқына  Жолдауын  насихаттау  мәселелеріне  арналған 

«Президенттің  Жолдауы  және  қазіргі  Қазакстанның 

тарихын зерттеу методологиясы» атты дәңгелек үстел 

өткізілді.  Модератор  -   Мемлекет  тарихы  институтының 

директоры,  тарих  ғылымдарының  докторы,  профессор 

Бүркітбай  Аяған.

Дөңгелек үстелдің мақсаты 

-  Төуепсіз Қәзәқстан- 

пыц  бәсекеие  қабілеттіліаін  арттыру  мен  ел  то- 

уелсіздігін  нығайтуда  Жолдаудың гылыми-теориялық 

әлсустіи іскс қосу

Жиында Мемлекет тарихы институты директорының 

орынбасары. тарих ғылыьщарының докторы. профессор 

Х.Әбжанов 

«Президенттің  Жолдауы  жвне  қазіргі 

Қазақстан  тарихын  зерттеу  методологиясы» 

атты 

тақырыпта  баяндама  жасады.  Баяндамашы  Елбасы 

Жолдауының  қазірп  Қазақстан  тарихын  зерттеудегі 

танымдық  методологияның  мәні  мен  мағынасына 

назар  аударды.  Галым  Елбасының 

«Менің  мақсатым 

епіміздің  апдағы  онжылдықігшы  зкономикалық өрлөуін 

қамтамасыз  етіп:  жаңа  мүмкіндіктерге  жол  ашу» 

деген  түжырымды  пікірін  алға  тартты.  Жаһандану 

жағдайында Отандықтарихтыңалдындатүрған маңызды 

міндеттердің  бірі  объективті  ғылыми-зерттеулер  жүргізу 

қажеттілігі  айтылды.

Мемлекет  басшысының  Жолдауында  ерекше  атап 

өткен  темендегідей  төрт  қағидаттың  үшеуі  де  адам 

факторын  апға  тартып  отыр  деді  ғапым.  Елбзсы: 

«Егер  6із  табысқа  жеткіміз  келсе.  оноа  мына  төрт 

қашдатты  басшылыққа  алуға  міноеттіміз: 

біріншіден, 

біздің ең басгпы қүндылышмыз -  ол Отанымыз.  Тоуепсіз 

Қазақстан! 

Екіншіден 

мемлекет  жопе  пның  прбір

10

* * *

In th e  artic le an alyzing source,  which have in ­

fo rm atio n   as  to  niR sian-m iddleasian  tra d in g   rela­

tion  in  th e   region  of Sou th en  K azak h stan .

О Д ЕБИ ЕТ ТЕР

1. А йдосов А .,Қ а л и е в  ІЛ.. К ереск М., «Қ. ы.іылорда» 

«Тимар»  2005 ж. 88 0.

2.  Галуао  П .Г.  Т у р к ес т а н   -   к о ло ни я.  Изд.  2-е. 

Г осиздат   Узб.ССР.  1935 г. 36-6.

3.  Т етер евн и к о в  А.Н.  О черк  в н у т р е н н е й   торгов 

л и  К ир ги зско й  ст еп и . Спи.  1867. 3 6.

4.  А йдосов  А.,  Қ ал н ев  Ы .,  К ереев  М..  А т а л га н  

епбек. 29-6.

5.  Небольсин  П.И.  Очерки  торговли  с  Средней 

Азией.  ( статья  О.чл.общ.  ІІ.И.НеОольсина)  В.м.  и  г.

2 ) 2  320 б.

в. Coud а...2  U) 32Л с.

7.

 

Галуао П .Г .А т а л г а н  еибек. 

Г. 40 6.

8. С онда...'11  б.

». Сонда...42С.

Аст ана жицалъщтары

азаматы  қай  жерде  де  қоғамның  түрақтылыгы  мен 

епдің  ап-ауқатына  кері  псерін  тигізуі мүмкін  ксз  келген 

қадәмга бармауы тиіс 

Үшіншіден 

экономикалық вр ле у - 

әрқайсымызга қатысты бүктхалықтық іс. Ьүл -  қоғамның 

әлсумсттік  мәселелерін  шсшуаің  жәнө  баршамызды 

табысқа  бастаудың  кіппіі. 

Төртіншіден. 

өңірпік  және 

әлсмдік  нарықпен  интеграциялану  -   дамудың  аса  ма- 

ңызды  шарты.  Төртінші  қагидатта  аоам  факторы  au- 

тылмаса  да  оның  басы  қасында  түратын  орине  асам 

екендігі айқын көрініп турәды» 

дейді

Одан  әрі  fanbiM  Х.Әбжанов 

Жолдауда  даму 

методологиялық ұсганымы  о іе   жогары  орында  қолдан- 

ғанынаголы+ырақгоқталыпетті. Елбасының: «Қазақстан

-   2030»  Стратегиясын  орындай  отырып,  біз  алғашқы 

онжылдыққа багдарлама жасап. оны тәмамдадық. Ендігі 

мақсат  -  

"Стратегияның  келесі  онжыпдығына  қзраи 

қадам жасау1’ 

деген үстанымына  қарайтын болсақ, Ьіздің 

қоғам  өзгеріс  үстіндел.  қозгалыс үстіндеп  динамикалық 

қоғам екендігін естен шығармауымыз керек деді ғалым.

Соз соңында,  Х.Әбжанов  Президент Жолдауында: 

«Бәрін дүрыс жоспарлап. сауатты іске асыргандықтан. 

бізоің  дамуымыз  сәтті  болды» 

деген  пікірін  келтіре 

отырып,  ғалымдардың  басты  мақсаты  өз  еңбектері 

арқылы ғылымға үлес қосу керек деген ойын  білдірді.

Жолдәуды насихәттәу бәрысында Мемлекет тарихы 

институтының  жас  ғапымдары,  тарих  гылымдарының 

кандидагтары-Т.Қалегіоаа, 

Қ.Сәрсембина,  Д.Байті- 

л.еу, 

М.Томанова, 

Б.Сегізбаевтың  баяндамалары 

талқыланып, жастар арасында қазақстандық патриотизм- 

ді  нығайту мен  қазіргі тарихи  сананы  қалыптастырудағы 

непзгі 

міндеттерді 

жүзеге 

асыру 

жөнінде 

пікір 

алмасылды.

Айтба ла ӘБКНОВА» 

Мемлекет тарихы 

институты

 

акпараттык-баспа боліміпіп гылыми кьпмсткері.

........   '  ~  

Қазақ  тарихы

№  3 (1 0 2 ). м а м ы р -м & усы м ,  2010

АТАКӘСІП

ПЕРОВСК  МЕН  ҚАЗАЛЫДА  ЕГІНШІЛІКТІҢ  ДАМУЫ

( X I X  г. екініиі жарпгысы )

Тоттігүл КЛРТАЕВА, 

тарих гылымдарынын кандидаты,

Қазак мсмлсксттік Қыздар пелагогнкалык институты 

жалпы тарих кафедрасмнмц дищміті

К гінш ілік  —  Қ а за қ с т а н   аумағтлпда  омір 

сүрген еж елгі таи и а л а р д ы ц  м а л  өсірум си қ атар  

д ам ы тқ а н   негізгі  кәсібі.  О ңтүстік  Қ азақстан  

аудандары нда,  С ы рдария,  Ш у,  Т алас,  Арыс 

өзендерінің  бойьтнда,  Қ аратау  жотасьг  баурай- 

лары нда  табиғи  су  қой м алары   мен  ш абы нды қ 

ал кап тар ы   бар  ж ерлердегі  табиғат  ж ағд ай лар ы  

бүл  ж ерлерде  ірі-ірі  е гін ш іл ік   қоны стары ны ң 

пайда болуына себегт болды.

Б.д.д.  II  ғасы рдан  б.д.  III  ғасы р л ар ы   ара- 

еында  өмір  сүрген  қ аң л ы   та й п а л а р ы н ы ң   Сыр- 

ды ң  твменгі  агы сы   бойм ндағы   қом ы стары на 

ж үргізілгеп  зерттеу  бары сы н да  археологтар 

дәндер  мен  асты қ   қ а м б а л а р ы н ы ң   орнын  тап- 

қаіі.  Едеп  сы лагы   мен  қам кесектен  сабан-толаи 

қалд ы қтары н ы ң  болғандьгғы,  дән  ү к кіш тер   мен 

асты қ  гақтайты н  қам баларды ң  көп  кездесуі, 

ж ер  «ңдейтіы  тас  кетпендер,  сүйектен  ж асалған 

орақтарды ц  табылганды гы  

қац лы   тайпалары  

арасы пда  сгіи ш іл ік тіц   недәуір  дамьтғандътғын 

дәлелдейді.  Б.д.  алғаш қы   ғасы рлары нда  еп н ді 

суару  ш ектеулі  колемде  ж үргізілген ,  әдетте 

суды 

пайдалануға 

еңбектін  ең 

карапайы м  

әдістері.  қолданы лды .  Ж етіасар  мәдениетін  қү- 

райтын  Сыр  бойыидагы  кацлы   тайпалары ны ң 

коііы стары наіі  көптеген  ж арм а,  ар ы ктар   іздері 

сақталған.  Су  ү л кен   тоғандар  арқы лы   кіш і  то- 

ғандарға  қүяды   ж әне  қ ал а  іш ін е  солар  арқътлы 

барған.  Қала  іш терінде  су  қойм алары   ж асалы п , 

бақш а  суаруға  ііайдаланы лган.  А рхеологиялы қ 

ескерткіш тердегі  егінптіліктің  іздері  Сьгр  бо- 

йътнда  ертеде  оты ры қш ы лы қ  мәдениет  болғанын 

дәлелдей  түседі,  өрі  Сыр  бойында  егін ш іл іктің  

қалы птасу тарихы  тереңгс саяды  деуге болады.

С.П.Толстов  Ст.грдьтң  твменгі  ағысы  бойын- 

дағы  ертедегі  егінш ілік  алқаіітары н  келесідей 

тосггарға ж іктей ді: Ж аң ад ар и я бойында -  Ш ірік- 

рабат,  Бебіш мола,  Бестам,  Ж епд,  Қумқала; 

Қ уацдария  бойында  -   Алыб,  Рабенсай,  Ж еті- 

асар;  Сы рдария  бойында 

К үй ікқала,  Кескен- 

к ү й ік қ а л а ,  Ж ан к ен т/1  /.

А .М акш еев  1853  ж ы лы   А қм еш іт  экспе- 

дициясы   кезіндегі  зерттеулері  мен  1867  ж ы лғы  

зерттеулерін 

салысты ра 

оты ры п, 

аралы қта 

14  ш ақты   ж ы л  ііиіііде  озен  суларды ң  арнасы 

тарыльтп,  кебе  бастағаны на  куө  болғандығын

Қ ззәқ  тарихы

жазады. 

«Сырдың  К а за лы   саеасы пы ң  1858 

ж ы лы   ені  20   саж ыи.  т ереңдігі  2  саж ын  болган. 

эрі  су  ж ы лдам  от е m in ,  го л   ж агы нан  а р н а сы н а п  

т а с ы п ,  о л   жерде  к а л  ы п  қ а м ы с  ос. кеп  с 01.  1867 

ж ы лы   м ен  ж эй  сы реы п  аяып  ж а т қа н   су  і л п  

т а п т ы м ,  к е у іп   к е т к е н   қ а м ы с п іы қ  цст інсн  жол 

т уе кеп.  Вабы ст ищ   ж әие  Қ араөзек  б ат пагы п 

ы л га л д а н д ы р ы п   т цргин  В ір қ а за н   сагасы ны ң  

басы -  Саааз бас m a y ы..  1853 ж ы лы  Сырдан бас т а у 

а л а т ы н   сагасы ны ц  сні  20  саж ын,  т ереңдігі  1,5 

саж ын еді. ярі одан э т у  оте қ и ы н  болган . а л  ка зір  

( 1967 ж ылды  а й т ы п   т ур -   Т .К .) м улд ем   қургап 

к а л г а н » ,

- д е й д і / 2 / .

Н .Қ а л м а қ о в  

С ырдария  облысының  солтүс- 

тік  болігіпіц  сулапды ру  ж ү й есіш ң   еткен  тари­

хы  ж айы нда  XX  ғасы рды ң  бас  кезіиде  бір  карт 

кісіден  ж азы п   алған  әңгімесін  ж ариялаған: 

«700 80 0   ж ыл  бцрын  С ы рдария ны ң 

m y m at­

ey  жуііесі  болган.  Сол  кезде  Ж а ц а қорганд аеы  

пош т а  с т а н ц и я с ы н а н   баст ап  С ы рдария  екі. 

с а ла га   б ө л ін іп ,  соны ң  бірі  Қ ь и ы л қ у м   арқы лы , 

а л  

е к ін ш ісі 

Қ а р а т а у  

б өкт ерінен 

от ст іп. 

Қ ы з ы л щ м д а .  сондай-ақ  Қ а р а т а у   бокт еріпде 

де  қ ы зга н   т ір ш іл ік   б о ла т ы н .  Ә зеп н ің   қос 

т а р м а гы н ы ң  арасы  ш олеііт  еді. Осы қ у м  аркы лы  

өзен  суы   ө зін ің   ж аңа  а р н а сы н   а и іы п ,  бір  салага 

қосы лады .  Bip  кезде С ы рдариядан ежелгі  Bee m ay 

қ а л а с ы н а   а р ы қ   т а р т у   әрекет і  ж асалгап.  Осы 

а р ы қ т ы і(  іздері  бцрынгы  Том ен ары қ  nom m a 

с т а н ц и я с ы н д а   к у н і  бцгінге  дейін  с а қ т а л га н . 

Ә ңгім еш і  бір  х а н н ы ң   ж арлы гы м ен  (о л   х а н н ы ң  

есім ін  

а т а га н  

ж оқ) 

Т өм енары қт а 

сансы з 

ж цм ы сш ы лар  ец б ек т ен геп ім еп ,  еш бір  н<>тижеге 

қ о л   ж етпе.генін  аііт т ы .  Төм енары қ  боиы м ен  су 

ақпапгпы . Қ а зір гі к ә зқ а р а с  т цргы сы нан  алгинда 

қарт   а д а м н ы ң   әңгім ёсі  ш ы н д ы қ қ а   ж анасады; 

расы пда  да.  Т ом епары қ  с т а н ц и я сы пда  терец 

цш   а р ы қ т ы ң   іздері  бар  ж»нв  ІПиелі.  те.мір  жол 

с т а н ц и я с ы н ы и  

қарсы  

ж агы ндагы  

Қ а р а т а у 

бөкт ергнде 

еж слгі 

Б ест а у 

к а л а с ы и ы н  

қ а л д ы қ т а р ы   бар.  О ны ң  цШ нділері  ІН иелі  ст ан- 

и и я с ы н а н   25  іиакы ры м   ж.эне  Том енары қ  ст а н 

ц и я с ы и а н   35-40  иіақы ры м   ш илгаіідагы   m ay 

б әкт ер інде  ж атыр.  А л   Ш а ң ақорган  ст а н ц и яс ы  

м а н ы н д а   С ы рдарияны ң  екі  с а л а с ы н ы ң   іздері 

жоқ.  Сөйт се  de  Ж а ң а қ о р га іш а и   Пероаск  т а ула -

11

М* 3 (102),  мамыр-маусым,  2010

ры на  деиінгі  бцкіл  к ең іс т ік к е   өзеннің  көпт еген 

ескі  т ирм аңт ары   ежелгі  колдерді  қ і/р а га н » /3 /. 

Н .Қ ал м ақо вқа  дсрек  беруш і  қар тты ң   «Қы 

зы лқцм д а,  сондай а қ   Қ арит ау  бөкт ерінде  де 

қы зган  гпіриіілік  бплапш н»  деуі  бүл  ж ерлердегі 

ертедег:  егін ш ілік  пен  оты рьгқш ы лы қты   айты п 

отырғанды ғы н  аңғару қит.ш смсс.

С ы рдари ян ы ң   сол  ж а қ   бетіидегі  Б стп ақ- 

д ал ад ап   Ж а ц а д а р и я   өзеніне  дсйінгі  а л қ а н т а  

ж а т қ ан   а р ы қ   іздері  ертедс  егін ш іл ік тіқ   қар- 

қы нды   д ам ы ған д ы ғы н ы ң   дөлелі.  П еровск  уезі 

түргындары   Оырдярия  ө зен ін іқ  екі  ж а қ   бет:нде 

350 

ш акы ры м дай 

үзы нды қта 

орналасқап. 

Перовск уелініңсолтүстік-ш ы гы с бөлігінде Қара- 

тау  таулары н ы ң   бөктерінде  мөдени  дақьглдар 

өсіру  ici  недәуір  дам ы гап,  салы сгы рм алы   түрде 

солтүстік-ш ы ғы с  бөлігінде  Телекол  бойында 

қы стаулар  коп  ориаласқан,  ал   суланды ру  жү- 

йесікің  натиар  дам уы на  байланы сты   сгін  егіл- 

мегсн.  Сьтрдария  аңғарьгндағы  егістік  алқан тар 

өзеныен  тарты лғян  басты  лрт.тқтар  келітт  қүяттлн 

кол  сулары   арқы лы   суландьгры лады.  С ы рдария 

суы  мүз  еріген  кездсн  бастап  ш ілде  айы ны ң 

соңына  дейін  ған а  ко тер іц кі  болыи,  арпасы ііаи 

толып  ақ қ яи .  Перовск  уезінің  оңтүстік-тттьтғыс 

белігі  езен  суынан  б аік те  ориаласканды қтан, 

бүл  ж ерде  ш ы ғы р  кеңінен  пайдаланьтлған. 

С олтүстік-ш ы гы сы ндагы   таулы   одірде  таудан 

а к к а н   өзен  сулары нан  тарты лган   ары қтарм ен 

суланды ры лады .  Су  т а я з  аққан д ы қтан   мау- 

сы м ны ң  басы на  дейін  тау  қары   ерін  біткенге 

дейін  суды  қолдап  ж асалгап   су  койм асы иа 

ж инайды  / 4 / .

Сыр  бойы нда  егін ш іл іктің   кэсіп   ретінде 

кеціиси  өріс  ал у ы   X IX   гаеы р д ы ц   орта  кезіііе 

саяды .  «Санкт   П ет ербургские  ведомости »  ба- 

сы льш ы н ы ң   1865  ж ы л гы   >.1*266  сяиында  ж а- 

ри ялан гаи   р ед ак ц и я л ы қ   м ақал ад а  С ы рдария 

к азақ тар ы н ы н  

о ты р ъ тқ ты л ы қ қ а 

ауысуына 

П еровскіде  ф ортты ц  салы п уы   осер  стіссп  дсп 

көрсетілген.  X IX   ғасы рды ң  2-ші  ж аргы сы н да 

Қ азакстапдагы   егін ш іл ік ^ ің   дам уы   қалақ  ша- 

руаш ы лы ғы нда  оны ң  алды ндагы   у ақы тта  бол­

ган ілгері басуш ы лы қтар ар к ы л ы  әзірленген еді. 

Бұл  ксзецдс егіи ш іл ік тің  біріпама  к ең  өріс алған 

ж ері исы  Сы рдария өңірі болды.

ХТХ  ғасы рды ң  орти 

і і і с п і п д с  

қ азақ тар д ы ң  

корш і  о ты ры қш ы   халы қтарм ен   ж эн е  орыс 

қоны стануш ы ляры м сн 

м одспи-эконом икалы қ 

байлапы стары ны н  күш ею і,  казак;  егін ш ілігін іц  

дөрежесі  мен  аумпгы ня,  корш ілсрдеи  аірш ю - 

м и я л ы қ   тәсілдерді  үйреыуіне,  егін ш іл ік   да- 

кы лдары н  таң д ау ы н а,  егін ш ілік  өнімдердін 

ш аруаш ы лы к  ж ән е  басқа  м ақсаттарға  орьшды 

пайдалануға  ай тар л ы қтай   эсер  етті.  Мал  япа- 

тыыа  сокгы раты и  індеттердің,  ж үтты н   болуы 

мал 

ш ыры нын

  артты ра  түсті,  м алы   азайған 

қ азак тар   көш пеліліктезі  қол  үзіп ,  сгінтттілікпен 

яйналы суға мож бүр болды .

Х алы қты ң   егін ш іл ік  қ аж сттер ш   капағат-

танды руға  Қ азақстан дағы   С ы рдария,  Қуаңда- 

ри я,  Ж аң ад ар и я,  А рыс,  Сарысу,  Келес,  Талас, 

Шу  си я қ ты   өзендердід  суы  ж етк іл ік сіз  болды. 

Сол  себеиті  х а л ы қ   езендерден  қүрғақ  далага 

ар ы ктар  тартты .  А рық  қазуғя  кейдс  бір  рулы  ел 

то лы қ  кіріскен .  Үлкеп  ары қтар  қазу  ici  біриошо 

ж м лғя  созылған.

X IX   ғасмрдьтц  2-ші  ж арты сы н да  Қ азал ы  

уезінде  ж ер гіл ік ті  х а л ы қ   Ж ан к ен т  си яқты  

қ и р а ға н   қ а л а л а р ,  ескі  қо н ы стар ға  ап ар аты н  

ар ы қтар д ьі  таза р ты и .  ар ш м п ,  қалпьхна  кел- 

тіру 

ж ү м ы стар ы н а 

кірісті. 

Істің 

барысы 

Н .М аевтьщ   «Туркестанские  ведомости»  газе- 

гііідс  ж ар и я л ан ған   «И рригационная  работа  в 

К а за л и нском   уезде»  атты   м якаласы пда  баян- 

далды :  «Б ір қ а за н  ары.гы К азалы дап 4Г> иш қырым 

жердегі  Сырдарияның  сол  ж агынан  пгарт ылды, 

цзындыгы  11  арш ы п,  Сырдап  бае т ал а тын  козі- 

нің  ені  17 ариіы н.  бара  бара  14 арш ы нга  қы сқар 

дм. Колемі. 50 ш ақы ры м даи арық Б ірқазан кол i не 

ісцяды.  А ры қт ы   т а за ла у  жцмысы  1X76  жылы 

басгпалды,  1878  ж ылы  10000  п.цт  а ст ы қ  егілді. 

Биужиде,  ирыеының  цзындыгы  65  а р и ш н .  еш  9 

арш ын. Баужидеге п а р а ллель ж ат кан  і/зындыеы 

6  ш ақьірым  егіст ікке  тары  егілді.  Бцл  eta  арык 

2500  пцт   дәкді  дақы л  егілет ін  жерді  супруги 

м ц м кіп д ік береді. Ергерек. ары гы ны ң қцры лы сы иа 

1878  жылы  400U  адам ,  1879  жылы  2000  адам 

т a рт ы лд ы.  1878 жм л і ,і  Кргере ы: а л  кабы, на  3 м ы і ( 

іщ т  эрт црлі а ст ы к  т уқы .чы   егіліп.  1870  жылы 

5000  пцт  аст ьіқ  егілд і.  Ж ашсеит  шаһарына 

апарат ы н  цзындыгы  30  шақырым.  ет   9  иршын 

болат ы н  ары қ  аш ы лы п,  5Ü00  пцт  д,т  себілгеи 

егіст ікт і суарды •> / 5 / .

Осындай  ескі  а р ы қ тар д ы  қ а л п ы н а   келгіріи. 

аш ьш ,  су  ж үргізу  ici  Ж о л ск   елді  мекеігінде 

де  қолға  ал ы н ғап .  Бүл  бастама  А .Д ятковты д 

«К иргизские  нужды»  атты  мядалясындя  қол- 

дау  таптът.  М ақалада  Озек,  К өккерім ,  Төмен- 

ары қ  ар ы қтар ы   мен  Ш иелі  к ан ал ы н ы қ  қайта 

қал п ы н а  келтірілген дігі  ж әне  Ж өлек  болысты- 

ғы ндағы   егістік  алқап тары н дағы   суланды ру 

ш аралары ыы ц  нәтиж елері  айты лды   / 6 / .  Осы 

м ақалада  Сыр  өңірі  қ азақ тар ы н ы д   қалай  оты- 

ры қтны ланы п  ж атқан д ы ғы ,  Соркүдықтан  Шие- 

ліге  дсйіигі  40  десятина,  Перовск  уезіндегі 

қ азақ тар д ы ң  10 десятина ж ерлерді өңдеп, егістік 

а л қ а п қ а  айналды ргаы дығы  баяидалады .

Л ры қтарды   қолдан  қ азу ,  ескі  ары ктарды  

қалпы ы а  кслтіру  ici  XX  гасы рды ц  бас  кезіігдс 

де  ж алгасты .  «Сырдарыш скии  бассейн  и  его  бу 

дущее  значение»  атты   м акалада  Ж ам андария 

мен  Қаряо.зск  ар ал ы іъ ш д аі’ы  80  ш акы ры м   ж ер­

ге  созылы п  ж ат қ ан   ж ерді  Ж ам андариядан  тар- 

тылатьтн  Кетпенсу,  Қ яраары қ,  Бірқазаы,  Бес- 

арна  ар ы қтар ы   ж өне  А қж үректен   Қ азалы ны ң 

батысы на дейінгі аральтктардағы  жерлерді  игеру 

мәселесі кетерілді ж әне кәріз, бегеттер. көпірлер 

салу керектігі де аііты лды   / 7 / .

Сыр  өңіріндегі  егін іп іл іктің   қалыитасуы

12

Қазақ  тарихы

X :

 3 (102),  лаалаыр-маусым,  2010

ж а й ы н д а   А .М ак іп еев тің   « О п и са ни е  н и зо вь ев 

Сыр дарьи» 

сцбегіиде:  «С ы рдария  қ а зи қ т и р ы  

егіниііле.р  м ен   к ө ш п е л іл ер ге   болінеді.  ...  Е гіт и і 

л ік   қ ц р а лда р ы   ң а р а п а и ы м ,  агаш   ж әне  т ем ір 

сока  жер  ж ы рт ады .  Е гіп д і  о р а қ п еи ,  қ о л м е н  

ж ипайды . Ж ы л қ ы , ә гіз  кө м егім ен  

m a c  

диірм енде 

д.?н  т азаргпы лад ы .  Н еровен  форт ы  м е н   Ж е  л е к  

а р а л ы гы н д а  су жэне 

m a c  

д иірм енд ер ке.лдеседі.... 

Сыр о зе и іи ің   т ом енгі  а ш с ы  бойы нда  ар п а , сцлы , 

т ары ,  к ы з ы л   жцгері,  а қ   жцге.рі  ж эне  қ а у ы н , 

ка р б ы з ө сір ілед і». -  дей о ты р ы п . С ы р д ы ң т е м е н г і 

бойы нда  2  м ы ң д ай   е г ін ш і  ш а ц ы р а ғ ы   бярьтн 

корсстсд і  / 8 / .

С ы р д а р и я н ы ң  Қ ар а о зе к  сагасы   бойы   пгінттті- 

л ік т і  даліы туга  аса  қ о л а й с ы з  болса  да,  суар- 

м а л ы   е г ін ш іл ік   үш ін   Қ ар ао яо ктен   тя р ты л гя н  

а р ы қ т а р  м а ң ы зд ы  рөл а т қ а р д ы . А р ы қ  қ а з у  ici ася 

ж а у а и к е р ш іл ік т і  т я л а п   етк ен .  Л р ы қ   қ а зу   к сзін - 

де  ад ам д ар д ы  ж ү м ы л д ы р у ,  ү й ы м д ас ты р у ,  о л а р ­

ды   б а сқ а р у   ү ш ііі  -   а қ с а қ а л ,  суды   п ай д аля н у ғя 

б асп іы л ы қ   ж а с а й т ы н   -   м ү р а и ,  а р ы к   қ ү р ы л ы с ы  

mrh

  те х н и к а  сы н   қадағал ай тьтн   -   ш а б а қ ш ы   сай- 

л ан д ы .  А р ы қ   қүры льтсы   а я қ т а л ғ а н н а н   к е й ін  

көбіне а р ы қ  қ а з у  ісін   б а ск а р га н  а к с а қ а л   аты м ен  

а тал ы п   к ететіп .

Е г і і і ш і л і к  

а л қ а п т а р д ы   су ар у ға  Қ у а ң д а р и я , 

Ж а ң а д а р и я   с и я қ т ы   т а б и г и   су  ко зд ер і  ж ои е 

с у а р м а л ы  т е х н и к а л а р  п а й д а л а н ы л д ы . С уарм алы  

с г іп ш іл ік т і  ж ү зс ге   а сы р у д ы ц   сц   т и ім д і  ж о л ы  

ш ы ғы р  қ о н д ы р у  болды .  Су к о те р етін  қ ү м ы р а л а р  

қ о н д ы р ы л ға н   а ға ш   д ө ң ге л е к ,  ек і  т іс ті  қон- 

д ы р гь ш ы ң  

К О М С Г І М С П ,  

о гіз  немесо  тү й о н іц   ко- 

м егім ен   а й н а л д ы р ы л д ы .  Сыр  бой ы н да  ең   қ а- 

рапайьгм   ж а с а л ғ а н   тиы ғы рды ң   қ ү н ы   30  сомды 

қ ү р а га н  е к ен  / 9 / .

С ы р  қ а з а қ т а р ы   т а р ы   егуге  ер ек ш е  м ан   б ер ­

ген.  Т ары   внім ді  ж а к с ы   берген,  api  аса  ер ек ш е 

к ү т ім д і  қ а ж е т   етп ей тін   он ім .  ЛСазда  ж е ті  р етк е 

д ей ін   су ар ған ,  ө н ім н ің   өсуі  80  к ү н ге  со зы л ган . 

А рп а  мен  бидай  өсіру  ici  X IX   га с ы р д ы ц   скінш і. 

ж а р т ы с ы н а н   бастап,  б ү р ь ш гы га   к а р ага н д я   қяр - 

қ ы іід а й   б астад ы .  Оған  оры с  қ о н ы с та н у ш ы л ар ы - 

н ы қ  да  к е л у і эсер етті.  А р п а  м ен  б и д ай д ы ц  п ісіп , 

ен ім  беруі  100  к ү и ге  с о зы л гаи .

О ры с  ә с к е р и   с т а т и с т а р ы н ы ң   зер ттеу і  бо­

й ы н ш а ,  1860  ж ы л д а р ы   С ы р  б о й ы н ы ң   3 0 0 0  

д есят и н   ж е р ін д е   егін   с а л ы н ы н ,  о д ан   2 0 0 0 0 0  

п ү тт а й   өн ім   ж и н а л г а н .  Б ү л   к е зд е р ’  Сьтр  бойы н- 

дагьт  егіи гп іл ік т ің   бас.ты  а л ң а п т а р ы   К у а д д а р и я - 

н ы д  то м ен гі а г ы с ы п д а ,  №   1-пті  ф орт  м яң ы н д агы  

Л қ и р е к ,  Қ ам ы сты б ас  к ө л д ер і  бой ы н д а.  П еровск 

ф орты   м а ң ы н д а гы   С ы р д а р и я и ы ц   екі  ж а к   беті- 

нен  Ж о л с к к с   д ей іи гі  а р а л ы қ т а   болды .  П еровск 

ф орты   м а ц ы н д а   В ау ж п д е,  Б ір қ а з а н ,  Ж а ц а - 

а р ы к ,  К ел те а р ы қ ,  Т а с ар ы қ ,  О ііқ ап д ы ,  Ж е л б а н , 

Қ а р а л я п ,  Ү зы л ар ы қ ,  М ү сы л м ан   а р ы қ т а р ы н ы ц  

бой ы н да,  Б ір к а з а н   мен  В есарна  с а г а л а р ы и ы ц  

а р а л ы гы н д а гы  

К ап  

с ай ы н д а, 

Б а т п а қ ө т к е л  

бой ы н да,  Қ а р а к о л ,  Б ір қ а з а я ,  С ар ы к в л ,  А іц ы кол 

а д ғар ы н д а   егш тітілік а т ы зд а р ы  болды .

Қззақ  тарихы

1 8 6 0   ж ы л ы   и н ж е н е р -к а п и т а н   С тарков гы ц 

молііутеті  б о й ы н ш а,  ж а л п ы   С ы р  б о й ы н д а  10295 

егін ш і  о тб асы   б о л гап ,  2 0 6 0 0   д е с я т и н а   ж ер ге 

8 2 4 0 0  п ү т егін с а л ы н ы п , одан 2  163 0 0 0  п үт онім

а л  га н. Т ек М"1-іпі ф орт лтацы ндагы  А к и р е к  а л қ а  

бы нда  80 0   д е сят и н а   егш   а ты зы   болган  / 1 0 / .  А л, 

ә ск е р и   к е ң е с ш і  О см о л о вск и й д ің  есептеуі  бойын- 

ттта,  Н еровен  ф о р ты н я н   Л12-ШІ  ф орт  ар ал ы гы н - 

да  1857  ж ы л ы   -   2 4 7 2 ,  1858  ж ы л ы   -   3 3 2 4 ,  1859 

ж ы л ы   -   522 8 ,  1860  ж ы л ы  

4 0 0 0   отбасы  егіп 

сал га п . 

О см о л о вск и й д ің   к ө м е к ш іс і,  стар ш и н а 

К а р а м ы ш е в т ід  есептеуінттте АП -ші ф орт оцірінде 

1858  ж ы л ы   -   765 0 ,  І8 5 9 -д а   -   6 8 7 2 .  1860-га  -  

4350 ш а ц ы р а қ  егін  с ал ға н .  Б үл екі оскери иифор- 

м а н т т ы ң   м ө л ім етін еп   б а й қ а г а н ы м ы з  -   1860 

ж ы л ы   егін   е к к е н   қ а з а қ т а р   сан ы н ьщ   аааю ы .  Б ү л  

сол  ж ьтлдардагы   к ү р г а қ ш ы л ы қ   пен  ш е гір т к е н ің  

қ а п т а у ы н а и   е г ік н ің   и гы қ лау ы м еи   бай л ан ы сты .

1860  ж ы л ы   С ы р д ар и я  бойы нда  орта  есеппен 

ж а л п ы   сан ы   80 0 0  егін ш і  ш аң ы р агы   болса,

1861  ж ы л ы   о л ар д ь щ   сан ы   6 5 0 0 -гс  к ы ск ар ган .

1862  ж ы л ы   егін   с ал у ға  т а б и ғатт ы ң   к о л ай л ы  

бо л у ы и а  б а й л а н ы с т ы   е п н   с ал у ш ы л а р д ы ң   саны  

е с ш .  П ер о вск   ф орты   о а ір іи д е   -   405 1 ,  M l -ни 

ф орт  м ац ы н д а  -   4 0 2 2 ,  б ар л ы ғы   -   8073  егін ш і 

ттгаңьтрағы  б олған .  1862  ж ы л ы   35215  десятин а 

ж ер ге  -   т а р ы ,  1200  д е ся т и н а   ж ерге  -   ар п а,  569 

д е ся т и н а   ж ер ге  -   би дай,  282  д есят и н а  ж ерге 

к а р а  би д ай  е гіл ге н  / 1 1 / . Қ а р а  бидайды  ж е р гіл ік ті 

қ а з а қ г а р   «арыс»  деген.

1863  ж ы л ғ ы  ә ск е р и  м ә л ім е т т і  н егізге а л с а к . 

П ер о вск   ус;ііиде  —  4 2 1 5   егінпіі  отб асы   болы и, 

185 2 0   д е с я т и н а   ж ер ге  -   т а р ы ,  7 1 0 0   д е сят и н а  

ж ер ге  — а р п а ,  6 3 2   д е с я т и н а   ж ер ге  — б и д ай ,  бяр- 

л ы г ы   -   2 6   5 5 2  д е с я т и н а   ж ер ге  егін   егіл ген .  А л, 

N

2

 1 -ттті ф орт оңі pi нде 59 7 5 д есяти н а ж е р г е - т а р ы , 

1823  д е ся т и н а   ж ер ге 

ар п а,  68 8  д есяти н а  ж ерге

— би д ай ,  292  д есят и н а  ж ерге  -   яр ы ш ,  бярлы гы  

877 8   д е ся т и н а   ж ер ге  егін  сал ы н д ы .  № 1-шз  ф орт 

е гіс т ік т с р ін е н   597 5   п ү т  тар ы д ан   -   100390  пүт 

ә н ім ,  12762  п ұ т  а р и ад ан  

70749  пүт  өн ім ,  4S20 

п ү т  б и д ай д ап   -   28  222  пүт  өн ім ,  1090  пүт  кара 

бидай дан  -   11  6 59 п ү т внім  ж и н а л г а н  / 1 2 / .

С ы р  б о й ы п ы ц   қ а з а қ т а р ы   қ а у ы н ,  қарбы л 

о сір ет іи д ігі  ж а й л ы   м ә л ім е т   те  әскер и   ста- 

т и с т и к а л ы қ   ісітаптан  т а б ы л а д ы .  1863  ж ы л ы  

П ерокск  өң ір ін д е  бяу-бақтпа  опдірісі  ш ам ам ен 

500  д с ся т и п а д ай   ж с р д і  а л ғ ан   / 1 3 / .   Т ү р кістан  

стати сти к ал ьтк   ко м и теті  ж и н а қ т а г о н   м олім етке 

1870 ж ы л ы  П еровск у езін ен  б ар л ы ғы  6947  к а з а қ  

ш а ң ы р а ғы   е г ін ш іл ік т і,  ял  20  018  ш а ц ы р а к  

к еіп п ел і  м ал  ш а р у а ш ы л ы гы н   к ә с іп  етк ен   / 1 4 /.

В .В .Р ад лов А. М ак ш ее в  лерегін е с.үйене о ты ­

рьш ,  Қазалт.т уезін д е 4000 гп аң ы р ақ , П еровск  уе- 

л-інен  6 0 0 0   ш а ң ы р а қ   е гіи ш іл ік п е н   ай н ал ы сад ы  

дсгси  / 1 5 / .   Б ү л  ж с р д е   ІІ.В .Р ад лоа  1 860 ж ы л д ар - 

ды   н егізге   ал ы п   оты р .  «Т у р кестан ц ев»   деген 

а в то р д ы ң   « З е м л е д е л и е   в  С ы р да р ин ско й  облас­

т и»  а тты   м а қ а л а с ы н д а   1910  ж ы л ғы   м әл ім етті 

н егізге   а л а   о ты р ы п ,  «П еровск  уезіп д е  -   Я  173,4

13

,Vj 

жүктеу/скачать 3,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: