Қазақстан Республикасы Біпім жэне ғылым министрлігі Ғылым комитетінің
жүктеу/скачать 3,8 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- W. Члтынсарин
- 19 5 3 ж ы л д ы ц 19 қ а р а ш а сь ш д а А лм аты қ а л а сы н д а өтк ея оры с м ек т еп тер ін д егі к а
- 1 9 5 3 ж ы л ды қ 2 4 қараш асьтндағы О ралда- ғы JVsl ирта м ек т сб іи іц п еда го ги к а л ы қ к ец есі
- Б а л ал а р ды ң ор ы с т іл ін м ең гер уі ж ой қ ы н ш а р а л а р м ен әзір л ен ген .
{102). мамыр-маусмм, 2010 Қ А З А Қ Х А Л Қ Ы Қ А З А Н Т Ө Ң К Е Р Ю Н Е Н К Е Й ІН О Р Ы С Т А Н Д Ы Р У Ш Ы Л А Р МЕН DFAH
К А Р С Ы Л Д С У Ш Ы Л Й Р нем есе К ең ес мектпебінде қ а з а қ пгілі м е н эд еби ет ін о к ы т у Бақытгүл СӘРСЕІҮІКИНА, W. Члтынсарин агындағы Үлттык білім Оеру акадімиясынын. жалпы орта білім беру институгының ага гылыми қт.вметкері Әр ү л т т ы н и з іііе тә н қ а й т а л ан б а с қүн д ы - л ы қ т а р ы бар. Ү л тты қ қ ү н д ы л ы қ т а р п егіаіп- де ған а ү л т т ы ң рухы б и ік т е й д і. О тар ш ы л ы қ там ьтры н те р ец ге ж а й м а г а п г а д ей ін қ а за қ ү л т ы н ы ң р у х ы аыа т іл ін ід қ ү д ір е тім е н шгқақ болды . К е ң е с т ік т о т а л и т а р л ы қ қ о ға м түсы ы да ан а тіл і үстем с а я с а т т ы ң қүрояуы н да қ а л г ан - д ы қ т а н , ү л т т ы ң р у х ы м ы з тө м е н ш ік те д і. Осы а й т қ а п ы м ы з д ы гү л а м а М ош күр Ж ү сіп тің :
ту р ғы д а д әл ел д еп , а н а т іл ін д е о к ы ға н а д ам н ы ц ү л т и гіл ігін е т к г із с р п ай д асы н а й т ы п сді. Т іп ті, ш с те л д ік га л ы м д а р д а қ а з а қ т а р д ы ң сез енерін ь з д е ң гей ін д е б ағал ад ы . М әселен , орыс га л ы м ы В .В .Р ад лов: « Қ а за қ т а р д ы ң и қ ы л -oiï к а б іл е т ін ің зор екепО ігіне б ирган е а й и н к ө зім ж ете т у с у де. Қ а н д а й эдем і сөйлеиді. А и т қ ы с ы к е л г е н ін ің бэрін т ез т ц с ін д ір іп , к а р е ы л а с ы н ы ң сезін е де. иіебер т о й т а р ы с бере біледі.. Т іп т і, б а л а л а р ы и ы ң а қ ы л-ееі де от е т ез ж ет іле.ді». деіі түиіы деген. К а з а қ т ы ң ж а н -д ү н и е с ін ің а й н а с ы болган ана гіл ін ің болм ы сьі т о т а л и т а р л ь щ қогам дағьт кеңео м ектобіндс о зіи ің таб и ғи өрісін ен а й р ы л д ы . Ө й тк ен і, кен ес қ о ға м ы н д а б іл ім б срудіц м аз- м үн ы ү л т т ы қ г.ипатьш аи ж ү р д а й болы п, ү л т м ек теіітер і « к ең естік » қ ү н д ы л ы қ т а р д ы ц к ү р - сау ы н д а қалдьт. К ер ісін н ш , оры с гіл ін о қ ы ту м а зм ү н ы н а а й р ы қ ш а б а сы м д ы қ б ер ілд і. Мосс- лен , 1948 ж ы л т а 3 т а м ы з д а Қ а з а қ с т а н К(б) II О К -піц лҚ а з а қ м е к т е п т е р ін д е орыс т іл т
т іл і ү л т а р а л ы қ қ а р ы м -қ а т ы н а с т іл і ретін д е, бала о а қ ш а п ы ң ж о ға р ы д а н ы н д ы қ тогттарында ү й р ет іл ген [1, 140 6.J. С ой тіп , қ а з а қ тіліы ің та ғд ы р ы о р ы ст ан д ы р у с а я с а т ы н кө зд сгси кеңес ү к ім с т іп іц қ а у л ы л а р ы н а к ө ген д ел д і. А л ай д а , ү л т м ү д д есін ің ш ы и а й ы ж а н а ш ы р ы болған ү с т аа д а р д ы ц арқагьтнда қ а з а қ т іл і и м ірш еқ болды . С ондай тү л ^ а л ар д ы ң бірі С.Көбеев. С.Квбе.евтің 1954 ж ы л ы ж а р ы қ көрген « О р м н д а л г а н а р м а н > > а тты ецбегіиде: <*С абак т ы б а л а н ы п т а б и ги ап а т іл ін д е т цсіндірі/, жас ө с п ір ім н щ а қ ы л -uü дцііигсіпе, сезім қ и я л ы н а к ц ш т і эсер етеді... О қ уіи ы н ы ап а т ілін- De ж а яы лган яңгім е, олеңдер а р қ ы л ы о қы т у х а л ы қ т ы ң га сы р ла р бойы қ а л ы п т а с қ а п р у х а н и ом ірм еп, гнУст-гцрыпым.ен, арм ан мцддесім ен т а н ы с т ы р ы п , п а гп р и о т т ы қ сезім ін оягпаОы. Со и ды қ т а и а у ы лд ы қ, бол м с т ы қ м е істеп me prie даріст і қ а з а қ т іл ін д е ж цргізу керек» [2, 23-6.], деп, баланътң ү л т м ек теп тер ін д е ең алд ы м ен ана т іл ін д е сау аты н лш у к а ж е т т іг ін ғы л ы м и түрғы - д а долслдсді. О к іи іш к с о р ай , лсогары дан ж е т іп ж а т қ а н қ а у л ы л а р ғ а сәй квс ү л т м ектептерін де орьіс т іл ін тез қ а р қ ы н д а м сц гсруге «ж а ғд ай * ж а с а л д ы . М үрағат қ о и н л у л ар ы н д а:
д ер ек тер коп ксзд сссд і [3 , 27 п.]. KOK1I OK мси КСРО М и н и стрлер К ең есін ің «..... Орт а
ж а з ы л д ы . О ры с т іл іп қ а з а қ м ек теп тер ін д е о к ы ту «дореж есі» арт?;анда, оры с м сктен тер ш - дегі қ а з а қ тіл ін о к ы т у м әселесі р есп у б л и к а к ө л ем ін д е т а л қ ы л а н ы п ж а т т ы . 1953 ж ы л ғы 19 қ а р а ш а д а ғы оры с м ек теп тср ін д сгі к а за қ т іл ін о қ ы ту ту р а л ы м о ж іл іс етен ограм м асы нд а: « В у л м эж іліст е С уж иков ж олдас т ө р а га лы ң егпкен. Орыс гт лін д е са бақ ж цргізілет іи мек- т е.птерде қ а з и қ гпілін о қ ы т у т ур а лы соз П ік ір ж азгаи: т а р и х г ы л ы м д а р ы н ы ц д о к т о р ы , п р оф ессор С.М ОДУАН 20
Қазақ тарихы .V; 3 (102), мамыр-маусым. 2010 болган. Б ірн еи іе п ік ір л е р т а л қ ы л а п г а н . A u т ы л г а п пікірле.рдің м а з м ц н ы н д а о қ у ш ы л а р д а к ө п т еге н п эпд ердеп ж цкт ем е icon, қ а з а қ т іл і паш м е к т е п т е соңгы ж ы лдар бойы қаж ет т і нэт иж е берм еуде, с о н д ы қ т а п да қ а з а қ т іл ін о қ ы т уд ы а л ы п т а с т а у оры нды емес ne? - деген ц сы п ы ст а р т ц скен . О с и м эж іліст е 'б ц л пәнді о қ ы т у м ік д е т ін к а зи қ гп ы ң б а л а л а р ы н а с а қ т а п , озге ц л т т ы ң б а л а л а р ы н а осы пгілді о қы т уд ы ер к ін е қ а л д ы р с а қ ' де.ген о й л а р а й п ш л г а н » [4, 1 п.], — деген ж о л д а р бар. К өріп о ты р ған ы м ы з- д ай « қ а з а қ т іл і т е к г а н а қ а з а қ т а р д ы ң ц лесіи
дар ом ірдеи б ср ік оры и а л ы п , қ а з а ң тіл ін о қ ы т у д ы ң т е о р и я л ы к ж а й ы б ағал ан б аған . Сол м ә ж іл іс т е соз а л ган М ү қ ан о в (а т ы -ж ө н і, к ы зм еті ж а з ы л м а г а н ) м ектеш гердегі к а з а ң т іл іи ід оқы - гы л у ж а й ы н а ж а н а ш ы р л ы к п е н қ а р а п , я ғн и м әсел еи ің м оніне ш ы н я й ы т а л д а у ж а с а ғ а н .
[4. 11 п .], — д еп , а н а т іл ін іц м ү ш к іл х а л ін е а р аш а болуға ұвсты лған. О с ы л ай ш а, т о т а л и т а р л ы қ қ о ға м н ы ң қ ы с ы м ы н а қ а р ам а с тан ү л т ы н сүй ген зи ял ьтл ар қ а за ң т іл ін ің о қ ы т ы л у ж а г д а й ы и ш ы н д ы қ т ұ р іы с ы н а н б а я н д а д ы . Р есп у б л и к а к ө л ем ін д е оръто. м е к т е п терін де қ а я а қ т іл іи оқы - гу м оселесі п е д а го ги к а л ы қ қ а у ы м н ы ң т а л қ ы - л а у ы н а ү сы н ы л д ы .
Л?.52 м е к т е п д и р е к т о р ы - Т и м о ф е ев а ж ол дас: - Б ізд ер орыс т.ілі п э н ін ің о қ ы т уш ы л а р ы , дуры с ж.)не н а қ т ы соилем дер қі/раст ы руга ж ет т ік. соіілем м щ и елер і мен соз б ел ік т е р ін от е н а қ т ы ш ек т еуге т ы ры сам ы з, а л қ а за к т іл і са б а қ т а р ы н д а к е п т е г е н иіа т ы ст ы р уга к е зд ес е сің , қ а з а қ т іл ін ің о қ ы т уи іы ла р ы , соіі лем дер өзгерм еиді, қ а з а қ т іл ін д е б<>рі бір деп т усіндіреді. А941 м е к т е п д и р е к т о р ы К и р ю ш к и н ж олдас: - Қ а з а қ м ә д е н и е т ін оқу қ а з а қ т іл ін о қ ы т уд ы т а л а п ет еді. Б іздер, орыс адамдары , казак, ж аст ары н ы ң қ а з а қ м э д е н и е т ін о қ у жол ы н к е с п е у ім із к е р е к . Кгер де біздер қ а зір оры ст ар м ен қ а з и қ т а р о қ и т ы н орыс м еіст епт еріпде м ц лд е қ а з а қ т іл ін о қ ы т уд ы а л ы п т а ст а са қ, осы ндаіі с и п а т т а е и іқ а н д а и ба сқа ц л т т а р га емес. т е к қ а н а қ а за қ т а р га к а з а қ м эд ен и ст ін , баіі м э д е н и е т т і о қуга қ у қ ы қ пен м у м к ін д ік береміз деп а и т у ы м ы зга болады . М енің п ікір ім . қ а з а қ т іл ш о қ ы т у 8 - 9 ,1 0 -сы п ы п т а р д а к ц н іи е 1 са га т т а н қ а л д ы р у керек, а л ;> 6, 7 сы ны п т а р да қ а з а қ п ііл ін о к ы т у д ы а л ы п т а с т а п . бцл сагат ты орыс м .ект епт ерінд егі орыс т іл ін о қ ы т у циіін берсек, себебі 10-нап 20% цлгерм еуш і оқу иіы орыс т ілг б о й ы н ш а ц лгер м еуш ілер есебіне қат ы сгпы деген 22 м е к т е п т ің о қ у ісін ін м еңге р у ш іс ін ің п ік ір ім е н сэй кес келеді» [5]. А л, ҚазақТССР Ағартумттнистрі А .Сембаевтың Қ азақстаы
хатш ы сы П .П онам аренкога ж а зған «Орыс м ект еш періндегі қ а за қ т іл і ту-
21
жоне кең ес а к т и вгп ер ім еп осы масе.ле бойы нш а б ір қ а т а р к ең ес ө т к із у т а п с ы р ы лд ы . 1954 ж ы лды ң сэуір а й ы н д а Суж шсов ж олдас К О К П ОК х а т ш ы с ы жолдас. U .H . П оспелов эң гім елесуд е орыс м е к т е п т е р ін ің о қ у ж оспары нан қ а .ш қ т іл ін а я ьіп т а с т а у т у р а лы М дселенің оры ңды е к ен д ігі т у р а л ы оц ж ауап а лд ы , бі.рақ бцл м ә с е л е н ің иіеш ім ін К а з а х с т а н KI1 OK к е й ін ге қ а лд ы р ы п от ы рды . С о н д ы қ т а н да С ізден окы- т ы л у т іл і орыс п ііліп д егі м е к т еп т е р д е н қ а з а қ т іл ін м ін д е т т і п.эн р е т ін д е а л ы п т а с т а у т у р а лы м лселен і иіеиіуді сц раим ы ң» [4, 53 n.J, - деп ж а зы л ғ а н . 1 9 5 3 ж ы л ды қ 2 4 қараш асьтндағы О ралда- ғы JVsl ирта м ек т сб іи іц п еда го ги к а л ы қ к ец есі оты ры сы н ы ң хатта м а сы н да : «Т ы ң д а л д ы : Агар- пгу м и и и с т р л іг і к о л л е г и я с ы н ы ң м ціиесі А й м а н о в ж олдаст ы п орыс м е к т е п т е р іп д е қ а з а қ т іл іп о қ ы т у т у р а л ы а қ п а р а т ы т ы ң д а л д ы . О ң уш ы ла р а з у а қ ы т т ы ң іш інд е РСФСР м е к т е п т еріие К араганда, о қ у п эн д ер ін ін көп м ө лш ер ін оқуга мзж бцр болды. Ү и гы р м е к m e ri т е pi н De қ и з а қ т іл ін о қ ы т у зл д е қ а и іа н а л ы н ы п т а с т а л в а н . Б а р л ы қ орыс м е к т е п т е р і б іл ік т і о қ ы т у ш ы л а р м е п қ а м т а м а сы .і е т іл м е ге п д ік т е и , п л и і і ң оқы гпу т и ім д іл ігі т өм ендейді. О рыс м е к т е п т е р ін д е қ а з а к т іл ін о қ ы т у д ы е.кі ц л т т ы ң м эдепи ж а қы пдаеуы м а ц с а т ы н д а с а қ т а у керек, бір а қ бцны ер ік т і ж асау к е р е к [4 , 72 п.]. N° 1 орт а м е к т е б ін ің п ед а го ги к а л ы қ кеңесі р е с п у б л и к а н ы ң м е к т е п т е р ін д ғ к а з а к т іл іи о қ ы т у д ы басы пда е р ік т і еи гізуд і оры нды деп қ а у л ы қ а б ы л д а г а н » , - деген ж о л д ар бар [4, 75 п.]. Ж о ға р ы д а к е л т ір іл г е н д ер ектер д ен к о р іп о ты р га н ы м ы зд а й , оры с м ск теи тер ін д е қ а з а к т іл ін о қ ы ту «кеңес м ектебін ің » басты «лроблем асы » болды . С ой тіп , 1 9 5 7 -1 9 5 8 о қ у ж ы лы натг бастап оры с м ек теп тер ін д е о қ и ты н қ а з а қ б а л а л ар ы үш ін ж әые ж е к е сы н ы п тар д а (а т а -а н а л ар д ы н қ а л а у ы бойы нгаа) ған а к а зя қ т іл і окы ты латьтн б олған . М уны м ен к а т а р оры с м е к т е п т е р ін ід о к у ж о с п а р ^ а р ы и а к а з а к тіл ін о қ ы гы сы к ел ген б аска ү л т та р д ы ң б ал ал ар ы ү ш ін қ а з а к т іл і ф а к у л ь т а т и в т ік (м ін д стті смсс) пон рстііідс е н гізіл ген [б т 352 6.J.
М әселен , ай н а л ад а ғы к ү б ы л ы стар мен з а т т а р т у р а л ы оры с тіл ін д е әң- гім ел ер ә т к із у , тттығярмялар ж а з у , сурет б о й ы н ш а ө ң гім ел ер ай ту , ү й ір м е ж ү м ы с та р ы ж өне т.б. қ а р к ы н д ы ү й ы м д асты р ьтл ғя н . О қуш ы лярд ы «орыс. т іл іи е дегеп с ц и іс п е п и ііл ік к е т арбиелеу- де» қ а з а қ , оры с с ы н ы п тар ы бар а р а л а с м ектеп тер и гі рол а т қ а р ғ а н . О сы ндай м е к т е п те р д ің саны ж ы л д а н -ж ы л ғ а а р т а тү с к сн . А л, к а з а к тіл ін о қ ы ту орыс м ек теп тер ін д е м ін д етті емес иәнге а й н а л ған . О сы ндай с а я с а т қ а қ а р а м а с та н қ а з а қ тіл і мен өд еб и етін ің беделіне қам қ о р льтқ ж аса- ған у стазд яр д ан дя кенде б о л м яд ы қ . 1954 -1 9 5 6 ж ы.пдяры ж я з ы л ғ а н « М ек т еп ж асы ндагы би лалареа. а р н а л га н т эрбие ж эне о қ ы т у мет о д и к а л ы қ қцралдары » деп аталатьтн ецбскте: «А қ м о л а облысы Қ оргалж ы н а у д а н ы н ы ң М э л ік Ғ а б д у л л и п а т ы н д а гы ж ет і ж ы лд ы қ м ек т еб ін ің қ а з а қ гпілі м е п лдебиет п э н ін ің о қы т уш ы сы Е с ір к е н о в Ж е m en о қ у и ш л а р м е н көп жцжыс іст ейді. О к уш ы ла р д ы ң д.эпт ерлерін цнемі т ексеріп от ы рады . Т ц р лі ж азу ж цмы ст ары п (д и к т а н т , м а зм ц н д а м а , ш ы га р м а ла р д ы ) жос п а р лы т црде ж цргізеді. Үлгерм еуш і б а ла ла р цш ін к о н с у л ь т а ц и я л а р ө т к із іп , қосы м ш а m an сы р м а ла р береді. О қ ы т уш ы эрбір о қ уш ы п ы ң ж цм ы сы па еы н көлім ен қ а р а п , ондаеы жібе р іл г е п қ а /п е л іп т е р д і іс ла сс и ф и к а ц и яла п , дркай сы сы н ы ң ө зіп е тан себепт еріп аш ады ». - деген м азм ү н д ағы д ер ек тер д і де к е зд с с тір д ік [7 ,1 6 0 п]. К а за к с т а н Р есп у б л и к асы О р тал ы қ мұра- ғаты н д а 1 9 7 6 -1 9 7 7 оқу ж ы л д а р ы и д а г ы ресиуб- л и к а н ы қ қ а з а қ тілі м ен ә д еб и етін ің үзд ік м у ға л ім д е р і т>т>алы: « Ж .А л м аган б ето н (Ж е з к а з г а н қ а л а с ы Л5 8 орт а м ект еб і ). С .М үхтаров (Қ ы зы л о р д а қ а л а с ы ..V? 212 орт а м е к т еб і), К .Е р н а за р о и ( Қ ы зы ло р д а облы сы , Сырдария а уд а н ы М> 41 оргпа м ект еб і ), З .Л еп есо ва (Л қт өбе о б лы сы , Ш а л қ а р м е к т е п и н т е р н а т ы ), Т .Т о й ш и ев а (Ш ы м к е н т облы сы . А л га б а с ау- д а и ы , П І.У ә ли ха н о в ат ы ндагы . орт а м е к т еп ), С .Е стаев а (А л м а т ы облы сы . Ж амбыл. а у д а н ы ), М .И саева (А л м а т ы облы сы , К црт і а у д а н ы ), З .Б а л қ а н б а с и а (Ц е л и н о гр а д облы сы , Ц елин оград а у д а н ы ) жэне т.б. қ а з а к т іл і м еп здебиет ш оқьіт уды ж ет ілд іру бииы ниіи гпцрақт ы ж цмыс ж асайды », - деп ж а з ы л ғ а н [7, 100 п.]. Ал» К ө к ш етау о б л ы сы н д ағы оры с м ектеп терін д егі к а з а қ т іл ін ің оқьтту ж а й ы ту р а л ы : «Орыс с ы н ы п т ар ы н да гы ка .и щ т іл іи е п са ба қ берепин т аж ірибелі м ц га лім д е р А р ы к б а л ы қ а уд а н ы с и ііл а у и іы л и р ы сепім корсегпіп. оны о б лы ст ы қ С обет т ің д е п у т а т ы е т іп с а и л а еа н т өменгі Б ц р л ы к орыс орт а м е к т е б ін ің қ а з а қ п и л і панг м ц га л ім і М а р и я С ер а л и н а , Ленин, орденді Ч калов а у д а н ы А ла б о т а орыс орт а м е к т еб іш ң қ а за қ т іл і м ц га л ім і Ж а м а л К сен баева, Ш учье қа л а с ы н д а гы № 4 орыс орт а м е к т е б ін ің м ц га лім і К .И б р аев а, Ш учье ауданы нО агы О.Досов а т ы н дагы о р ы с о р т а м е к т е б и й ц м ц га л ім і К. А хм етова, Л е н и н а у д а н ы М ай орыс орт а м ект еб іи ін мцгалім.і М үтаж Г аб д у л л и н а, т.б. ж олдаст ар бар», - деген м әл ім еттер ж а з ы л ғ а н [8]. С оны м ен, КСРО тү сы н д а е л ім ізд ің м ектеп- терін де оры с т іл ін о қ ы ту н ау к а н ы к а з а к тіл ін м ү ш к іл х а л г е ж е т к із д і. Орыс т іл і өм ір сү ру д щ қ ү р а л ы б о л ға н д ы қ т а н , он ы ң беделі гы м ж оғары болды . М осслен, орыс т іл ін б іл ген д ер д щ ж огары о қ у о р ы и д ар ьш а тү су ге, беделді кы зм сттерд і а т қ а р у г а «м үм кілідіктері» кон болды . Үлт ж а н а ш ы р л а р ы н ы ң бірі М агж ан Ж ү м а- баев: <<Бір ц л т т ы ң т іл ін д е сол ц л т т ы ң сыры, т а р и х ы , гпцрмысы. м ін е з і а іш а д а й к ө р ін т тц 22
жүктеу/скачать 3,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|