Қазақстан Республикасы Біпім жэне ғылым министрлігі Ғылым комитетінің
жүктеу/скачать 3,8 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- /.9.3.5
- Мүсаев З.М, Тореханов А.Ә Сеидалиек
- Жүмагүлок И.Қ.. Смағүлов Д.С.
- АҚАННЫҢ АРНАУ ӨЛЕҢДЕРІ
- Ахмегон 3.
- Ы оіағүлов Ж.
7. 2. Скалов Б. Верблюд в х о зя й с т в е Тургайской об ла с т и / В е с т н и к сельского х о зя й ст ва . Л‘5У. 1904. С.З. 3. Верблю доводст во в СССР (п о м а т ери а лам з о о т е х н и ч е с к и х обследований в /.9.3.5 1937 г г . ) Под р едакцией И .Л акоза. М ..1938.С.59. 4. Жүмагүлоп И.Қ. Tt/ite ocipyA.,1 965.C.70. 5. Мүсаев З.М, Тореханов А.Ә Сеидалиек B.C.
Тцііе ш ариаиіы лы гы . А . 2007. в. Терентьев С.М. Верблюд и ухо д за ним . М ., 1950. С. 28-29. 7. Верблю доводст во в Т ургай ской област и / Сельс кое х о зя й с т в о и лесоводст во. Ж ур н а л М и нист ерст ва зе м л ед ел и я и го с у д а р ст вен н ы х им цш ест в, сентябрь 1894 г. С. П ет ербург. С М 2 . 8. Сонда. 364-бет. 9. Жүмагүлок И.Қ.. Смағүлов Д.С. О зат mtjùe ш ілерОің бота осіру ггмжірибелсрі .А .. 1950. Б.67. 10. Никольский A.M. Верблюд. Очерк. М.. 1911.С.11. 16
№ 3 (102). мамыр-маусым, 2010
ТАРИХ Ж ЭН Е ӘДЕБИЕТ АҚАННЫҢ АРНАУ ӨЛЕҢДЕРІ Толкмн КАСТЕЕВА, С. Асфендияров атындагы КазҮМУ-дыд казак тілі кафедраеының ага оқытугаысы Ақан с е р і Қ о р а м с а у л ы - поэзия ж анрында елеулі мура қалдырған әқын. С онда ақын мурасының жанрлық түрі қандай?
(1;145). Д емек, поэзия сырттай қарағанда біртутас көрін- генімен, оның д а жанрлық түрлері көп екенін бай- қаймыз. Ал Ақан мурасындағы жанрлық түрдің бір» - а р н ау ө л е ң д е р . С онда арнау ө л ең деген не? «Арнау - адам ны ң яки ақы нны ң өзіне не езгеге, кейде т іпт і ж ал пы ж үр т қа арнайы т іл қат уы, копш ілікке қайры ла со йлеуі» (2;285). Арнау түрінде жазылған ө л ең д ер әл ем әдебиетінде, соны ң ішінде қазақ поэзиясы нда д а барш ылық. Қазақ арнау өлеңдерінің д е булақ көзі тереңнен ар н а тартады . Зерттеуш ілердің айтуы на қарағанда, сонау VI—VIII ғасырлардағы Орхон ескерткіштерінде
д еп б асталаты н арнау өл ең бар екені белгілі. Ақанның арнау өлеңдерінің көлемі шағын болып келеді. Оның «Ғазиз ақы нға» арнауы нда: Б асасы з иіат т аноы ры п «Қүлагерді», Басқан сайы н аш асы з іш кі зарсы. А қм ола уезінің әнерпазы ,
М адақт ам ай болм айды Ғазиз е р д і (3;162), - дел, Ғазиз ақынның әншілігін жоғары бағалайды . Ақан өмірінің трагеди ялы сәтіне байланы сты шыққан «Қулагерді» шырқауы ақынныңж үрекж арасын дөп басып, оның м уң-наласы на шоқ тастағандай болады . Сондықтан өз әнін естіп қуанса, екінші жағынан муңаяды. Өтіп кеткен жақсы күндері есіне түскендей болады . Сөйте тура өн ерп аз Ғазизге үлкен ілтипат білдіре сөйлейді. Оны м адақтап «жігіт т ің ж ауьар дүріне, ж ан на т т ы ң гүліне» балайды . Ж ігіт т ің дүрри ж аунар д үр і екенсіз, Д үни е ж аннат ы ны ң г ү л і екенсіз. Нагаш ы ат аң оүры с айт қан бәрімізге Әнилнің бары п т үрған сы ры екенсіз. А лдымен Ғазиздің азаматты ғы н лайықты баға- лап, б ас қосулар. жиын-тойдың гүлі.
д еп тегін айтпасы кәміл. Ceoeot, Қ а за қ тарихы .N: 3 (102), мамыр-маусым, 2010 Ғазиз - ақын, әнші, композитор. Мундай қасиет екінің біріне буйыра берм ейді. Сол себепті оған қурметпен қараған, өнеріне д ен қойған:
Б ул - Ақан сек іл д і атак ты ө н е р иесінің Ғ а зи з ақ ы н ға б е р г е н ә д іл б а ғ а с ы . Қараөткелдік Ғазиз әншінің не үшін Көкшетауға келгенінен хабар табам ы з. Өзінің әнін шырқап, Көкшетауға д әм тартып келіп қалған Ғазиз ақынға ерекш е достық-сыйластық көңілін танытады. Ақанның
«Ж үсіпкс айт қаны » арнауы нда жоға- рыдағы өлеңдей м ад ақ сөз жоқ. А лдымен дүние жалғанның өтпелілігін еске сал ад ы . «Байқасаң бә- рім ізден дүние қалар». Ендеш е өмірге қонақ адам - дарды ң бір-біріне деген ниеті дуры с болуы қажет. Кейде біреулер білместік танытса, тәубесін умытып кететіндер д е аз болмайды . Жүсіптін осындай теріс қылығын байқап қалған Ақан Б ілесің әсиет ін ат а-бабаң ,
Тірлікт е мен болды м деп әт е кетпе. Бәрінен адамзатқа осы жаман (3:189), - дейді. Ақылсыздық па. астам ш ы лды қ па қайсысы б о л са д а ақын адамгершілік норм алары н бузбауды еске сал ад ы . Алғаш көрген ад зм га ам ан-сәлем ж асау парыз. О сындай халықтық қағиданы бу зу - кергенсіздік не кекірегінде көзі жоқ, пендешілік. Бул атад ан б ал аға ауысьіп келе жатқан жол-жосыққа да сыйымсыз. Сондықтан өз у пайым түгел д еп менменсіп, асқақтаудан сақ болуды тал ап етеді. Ал, реті келсе кем-кетікке қарайласу, біреуді муқтаждықтан қутқару - адамгерш ілік парыз, ізгілікке жол ашу. Адам жақсылықтан ж аңылмауға міндетті. Торелер ш ират ады есіп мүртын. А лм айды еш т еңдікке елі-жүртын. Ә дейі тойга келіп қарамайсың. Т ом пш ан неге керек сенің сыргпың. Адам қандай ж ағдайда д а адам ды қ қалпын сақтауы керек.Тойға келген Жүсіптің екіжүзділік керсетуі Ақанға унай қоймайды.Бүкіл халық кадір тутатын ақын оның бул кейпін өткір сынмен әжуаға айналды рады . Мінін бетіне басады . Адам кісіпік пен 17 59-3
кішілік сияқты қасиеттерді жоғалтып алм ауы тиіс. Өзгені сы йлам ау-өзіңді сы й лам ау деген сөз. «Өзге адам ны н көкір е гі т е к оз сезім інің ғана үясы бопса. ақы н ж үре гі барш а н ы ң кеудесін кеулөген ж өл қүзды ң от інде т үрәды , со иа р д ы ң дерт інің т амы рш ы сы , серт інің сарапш ы сы болады. Б ар л ы қ ж үрект ердің дүбірі мен д үр сіл ін ә ол өз п ернесінің дірілін қосады. Ь арлы қ адам дар қы лы гы ндағы ж а қс ы л ы қ пен жам анды қ, ізіглік лен зүл ы м д ы қ ақы н ж үрегінен ж а ң іы р ы қ т абады Соны т екет ірес күре с алаңы на айналЬы рады. О нсы з ақы нда т ір ш іл ік ж оқ» (4;245). Ақанның
деп, Ж үсіптіңтым менмен, өзімшіл қылығына күйінетін себебі - осы. Шағын ө л ең арқы лы -ақ Жүсіптің мінез қьірлары аш ылып қалады . Ақынның енді бір өлеңі « Б ал ам аң д ай » д еп атал ад ы .
-
дегеніне қараганда Б ал ам аң д ай д ы ң бір ісінің үна- май қалғаны анық. Ақын оған кектене сөйлеп, есе қайтараты ндай сыңай таны тады. Бүдан соң төре (әкім) шел м олдаға қарата сөз сабақтап Тәреде бай м ен м олда м е нің ісім, Т иіст і іст е м е й ді олар ісін. Қиннат т ы арт ы ққа ш ыгармақпын, Ө м ірім үзы н болса. сол ж үм ы сы м (3; 190); - деген ж олдар өткен күнге ғана ем ес, бүгінгі пенде- лер ге д е қаратылып айты лғандай көрінеді. Өздері- нің лайықты істерін дүры с атқарм ағандарға шүйіле- ді. Ақынның ны санаға алы п отырған адам дары н ы ң кейбірі әділдікті сақтам аған тәрізді не тура ж олдан тайып кеткендері аң ғары лады . Э рине, ад ам періште ем ес, пенде болған соң кейде ағаттық жіберіп алуын д а жоққа шығаруға болм айды . Сондык^ган «қиянат т ы аргпыққа ш ьнарм ақпы н». Ақан ал д ы н а үлкен м ақсат қойғандай сезіледі. Бүл оның бір күндік қана м әселесі ем ес.
д ел , қиянат атаулы м ен әмір бойы күресуді міндет етеді. Ө леңнің идеясы ж екелеген ад а м бойы ндағы .м індерді шенеп, кісілік қасиеттерді бүзбауды үғындыру міндетім д ел біледі. Ақынның
«Н үрт азаіа», «Ш алабай». «Бір болы сқа» деген ел ең д ер і м ансап иесі - болы старды мінездеуге арн алған М әселен. «Н үртазаға» арн ауы н д а бы лай дейді:
С ен неге қарамайсы ң. ж ам ан болыс, К с ш с де болған ж оқ па а ға ң долыс. Үпкенге сэлем . т агзым қы лм ас по еді, Ш ом ат пен ке ш е гі әт кен Ш о л ан болыс. А ст ы ңа сүннет ат ы н м інгізерм ін Кекш еде басы н қосса, т ө м а м бопы с (3:191). А м ан-сәлем і жоқ, үлкенді қурметтей білмейтін көр кеуде Н ұртаза болы сты ң білімсіздігін тура бетіне айтады . Сенін ал д ы ң д а еткен Ш омат лен Шолан сы н ды болы старды ң үлкенге сәлем -тэғзы м ы болғанын есіне сал ад ы . Өмір-тіршілік заңы н тер ең білетін Ақан- ның м ансабы на м астанған болысқа кәңілі толмайды. 18 Оның д а ерсі қылығын тіке бетіне айтады . Елі сыйлап сері атанды рған Ақанға болы сты ң менмендік көр- сетуі кісілікке жат қылық болаты н. Ақан ад ам бойын- дағы жақсы-жаман мінез-қүлыкты қарам а-қарсы қоя отырыл ж ам аннан жирендірсе. жақсыны ғибрат етеді. Сондықтан ол
д еп с е с көрсете сөйлеуі қажеттіліктен айтылган еді. О сындай кейбір ш ен-ш екпенділерді тәубасы на түсірмесе, қүдайын таны м ай кетуі мүмкін. Ақынның
арнауы бір-ақ шумақтан түрады. Бір-ақ аз сөзге кел мағына сиғызады.
(3:202).—
деген арнаудан Ш алабайды ң қалай болы с болғанын аңғаруға болады . Бір жағынан, малы н ш аш ады. Екінші жағынан, б асқ ал ар м ен талас-тарты сқа түседі. Ш алабайды ң болыстыққа қол жеткізу жолында қанша әу р е-сарсаң ға түскенін байқаймы з. Осы а р а д а үлы А байдың төмендегі ө л е ң ж олдары ойға оралады .
(5;62). Бұл сө зд ер болы сты ң өз аузы нан айты лады Қалай дегенм ен үндестіп аңғары лады . М ал шашып, пара б ер м есе болы сты қта жоқ. Ақын Ш алабай болыс- тың бүл әрекетім ен халыққа үнай қоймайтынын ашық айтады .
Ақан болысқа сын көзбен қарайды. Ж ақсылықлен ж аманды қты ң тең болмайтыны н еск е салады . Ақанның
«Бір болы сқа» деген бір өлеңі бар. О нда ел билейтін ад ам қандай болуы керек дейтін м әселеге ой жүгіртеді. Ж а қсы болсаң, келш іл бол, К е пш іл б олсаң , дүние мол. Д ү н и е н ің м олды қ есебі Ж ақы п қы пар оң м ен соп. Оң м ен сол ж ақы н болады .
Алдымен, кепшіл болу, қол астындағы бүқараны белм еу. қара басы ны ң қамын күйіттемей. көптің кеңілін табаты ндай әділ болуды үсынады . Халық қамын о й ласа, көптен д е қо л д ау таб ад ы .
Не:
Б олы с болды м деп мақт анба. О л da
бір күн қалады. Қ а нш ам а қай р ат қы лсац да К ә п т іл егі болады (3:206), - деп гүйеді. Болысты қ та мәңгілік ем ес. Ендеш е мансапқа мақтанудың қажеті жоқ. Өйткені «болы с п ен биді қүрм ет т ейін д е сең ,
п с н б и л ік елде жоқ. С ат ы п апган ,
үрып алган болы ст ы қ пен б и л ікт ің еш бір қасиет і ж оқ» (6 :1 5 8 )-д еп т і Абай. М алын шашып, жағынып- ж ағы мпазданып қолы жеткен биліктің қандай қүны б олм ақ? Осыны жақсы сезген Ақанның «болыс б о пды м деп м ақт анба» деген
с ө з ін ің жаны
б ар... Қ а за қ тарихы Ni
‘6 (,102), м.амь\р*маүсым, 2010 А қ ан н ы ң а р н а у ө л е ң д е р і не б ір ы ң ға й мак- т а у д а н , не б ір ы ң ға й д а т т а у д а н т ұ р м а й д ы . Кейде ад ам д ар д ы ң жақсы мінез-қулығына сүйініп, ризалық білдірсе, кейбіреулердің теріс кесір-кесел, әрекет-қи- мылын ашуға арналған. Мундай ө л е н д е р өткір сын. әжуа түрінде болып келеді. Арнау обьектісі - әр түрлі ад ам д ар типі
деген арнау өлеңі бар- жоғьі
кейбір сәттерінен м әлім ет алған дай болам ы з. С іздің арғы эт аң ы з Ж ы л т ы р ,
А рғы ат аңды ар ж агы нан т ірілт со, Төрт аяғы нан бір д сй сылт ыр. Бул өлеңнен Ақанның Әйбергенді көптен біле- тіндігін аңғарам ы з. Ө лең д е кекесін басы м, өйткені ақынның көңілі толмайты н сы ңай таны тады . «Аяз 6и әліңді біп, қүм ы рсқа ж о п һ ің о ы біл» деген улағатты сөзді уқ деген дей емеуірін білдіреді. Ақанның арнау өлеңдерінен түрлі а д ам д а р д ы ң мінез-машығын байқауға болады . «Арнау е л ең - б е л гіп і бір адам ны ң бейнесін, м інез-сипат ы н сурет т еу м ақсат ы м ен ж азы лған дербес поээиялы қ т уы нды» (7;35). Ақан серінің
деген елеңін- д е әйел затыны ң қонақ күте білмейтін сараңды гы сы налады . б ір ақ а р н ау еріне қарата айтылған. Қуары ңқы т арт ы п т ы са қал-м үрт ы ң: Ж еңгейдің үнат п а д ы м ниет -қулқы н. Тұрм ы сы ң, т үрпат ы ңны ң б ә р і жақсы, Кім еді т үсіндірш і қайы н-жүрт ы ң? (3.207), - дейді. Мундай ниеті мен пигылы төм ен әйелді қайдан тапқансың д еген дей ой таны тады . «Кім е д і т үсіндірш і қайы н-ж үрт ы ң» деп с а р а ң әйелдің шыққан тегіне назар аударады . Қонакты дуры с қарсьі алм ау әдепсіздік, көргенсіздік сан ал ад ы . Ж оғарыдағы өл ең ж олдары пейілі тар сар а ң әйелге де, оның еріне д е берілген м інездем е деуге болады . С ебебі ары дан келе жатқан дәстүрлік әделті бузуға болм айды . Ақын ойын тағы жалғасты рады :
дел, б екер қағытып отырған жоқ. Қонаққа сараңды қ керсету ата-б аб а салты н а қайшы келеді. Муны әрбір адам білуге тиіс. Қонақты дурыс қабы лдам ау халықтың жақсы қасиетін сы йлам ау болып табы ла- ды.
«Х апқы м ы з ежелден а қ көңіл. қонақжай. мейман- д о с
0/7 бопған. М ейм андост ы қ - бейбіт ш іл ікт ің сим волы іспет т ес. К ош пенді ат а-бабапары м ы з қаш ан да бе йб іт ш іл ікт і аңсаған. Өз бет ім ен еш кім ге үры н- баған» (8;93). Демек. қонақты жылы қарсы алып, ри за етіп аттандырудын түбінде достық, ынтымақ бар екен. Е ндеш е еж елд ен келе жатқан әдепті бузу - үл- кен күнә және жетесіздік. Сонды^ган Ақан
д еп укім айтуы өте қажет екен. Басқаларға улгі болып кетпеу үшін мундай жөнсіз қылықты дер кезінде тиып тастауды жөн санаған. Ақынның
атты арнауы д а пе- йілі тар. қолы қатты ад ам ға арналған. Есімін айтпаса д а мы рза деуіне қарағанда әл-ауқаты бар ад ам болуы керек.
.
Е гер де ы қы ласпен ш ы н сы йласа Б асы неге келм ейді қулақпенен (3,196), - деуіне қарағанда Ақан осы мы рзаны ң үйіне қонған. Бірақ өзіне берілген қонақасыға разы болмаған ақын әзіл-шынын ар ал ас ты р а ш ымбайына батыра ш енейді Осы үйге қонғанына өкініш білдіреді. Ақан арнаулары нан әртүрлі кейіптегі ад ам бейнелері ұшы- расы п отырады. Оның «Науан қазірет ке» өлеңінде Науанның пендешілігін түйрел өтеді.
салған
азаның (3; 199). - дейді. З ам ан бузылып, ад ам пиғылы өзгерген туста кейбір дін сөзін айтуш ы ларды ң д а уятсыздығын мысқылдайды. Ақан Қ о р а м с а у л ы н ы ң ар н ау ө л е ң д е р і көбіне б е л гіл і б ір а д а м д а р ғ а қ ар ата а й т ы л ғ а н сы н - с ы қ а қ т ү р ін д е б о л ы п к ел ед і. А қы н ө з д әу ір ін д егі қ о ға м д ы қ о р т а н ы ң қ ы р -с ы р ы н а үңіліп, кейбір к ер еғар өм ір ш ы н д ы ғы н көркем дік ш ы нды ққа а й н а л д ь ф ы п о т ы р ған . Адам боиындағы кем-
кетікті бетіне айту үшін сын-сықақты күрес куралына айналды рған. Халық мүддесін қоргап. әділдікті жақ- таған. Кейде жамандыққа жақындардың іс-әрекетін көптің көз алд ы на ш ығарады. Қандай жағдайда да ад ам адам ды қ қалып-қасиетті сақтау керек деген тужырымға келеді. Р Е З Ю М Е В этой статье р ассм атр и вается поэтическое творчество А кан а Сери. * * *
Tiiis a rtic le d iscu sses th e p o e try A k a n S eri. О Д Е Б И Е Т Т Е Р 1. Ахмегон 3. Ж инр. Ә дебиет m a n y т ерминдер сөздігі. - А л м а т ы: А н а tniJii . 199S ж. 2. Қабдолов 3. Соз онері. - А лм а т ы : Қ а за қ ynuvep- cu m e m i. 1992 ?tc. 3. Қорамсаүлы А. Ш ы гармалары. - А лм а т ы : Ж a j u ш ы, 1963 ж. 4. Ы оіағүлов Ж. Абай: а қ ы и д ы қ т ачы лы м . - А лм а т ы : Ғ ы лы м , 1994 ж. 2X0-6. 5. Қүнанбаев A. ӘлеңОер. ~ А лм ат ы : Ж азуш ы , 197Ь ж. - 2 4 0 6. в. Қүнанбаеа А. А уд а р м а ла р мен кари создер. А л м а т ы : Ғ ы лы м , 1977 ж. 31 2 6. 7. Ә дебиет т инц т грм индер сөздігі - А лм ат ы : А н а т Ш . 1996 ж - 2 4 0 б. S. Ж армқбаев Қ. А т а л а р созі а к ы лд ы н к о л . А лм а т ы : К а за қ с т а н , 1980 ж. - 120 б. Қ з з а қ тарихы _________________________________________________________________________________________ 19 N: 3 жүктеу/скачать 3,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|