Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы

135 
олардың бұл сөздің екі сегментін де «көріп» тұрғанын және сөздің дыбысталуы мен 
мағынасын байланыстыра алғанын байқатады. Керісінше, РБҚ тобының 5 баласы 
«бармақты» «саусақ» синонимімен танып тұрғанын көреміз. Сонда, РМҚ тобы да РБҚ тобы 
да УТ «БЕС/БАРМАҚ(САУСАҚ)» арқылы сөздің екі сегментін де танып тұр. «Бешбармақ» 
сөзін тұтастай танып, оны «мерекемен, думанмен, қонақтармен байланыстыру» РМҚ және 
РБҚ топтарында кездеседі. Ерекше деп танылған көзқарас РМҚ тобындағы балалардың 
жауабы – УМ «бес түрлі тағамнан жасалған». Бұл жауапты берген 2 монолингв балалар 
берілген сөздің УТ«БЕС» деген сегментін ғана «көріп», өзінің танымында бар тілдік бірліктер 
арқылы рефлексия жасап тұр. Эксперименттің нәтижесінің қорытындысын талдау барысында, 
«бешбармақ» сөзінің екі топқа да (РМҚ және РБҚ) таныс екенін және олардың сөздің ішкі 
тұлғасын тану барысында көзқарастары ұқсас келетінін аңғаруымызға болады. Дегенмен, 
РМҚ тобында РБҚ тобына қарағанда бір көзқарас артық екенін паспорттан көре аламыз. 
СІТ түрлеріне келетін болсақ, бұл сөздің УТ мен УМ бірнешеу болғандықтан нұсқалы 
түріне жатқызамыз. РБҚ және РМҚ тобындағы 6 респонденттің жауабы негізінде 
«бешбармақ» сөзінің бірінші СІТ: УТ – БЕШБАРМАҚ, ал УМ - «бешбармақ қазақтың 
ұлттық тағамы» болса, сегменттердің өзара байланысын «көргенін» байқаймыз, сол себептен 
бұл СІТ-ның лексикаланбаған түріне жатады. Және респонденттердің жауабы сөзді 
ешқандай құбылысқа не затқа ұқсатпайтын болғасын СІТ метафораланбаған болып келеді. 
Екінші СІТ: УТ БЕС/БАРМАҚ(САУСАҚ), УМ «бес бармақпен (саусақпен) жейді/міз» 
болып, РМҚ мен РБҚ топтарындағы 7 баланың көзқарастары негізіндегі сөздің ішкі тұлғасы 
лексикаланған (себебі, сөздің екі сегментін көріп тұр, бірақ олардың өзара байланысын 
түсіндіре алмай тұр), метафораланған (себебі, сөзді іс-әрекетке ұқсатып тұр) болады. 
Үшінші СІТ: УТ – БЕШБАРМАҚ, УМ - «бешбармақты қонақтар келгенде (мерекеде) 
дайындаймы/дыз», бұндай көзқарасты РБҚ және РМҚ тобындағы 9 респондент айтқан 
болатын. СІТ түрлері: лексикаланбаған (екі сегменттің байланысы бар екенін «көріп тұр»), 
метафораланбаған (ешқандай затқа, құбылысқа ұқсатпайды). 
Тек РМҚ тобындағы 2 бала айтқан көзқарасы негізінде төртінші СІТ: УТ - 
БЕС/бармақ, УМ - «бес түрлі тағамнан жасалған», лексикаланған (сөздегі БЕС сегментін 
«көріп тұр», бірақ түсіндіре алмады), метафораланбаған (еш нәрсеге ұқсастығы жоқ). Бір 
ғана сөз негізінде РМҚ және РБҚ тобындағы балалардың айырмашылықтарына қарағанда, 
ұқсастықтары көп екендігін және екі тілде сөйлей алу құбылысы (билингвизм) еш әсер 
етпегенін байқаймыз. 
Балалар тілін зерттеу арқылы Қазақстанның моно және билингвальды қоғамында 
назар аудартар мәселе екеніне көзіміз жетті. Балалардың тілін дамыту арқылы, оны таным 
тұрғысынан байланыстырғанда болашақта ұрпақ бірнеше тілді еркін меңгерген, 
дүниетанымы кең, әрі өз ана тілін қадірлеп, қастерлей білетін буын қалыптастырамыз. 
Әдебиет 
1.
У. Вайнрайх. Одноязычие и многоязычие. – Новое в лингвистике 6, Москва. 1972.-32- 36 
б. 
2.
Е. М. Верещагин. Екі тілдікліктің (билингвизм) психологиялық және методикалық 
сипаттамасы. –Москва-Берлин: Директ-Медиа, 2014.-162 б. 
3.
А. Р. Жикеева. Қазақстан Республикасындағы тілдік жағдайды зерделеудегі өңірлік 
компоненті – Лингвокультурология, Қостанай.2014.-74-77 б. 
4.
А. Н. Гвоздев. Вопросы изучения детской речи. – Москва, 1961.-470 б. 
5.
С. Н. Цейтлин. Онтолингвистика в пути.// – Санкт-Петербург, Известие РГПУ им. А. И. 
Герцена, 2018.-12-22 б. 
6.
Г. Р. Доброва. Общее и различное в лексиконе и в языковой картине мира у 
симультанных и сукцессивных детей-билингвов с «херитажным» русским языком// – Санкт-
Петербург, РГПУ им. А. И. Герцена, 2020.- 27-36 б. 

136 
7.
О. И. Блинова. Мотивология и ее аспекты. – Москва: КРАСАНД, 2010.-390 б. 
8.
А. Д. Жакупова. Сопоставительная мотивология тюркских и славянских языков. – 
Кокшетау, 2021. -442 б. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: