Қазақстан республикасы ғылым және білім министрлігі
Аудармадағы терминдер мәселесін беру және аударма сапасын анықтау
жүктеу/скачать 75,96 Kb.
|
ДЖ АҚЖАН final 1
| 2.2 Аудармадағы терминдер мәселесін беру және аударма сапасын анықтау
Қазіргі уақытта білімнің ғылыми-техникалық салаларының қарқынды даму процесі жүріп жатқан кезде ғылыми-техникалық терминологиялық жүйелер мен жеке қосалқы тілдерді зерттеуге қызығушылық күрт өсті. Жыл сайын ғылым мен техникада жаңа терминдер көбейіп келеді. Бұл бұрыннан бар ғылыми пәндердің үнемі дамуымен және ғылыми-техникалық білімнің жаңа салаларының пайда болуымен байланысты [16, 278-288 б.]. Бірыңғай ғылыми-техникалық саланың терминологиялық бірліктерінің барлық жиынтығын көрсететін жеке терминдерді, терминологияларды және қосалқы тілдерді зерттеуді қажет ететін ғылыми-техникалық прогресс. Термин табиғаты туралы К.Ахановтың тұжырымына сәйкес: «Тіл — тілдің лексикасында техника мен ғылымның сан алуан салаларында қолданылатын арнайы сөздер бар. Олар терминдер деп аталады» [17, 1168 б.]. «Күнделікті өмірде барлық салаларда жалпылама қолданысқа ие сөздер ыңғайына қарай әр түрлі мағынада қолданылып, көп мағыналы болып келсе, терминдердің көпшілігі дара мағынасында олданылады. Демек, «дара мағыналы болу — терминге тән, басты қасиет» деп, терминнің мағыналық табиғатын дәл ашып береді. Терминдердің қолдану аясы термин туралы анықтамаларда беріліп жүр. Оларға негізінен ғылым, техника, өндіріс, т.б. салаларды жатқызуға болады. Өмір мен тіршіліктің зерттеуге түскен қай жүйесі болмасын, ғылыми көзқарасы бар жерлерге термин қолданылады. А. А. Реформатскийдің айтуы бойынша термин «экспрессивтілігі жоқ, бірмағыналы сөздер» . Терминге қойылатын негізгі талап — бірмағыналылық [18, 287 б.]. Жалпы терминологияда бұл талап екі жол арқылы іске асады, себебі терминдердің екі категориясы бар: 1) жалпы ғылыми және жалпы техникалық терминдер; 2) арнайы терминдер. Жалпы ғылыми және жалпы техникалық терминдер ғылым мен техниканың жнегізгі түсінігін білдіреді. Терминдер тілде ғана емес, белгілі бір терминологияда да бар. Терминология ғылыми терминдер жүйесі ретінде тілдің жалпы лексикалық жүйесінің бір бөлігі болып табылады. Ғылым-білімі дамыған озық елдердің терминдерін тіл дыбыстарына бейімдеу – термин жасаудың кең тараған тәсілдерінің бірі. Біз жақсы білетін орыс тіліндегі терминдердің 70-80 пайызы латын, грек, ағылшын тілдері. б. тілдерден енген сөздер. Алайда, олар орыс тілінің айтылу заңдылығына бағынатындықтан, бұл шетел сөздері екенін көпшілік аңғармауы мүмкін. Қазіргі жағдайда ағылшын тілі интернационализмнің қалыптасуының қайнар көзі болып табылады [19, 155-160 б.]. Ағылшын тілінен көптеген халықаралық терминдер бар, бұл қазақ тіліндегі халықаралық мағына. Ағылшын тілінің ғылым тілі ретінде қалыптасуының соңғы кезеңі, ғылыми терминдер санының айтарлықтай артуы 18 ғасырға жатқызуға болады. Ғылымның, саяси қатынастардың, экономиканың дамуы нәтижесінде көптеген терминдер қалыптасты. Термин ең алдымен белгілі бір ғылым саласындағы ұғымдар жүйесінен шыққан. Олар осы құбылысты көрсетуге арналған немесе осы жағдай үшін арнайы ойлап табылған таңбалар емес. Олар тілде белгілі бір мағынаға ие болған сөздер мен түбірлерге негізделген. Қорыта айтқанда, терминология – мағыналы сөздерге негізделген арнайы сөз табы және оны зерттейтін ғылым саласы. Қазіргі қазақ терминологиясы өзінің даму және қалыптасу тарихында бірнеше кезеңдерден өтті. Бұл кезеңдердің әрқайсысы қоғамымыздың саяси-экономикалық, тарихи-мәдени өміріндегі өзгерістермен тығыз байланысты. Қоғам өміріндегі мұндай өзгерістер терминологиялық лексиканың қалыптасуына тікелей әсер етті. Ғалым Ш.Құрманбайұлы «Халықаралық шарттар туралы» атты мақаласында: Шындығында, бұған жеңіл қарауға болмайды. Өйткені, ұлттық зиялы қауымның, ғылыми ортаның, жалпы жұртшылықтың түйінді сөздерінің бағасын дәл осы атаулардан көруге болады. Басқа тілдерден енген мұндай термин атаулары тек атаулы ғана емес, сонымен қатар бағалау мағыналарына да ие. Бұл әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық көзқарасты, ерекше назар аударуды талап ететін тіл үшін маңызды мәселе». Терминдердің пайда болуының негізгі себептері: - қаржылық, экономикалық, саяси қатынастар; - шетел инвестициялары; - әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогресс, ғылым мен техниканың қарқынды дамуы мен инновациясы; - Мәдениет саласындағы жетістіктер. Бүгінде нарық қоғамдық өмірге енді. Бұрын-соңды естімеген терминдер мен сөздерді ести бастадық. Бұл заңды. Қазір үйреніп қалдық. Сондай-ақ қоғамымыздың жаңа саяси табиғатына сәйкес «саяси жүйе», «саяси режим», «саяси билік», «саяси субъектілер» т.б. Терминдер қолданысқа енді. Жаһандану үрдісі кешегі кеңестік езгіден азат, ашық қоғам құруға ұмтылған елімізге де жаңа идеялар әкелуде. Осы факторлардың барлығы тілдің тірі организм екенін көрсетеді [20, 132 б.]. Қазақ тілінің бүгінгі таңда өзге тілге қарағанда анағұрлым бай әрі бай екендігін тіл мамандары ғана емес, қарапайым халық біледі. Толық ағылшын құпия сөздерін пайдалану экономикада кеңінен қолданылады. Қазіргі уақытта бұрынғы экономикалық-құқықтық қатынастарды ауыстыру процесі жүріп жатыр және әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында жаңа халықаралық қаржылық-экономикалық қатынастар пайда болуда. Алдағы экономикалық дамудың әсерінен тілімізге көптеген қаржы-банк терминдері енді. Мысалы: «биллинг» термині ағылшынның billing және bill сөздерінен жасалған, бухгалтерлік есеп, билет, есеп жүйесі дегенді білдіреді және транскрипция арқылы қазақ және орыс тілдеріне аударылады; «Демпинг» термині ағылшынның dumping сөзінен шыққан, қазақ және орыс тілдеріне транслитерация арқылы аударылған «қаржы секторындағы тапшы тауарлар мен қызметтердің бағасын жасанды түрде төмендету» дегенді білдіреді; «Дилер» термині dealer сөзінен қазақ және орыс тілдеріне транскрипция арқылы аударылған кәсіпкер, саудагер, сауда агентін білдіреді; «» сөзінен шыққан «дилинг» термині сауда қатынастарын, келісім-шарттард. “Dealing”, сауда-саттықты білдіреді және «дилер» термині сияқты қазақ және орыс тілдеріне транскрипция арқылы аударылған, ал «default» сөзі «дефолт» деген сөзден жасалған, сақтамауды, бұзуды, несиені өтеуден бас тартуды білдіреді, қаржылық операцияларды орындамау мағынасында қолданылады және транскрипция арқылы аударылады. «Лизинг» термині ағылшынның leasing сөзінен шыққан, транскрипция арқылы аударылған және жалдау, жалдау дегенді білдіреді; Кең таралған «маркетинг» термині ағылшынның marketing сөзінен шыққан және сонымен қатар сауда, сату, сауда дегенді білдіреді және қазақ және орыс тілдеріне транслитерация арқылы аударылған. Ал күнделікті өмірде жиі кездесетін «менеджер» термині қазақ және орыс тілдеріне транскрипция арқылы аударылған manager деген ағылшын сөзінен шыққан және аудармада менеджер, директор, менеджер дегенді білдіреміз. Жоғарыда аталған шарттар шетелдік серіктестерге де, өзімізге де түсінікті, икемді және жалпы қабылданған. Алайда қазақ тілінің ғылыми терминологиясы жоқ. Тіпті кейбір ғалымдар жаңа терминологияны өз жобаларында аударманы қажет етпей қолданады. Бұл әдіс ұғымның түпкі мағынасын өзгертпей, дәлме-дәл жеткізудің таптырмас тәсілі болғанымен, ағылшын тілін білмейтіндер үшін дәл сол мағынада түсіну және есте сақтау мүмкін емес. Тілімізді ғылыми тілге айналдыру тәуелсіздік алғалы бері күн тәртібінен түспей келеді [21, 224 б.]. Себебі, мемлекеттік тілде әртүрлі пәндерге сәйкес қолданылатын терминдер болуы керек. Басқаша айтқанда, терминдерді ерікті түрде түсіндіруге жол бермеу үшін терминнің мағынасы қарапайым, түсінікті және қысқа болуы керек. Терминдердің көмегімен белгілі бір іс-әрекеттің мағынасын қысқа әрі дәл жеткізуге болады. Терминология негізгі түсініктің дәл сипатталуымен және біркелкілікке бағытталуымен басқа ғылымардан ерекшеленеді. Мысалы: depositor – салымшы, income – кіріс. Атрибутивті тіркестерді аударудың бірнеше жолдары бар: Сөзбе-сөз аударма (калька) Транскрипция Транслитераця Семантикалық эквивалент Функционалдық аналог Экспликация Сондай-ақ, бірнеше аударма түрінің бірлесуі арқылы аудару жолы. Сөзбе-сөз аударма – сөздегі бөлшектердің немесе сөз тіркестерінің дәлме-дәл аударылуы [22, электрондық ресурс]. Көбінесе терминнің анықтауыш бөлігі сын есім арқылы берілуі мүмкін, компоненттердің орнын ауыстыруға да болады және семантикалық жалғаулықтар көсемшелер арқылы берілуі мүмкін. Мысалы: mortgage tax – ипотеалық салық, income statement – кірістер туралы есеп, retail branch network – бөлшек сауда филиалдар желісі. Транскрипция бұл ағылшын тіліндегі термин сөздерді қазақ тілінің әріптерін қолдана отырып аудару. Осындай тәсілдер көбінесе фирма, корпорация және де тағы сол сияқты мекемелердің атауларын аудару барысында қолданылады. Мысалы: Special Systems Industry – Спешл системз индастри. Егер мекеме атауында жалпы қолданыстағы сөздер болса, олар кез келген аударма тәсілімен тәржімалануы мүмкін. Мағыналық немесе семантикалық эквивалент – ағылшын тіліндегі терминді дәл аудармай, қазақ тіліндегі бәріне түсінікті сөзбен жеткізу. Экспликация немесе бейнелеу арқылы аудару ағылшын тіліндегі сөздің қазақ тілінде нақты эквиваленті болмаған жағдайда, сөзді түсіндіру, суреттеу немесе бейнелеу арқылы жеткізу [23, 196 б.]. Мысалы: market auction сөз тіркесін құнды қағаздарды аукцион арқылу сату деп аударамыз. Бірнеше тәсілдерді қолдана отырып аудару. Калька, транслитерация, транскрипция, мағыналық немесе семантикалық эквивалент немесе экспликация немесе бейнелеу арқылы аудару тәсілдерін бір уақытта қолдану. Мысалы: quality control engineering – сапаны бақылау техникасы. Дегенмен, термині бар мәтіндерді аудару барысында мәтін мағынасына сүйену маңызды. Сөзіктер тек қана терминнің мағынасын білу үшін қолданылуы мүмкін, бірақ контекстте ол сөз мүлдем басқа мағынаны білдіруі әбден мүмкін. Мысалы: rate сөзі сөздікте мөлшер дегенді білдірсе, inflation rate сөз тіркесінде инфляция деңгейі дегенді білдіреді. Қорыта келе, термин сөздерді аудару барысында сөздің географиялық, мемлекеттік реалийлерге, компоненттердің өзара байланысына және ең бастысы контексттің мағынасына мән беру керек [24, 368 б.]. Бүгінгі таңда заманның дамуымен қатар қазақ тіліне өзге тілдерден көптеген термин сөздер енуде. Соңғы жылдары тілімізге ағылшын тілінен енген термин сөздер аз емес, солардың қолданыстағы бір қатар тобына мысал келтірсек:
жүктеу/скачать 75,96 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|