Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

16 

 

ӘӚЖ 821.0 

 

Абайтану:  ақын  шығармашылығын  тың танымда таныту 

 

Абенова Л.У. 

«Сырдария» университеті, ф.ғ.к., доцент 

 

Қазақ  оқушысы  кҿзі  қара  таныған  күннен  бастап,  Абайды  жаттап 

ҿседі. Мектепке барған баланың кҿз алдында құс жолындай сайрап, ақын 

ҿмірі жатады. 

Туғанда дүние есігін ашады ҿлең, 

Ҿлеңмен жер қойнына кірер денең. 

Абай  бұл  сҿзді  ҿлең  туралы  ғана  емес,  ҿзі  жҿнінде    айтқандай;  қай-

қайсымыз болсын, ҿмірге Абай ҽлдиімен келіп, ҿмірден Абай гҿй-гҿйімен 

аттанатын тҽріздіміз. 

Қысқасы,  Абай  –  біздің  рухани  ҽкеміз.  Александр  Твардовскийдің 

«комунизмге Пушкинсіз бару қиын» дегені сияқты, бізге Абайсыз тіршілік 

ету қиын. Сондықтан ақын ҿмірін мектеп қабырғасынан байыптап, ҿлеңін 

ғұмыр  бойы  пайымдауымыз  қажет.  Осы    мақсатта    қазіргі  таңда 

«Абайтану»    ғылыми-зерттеу,  оқу  орталықтары  үлкен  қалаларда  ЖОО 

орындарының жанынан ашылып, жалпы білім беретін орта мектептің 9, 10, 

11-сыныптары  мен  ЖОО  барлық  мамандықтарына  «Абайтану»  пҽні 

енгізіліп отыр. 

Абайдың  ғылыми  ғұмырнамасын  Мұқтар  Ҽуезов  жазды.  Ақынның  ҿмірі 

мен ҿнер жолын одан асып талдау да, толғау да қиын. Демек, Абай туралы 

Ҽуезовке жүгінбей сҿйлеу мүмкін емес. 

Алдымен,  Абай  қандай  ортада  ҿсті  дейтін  болсақ,  ол    кедей  шаруаларды 

сүліктей    сорып,  алдау  мен  арбаудан  «жиған  малын  қорғалатып  жүрген 

байлардың»  ҿтірігі  мен  ҿпіремдігін,  «күш  сынасқан  күндестігін»  кҿріп, 

озбырлар ортасынан жирене, түңіле ҿсті. 

Қатал  ҽкенің ызғарынан ығысқан Абай «ықтасын жерді» анасы Ұлжан мен 

ҽжесі  Зренің  маңынан  тапқанын  да  Ҽуезов  тұжырымдаған  [1,25-б.].  Бала 

күнінен  зерек,  ойлы  немересіне  кҽрі  ҽже  ҿзі  білген  ертегі-ҽңгімелерін 

айтып, оны талай қызық қиялға шомдырады; болашақ ұлы ақынды сҽулелі 

сұлу сезімдерге баулиды. 

Абай  алғашқы  кезде  ауыл  молдасынан  хат  танып,  он  жасында  Семей 

қаласындағы медресеге түседі. Мұнда бар болғаны үш-ақ жыл оқиды. 

Медреседегі діни схоластикалық оқу Абайды қанағаттандыра алмайды. Ол 

енді ҿз бетімен білімін толықтырмақ боп, одан ҽрі ізденеді. Туысқан Орта 

Азия  халықтарының  Навой,  Низами,  Фирдауси  секілді  жұлдызды 

шайырларының  шығармаларымен  танысады.  Солардың  ҽсерімен  алғашқы 

ҿлеңдерін жазады. 

Абай медреседе оқи жүре, бір жағынан сол Семей қаласындағы приходская 

школаға  түсіп,  орыс  тілін  үйрене  бастайды.  Бірақ,  бұл  да  ұзаққа 

созылмайды:  бас-аяғы  бірнеше  айдан  кейін  орысша  оқу  да  үзіледі,  ҽкесі 

17 

 

Абайды қаладан ауылға қайтарып алады. Құнанбайдың ондағы мақсаты – 

баласын ел басқару ісінде ҿзіне ізбасер етіп  дайындау. Абай бұл ҽмірге де 

еріксіз  кҿнеді,  ҽке  ықпалымен  ел  жұмысына  араласады.  Ақынның 

кейінірек ызамен айтқан: 

Ой кіргелі тимеді ерік ҿзіме, 

Сандалмамен күн кешкен, түспе ізіме... 

деген сҿздері осының ҿкініші еді. 

Бірақ  Абай  үшін  бұл  ҽрекет  те  ізсіз  кеткен  жоқ,  бірқыдыру  ҿмір 

талқысынан ҿтеді. Феодалдық ортаның түрліше қайшылықтарына кездесді. 

Бұқара  халықтың  ауыр  ҿмірін  танып,  оның  мұң-мүддесін  ұға  түседі.  Бұл 

Абайдың  ҿз  ортасынын  жиренуіне  себеп  болады.  Кедей  шаруалардың 

қанау  мен  қараңғылық  астындағы  азапты  тұрмыс-тіршілігі  болашақ  ұлы 

ақынның адамгершілік, азаматтық сезімін оятады. 

Абай  ҿмір  сүрген  ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысы,  ҽсіресе  аяқ  шені 

Қазақстанның  ҽлеуметтік  ҿміріндегі  ҽралуан  қайшылықтардың  ҽбден 

шиеленіскен кезі болатын. 

ХVІІІ ғасырдан Қазақстан тағдыры Россия тіршілігімен тығыз байланысты 

болғаны тарихтан мҽлім. 

Россия  біреу  емес,  екеу  еді.  Бірі  –  ресми  билеп-тҿстеуші,  кертартпа 

патшалы  Россия  да,  екіншісі  –  азаттық  идеясының  қайнары,    орыс 

халқының  ілгерішіл  Россиясы.  Мұның  біріншісі    қазақ  халқын  орыс 

мҽдениетінен  аулақ  ұстауды,  қараңғы  қапаста  қалдыруды  мақсат 

еткенімен,  екінші  Россия  арқылы  Қазақстанға  орыс  ағартушыларының 

прогресшіл идеялары тамыр жайып, тарала беруін тоқтата алмады. 

Абай  ҿз  елінде  болып  жатқан  осындай  тарихи  оқиға  мен  ҿзгерістердің 

қалың  ортасында  болды.  Ел  жайын  барлап,  ҽлеуметтік  ҿмірге,  халықтың 

саяси-экономикалық  хҽліне,  мҽдени  тұрмысына  назар  аударып,  кҿп 

ойланып, кҿп толғанады; ҿз дҽуірінің заман ағымын сыншыл да, шыншыл 

пайымдайды. 

Айрықша  атап  айтарлық  нҽрсе:  орыс  халқының  маңдай  алды  прогресшіл 

мҽдениеті мен классикалық ҽдебиеті болмаса, бүгінде біз білген дҽрежедегі 

Абай  да  болмаған  болар  еді.  Ҿзінің  тума  таланты  мен  қабілетіне    орыс 

ҿнегесі  дарығандықтан    Абай  қазақ  халқының  аймақтық  емес,  ҽлемдік 

ҿлшемдегі кемеңгер ақыны, ойшыл азаматы, қоғам қайраткері, ағартушы-

демократы дҽрежесіне кҿтерілген. 

Қазақ еліндегі қараңғылыққа қарсы қаламмен күреске бел шешіп шыққан 

Абай ҿз бетімен ізденіп, Белинскийдің, Чрнишевскийдің, Добролюбовьтың 

озат  идеяларымн  танысты;  Пушкиннің,  Лермонтовтың,  Крыловтың, 

Салтыков-Щедриннің,  Лев  Толстойдың  кҿркем  туындыларын  оқыды; 

ҿзінің  дүниетанымын  осы  негізде  қалыптастырды.  Оның  «бұрынғы 

дүниенің асты-үстіне шығып ҿзгеріп, күншығысым күнбатыс, күнбатысым 

күншығыс болып кетті» - деуі, тіпті де, тегін емес. 

Абай орыс классиктерінің шығармаларын ҿзі оқып-біліп қана қойған 

жоқ,  оны  ана  тіліне  аударып,  туған  еліне  рухани  сусын  етті.  Қалың 

жұрттың  сана-сезімін  оятты.  Сҿйтіп,  езілгендердің  ертеңге  –  жарқын 

18 

 

болашаққа  деген  үмітін,  сенімін  күшейтті.  Данышпан  ақынның  туған 

халқына кҿрсеткен перзенттік қызметінің бірі осы еді. 

Абай  орыс  классиктерінің  кҿптеген  ҿлеңдерін  (Пушкиннің  «Евгени 

Онегинінен»  фрагменттер,  Лермонтовтың  «Қанжар»,  «Ой»,  «Теректің 

сыйы»,  «Жалғыз  жалау  жалтылдап»,  Крыловтың  «Қарға  мен  түлкі». 

«Шегіртке  мен  құмырсқа»,  «Есек  пен  бұлбұл»  т.б)  қазақ  тіліне  аударды. 

Абайдың бұл аудармалары күні бүгінге дейін ҿзге тілден ҿлеңді шығарма 

аударудың үлгісі болып қалды. 

Орыс  ақындарының  ҿлең  жасау  шеберлігін,  пішін  сұлулығы  мен  мазмұн 

тереңдігін,  осыдан  туған  ҿршіл  пафос  пен  биік  идеяны  кемітпей, 

солғындатпай  дҽл  жеткізу  –  Абай  аудармаларының  негізгі  ерекшеліктері. 

Оның  үстіне    аударма  екенін  ұмыттырып  жіберетін  ұғымға  да,  тілге  де 

жеңіл мінсіздік тек Абай аудармаларына тҽн қасиет. 

Орыс  классиктерін  аудару  үстінде  Абайдың  ҿзі  де  шарықтап  ҿсті.  Оның 

ойына  орыс  ҽерімен  сіңген  асыл  қасиеттердің  басқасын  қоя  тұрып,  тек 

бірден  кҿзге  түсетіндерін  ғана  айтсақ:  Абай,  алдымен,  Пушкин 

поэзиясының  мұхиттай  тереңі  мен  ҿмірдің  ҿзіндей  кең  құлашын, 

Лермонтов  ҿлеңдерінің  сол  кездегі  қоғамдық  қысымға  қарсы  бұрқана 

атылған  кегі  мен  отты  ызасын    түсіне  білді.  Крылов    мысалдарының  ҿз 

дҽуіріндегі қараңғылықты нажағайдай тіліп түсіп жатқан ащы сықағы мен 

күлкісін  ұқты.  Міне,      осының  нҽтижесінде  ғана  Абай  ҿз  шығармаларын 

тақырып, идеялық мазмұн, түр, тіл, стиль жақтарынан мейлінше байытып, 

ҿлеңдерінің  сыншылдығын, шыншылдығын күшейтіп, қоғамдық маңызын 

биік сатыға кҿтерді. 

Орыс мҽдениетін құшақ жая қарсы алып, орыс ҽдебиетін ҿзіне үлгі тұтқан 

Абай  орыс  ғылымын  «дүниенің  кілті»  деп  ұқты  [2,156-б.].  Халықты  сол 

ғылымға, білім мен ҿнерге бастап, еңбекке тҽрбиеледі. 

Ол  халықтың  жарқын  келешегіне  сенді  жҽне  оның  тетігін  тауып  қаланар 

кірпіші  –  жастар  деп  білді.  Ақылы  мен  ҿсиетін  соларға  арнады.  Бір 

ҿлеңінде: 

Жасымда ғылым бар деп ескермедім, 

Пайдасын кҿре тұра тексермедім. 

Ер жеткен соң түспеді уысыма, 

Қолымды мезгілінен кеш сермедім, - 

деп, ҿзінің ҿткен ҿміріне ҿкінішін айта келіп, жастарды содан сақтандырса, 

енді  бір  ҿлеңінде  олардың  алдына  «ғылым  таппай  мақтанба»  деп  қатал 

талап қойды. 

Ол  ҿзінің  ғақлиясында  ауыл  қазақтарына:  -  Балаңа  барыңды  салсаң  да 

орыстың  ғылымын  үйрет!  Балаң  бала  болсын  десең  оқыт!  –  деп,  қайткен 

күнде  де  «орысша  оқу  керек»  («Жиырма  бесінші  сҿз»)  екенін  табанды 

түрде талмай насихаттаған [3, 114-б.]. 

Енді біріңғай Абайдың ақындығына кҿшейік. 

Ақын  кім?  Ақындық  дегеніміз  не?  Бұл  сұрақтардың  жауабын  кезінде 

Абайдың  ҿзі    берген.  Ұлы    ақынның  «Адамның  кейбір  кездері»  деп 

басталатын ҿлеңінде мынадай керемет жолдар бар: 

19 

 

Сылдырап ҿңкей келісім 

Тас бұлақтың суындай... 

Шын мҽнісіндегі ҿнер туындысының айрықша асыл қасиетін, сыртқы түрі 

мен  ішкі  сырының  тамаша  үндестігін,  сайып  келгенде,  оның  күллі 

идеялық-кҿркемдік    құнын  осыдан  артық  дҽл    тауып  айту  қиын.  Сҿз 

ҿнеріндегі  мазмұн  мен  пішіннің  бірлігі  дегеннің  ҿзі  де  осы  -  ҽдеби 

шығарманың  адам  таң  қалғандай  ҽдемілігі,  яки  «тас  бұлақтың  суындай 

сылдыраған  ҿңкей  келісімі».  Александар  Блоктың  «ақын  –  үндестік  ұлы» 

деген тамаша тұжырымының түп тҿркіні де осыған саяды. 

Сҿз  ҿнеріндегі  сыр  мен  сымбаттың  үлгісі  қандай?  Мұның  жауабын  да 

Абайдан табамыз. Ол үшін Абайдың лирикасын  пайымдап байқау шарт. 

Абайдың    лирикасы  –  кең  кҿлемді  мол  қазына;  биігі  бітпес,  тереңі 

таусылмас сырлы мұра. Алдымен, Абай – ақын. Ақын болғанда бүкіл бір 

халықтың  ұлттық  мҽдениетінің  ғасырлық  мерейі,  ҽдебиеттің  заңғар  биігі 

болған данышпан, классик ақын. Олай болса, Абай творчествосының дені 

– поэзия. Ал сол Абай поэзиясының дені – лирика. Осының ҿзінен-ақ ҽлгі 

айтқанымыздай, мұның қаншалықты шалқар теңіз екендігі белгілі. 

Абай лирикасы сала-сала. Жалпы лирика деген ұғымға  қандай қасиеттер 

тҽн  болса,  Абай  бірыңғай  қайғының,  яки  қуаныштың  ақыны  деуге,  не 

күлкішіл  ақын  деуге  тіпті  де  болмайды.  Абай  лирикасында  осының  бҽрі 

түгел,  тұтас  жатыр.  Оның  сырлы  жырларындағы  сҽл  ғана,  ең  бір  жҽй  

сезінудің  ҿзі  оқушысының  жан  жүйесін,  кҿңіл  күйін  тебіренте  толқытып, 

«барлық пернені түгел басып, барлық шекті түгел сҿйлеткендей сайрайды» 

(Белинский). Бұл – ғажайып құбылыс. 

Абай лирикасын талдауға кіріспес бұрын, ҽуелі жалпы лирика туралы бір-

екі ауыз сҿз айту артық емес. 

Лирика  –  поэзияның  негізгі    үш  (эпос,  лирика,  драма)  түрінің  бірі. 

Лирикалық  шығармаға  кҿбінесе  ақынның  ішкі  дүниесінің  сезім  күшімен 

тебірене толқуы, оның жеке ҿз басының кҿңіл күйі, күйініш-сүйініші тҽн.  

Ақын  басында  болатын  мұндай  толғаныс  оның  ҿзі  ҿмір  сүрген  мезгілге, 

ҿзін  қоршаған  ҽлеуметтік  ортаның  моральдік  бітіміне  тығыз  байланысты 

екені даусыз. Ақын қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да, лирикада сол 

ҿз  кезінің  шындығы  жатады.  Оқушы  мұнан  ақын    ҿмір  сүрген  дҽуірдің 

рухын, жай-жағдайын  байқап, хал-күйін аңғарып отырады. 

Жалпы,  сҿз  ҿнерінің  ҿзге  түрлері  секілді,  лириканың  эпосқа,  яки  драмаға 

принциптік  қайшылығы  жоқ.  Жалғыз-ақ,  жанрлық  жағынан  айырмасы  – 

эпостық шығарма қат-қабат, шытырман оқиғаларды суреттеуге лирикадан 

гҿрі  ҽлдеқайда  кең  құлаш  жая  алады.  Сюжетке  құрылады.  Шындық 

құбылыстарды жан жақты, толық суреттеуге, бір оқиғадан екінші оқиғаға 

кҿше баяндауға мол мүмкіндігі бар. 

Сонымен қатар, лирикалық шығармадан ақынның ҿзін, ҿзіне тҽн айрықша 

мінездерін  тануға  да  болады.  Ҿйткені  лирикада  ақынның оқушыға  бұрын 

онша мҽлім бола қоймаған сыры мен сезімі жалт етіп сыртқа шығап, жалт 

етіп  бір  кҿрініп  қалады.  Оның  ҿзі  ғана  емес,  оқушыны  да  тебіренте, 

сезіндіре  біледі.  Оқушы  енді  бір  ауық  ақын  басында  болған  күйініш-

20 

 

сүйінішті  ҿз  басынан  кешіреді:  «Оның  қайғысымен,  қуанышымен, 

шаттығымен, үмітімен ттыныстайды, оның кҿзімен кҿріп, құлағымен естіп, 

тілімен  сҿйлейді».  Талантты  ақын  ҿз  лирикасында  осылайша  жарқ  етіп, 

терең ойы мен сезгіш жанының жалпы жұртқа бұрын мҽлім емес белгісіз 

түкпірін  нҽзік  толқынымен  осылайша  ап-айқын  ашып,  танытады.  Мұны 

ұғу да, ҽрине, оңай емес. 

Ұқпассың үстірт қарап бұлғақтасаң, 

Суретін кҿре алмассың, кҿп бақпасаң, 

Кҿлеңкесі түседі кҿкейіңе, 

Ҽр сҿзін бір ойланып салмақтасаң – 

деп, кемеңгер Абай тегін айтпаған. 

Суреткер  ҿзі  ҿмір  сүріп  отырған  қоғамнан  тыс,  жеке-дара  қалып,  томаға-

тұйық  ҿмір  сүре  алмайды.  Ендеше,  оның  ҿзі  ҿмір  сүріп  отқан  қоғамда 

қалыптасқан  белгілі  бір  таптық  кҿзқарасы  бар.  Сондықтан,  ҿмір 

құбылыстарын  суреттегенде  оған  ҿз  қарым-қатынасын  кҿрсетпей  қала 

алмайды.  Ҿз шығармасында сҽулеленген ҿмір шындығы туралы ҿз кесімін 

айтып, ҿз «үкімін» шығарады. 

Абай да ҿз лирикасының керекті жерінде кейбір қоғамдық қатынастардан 

белгі бере отырып, ҿзінің таптық кҿзқарасын, идеялық бетін айқындайды. 

Абай - ҿз дҽуіріне қатал сыншы болған адам. Қараңғы даладығы қат-қабат 

қарау  ҽрекеттер  –  заңсыздықтар  мен  зұлымдықтар  ақынды  қатты 

күйзелтеді  де,  дҽл  осы  жеке  басқа  тҽн  жҽй-күйлер  енді  бірде  арнасынан 

асып, қоғамдық сипат алған. Сонда, ақынның бір адамды сынағаны  – сол 

сияқты бүтін бір қауымды сынағаны, тілін болыс пен ұлыққа түйресе, сол 

кеселді туғызып отырған патша ҽкімшілігіне түйрегені болып шығады. 

Болыс болдым мінекей, 

Бар малымды шығындап, 

...Күштілерім сҿз айтса, 

Бас изеймін шыбындап. 

Ҽлсіздің сҿзін салғыртсып, 

Шала ұғамын қырыңдап... 

Осында  сол  тұстағы  ел  билеушінің  екіжүзді  кескін-кейпі,  мінез-құлқы 

оқушының дҽл кҿз алдына келмей ме? 

Осы секілді саяси сипаттағы сатиралық ҿлеңдерінде Абай болыс-билердің 

адам  шошығандай  қылығын,  құлқын  ғана  суреттеп  тынған  жоқ,  есте 

қаларлық образын жасады. 

Қараңғылыққа,  надандыққа  жаны  күйген  Абай  дүйім  жұртты  қайткенде 

түзеудің  жолын  кҿздеп,  бір  тоқтаған  түйіні  –  ғылым,  ҿнер  болса,  соның 

ізінше еңбекті тауып, халықты соған үндеді: 

Тамағы тоқтық, 

Жұмысы жоқтық 

Аздырар адам баласын... 

Еңбек қылсаң ерінбей, 

Тояды қарның тіленбей. 

Абай лирикасынан махаббат, табиғат тақырыбы да айрықша орын алады. 

21 

 

«Ҽдемілік  дегеніміздің  ҿзі  -  ҿмір»  (Чернышевский)  десек,  Абай  да 

сұлулықты  қиялдан  емес,  діни  ұғымға  байланысты  қиялдағы 

«періштеден»,  «хор  қызынан»    тапқан  жоқ,  кҽдімгі  адамға  тҽн  шынайы 

асыл, аяулы қасиетті шыншыл жырға айналдырды [4, 78-б.]. 

Абайдың 

ақындығы 

туралы 

ҽңгімемізді 

қорыта 

келіп, 

Абай 

творчествосының  тарихи  мҽнін  жүйелегенде,  ең  алдымен,  Абай  бұрын 

езілуде  болған  ҿз  халқының  орыс  мҽдениетімен  бір  мақсатта  болу 

қажеттігін  түсінген.  Ол  орыс  мҽдениетінің  қазақ  даласындағы  жаршысы 

болды да, ҿз халқын сол  халықпен шынайы достыққа шақырды. Бұл -  бір. 

Екіншіден, Абай творчествосының мҽні ақынның бұқарашылдығында, ҿзі 

ҿмір сүрген қоғамдық ортадағы ҽлеуметтік теңсіздікті кҿре білуінде, халық 

тұрмысына назар аударуында,  қанау мен ҽділетсіздікті батыл сынауында, 

теңдікті  жырлауында,  адамгершілікті  насихаттауында,  халықты  оқу-

білімге,  ҿнер-ғылымға,  талап-еңбекке  үгіттеуінде,  сайып  келгенде,  халық 

бұқарасының  сана-сезімін  оятып,  ой-ҿрісін  кеңейтіп,  жарқын  келешекке 

сенім нығайтуында жатыр. 

 

                                                               Резюме 

 

В статье рассматривается раскрытие проблемы содержания творчества писателя- 

классика  Абая  широкому  кругу  читателей  и  влияние  его  творчества  на  системное 

воспитание молодого поколения. 

Summary 

 

In the article, opening of problem of maintenance of work of writer  - classic Abay is 

examined to the wide circle of readers and influence of his work on system education of the 

young generation 

 

Ҽдебиеттер 

 

1.Қабдолов З. Арна.- Алматы, «Жазушы», 1988 ж. 

2.Сүйіншалиев Х. Қазақ ҽдбиетінің тарихы. – Алматы, «Санат»,  1997 ж. 

3.Абай. 2 томдық шығармалар жинағы. - Алматы, «Жазушы», 2002 ж. 

4. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. – Алматы, «Жазушы», 1994 

 

УДК 811.512.122:415. 558 

 

                                          

 

Падеж как глубинное семантико-синтаксическое отношение 

 

Азимбаева У.Н. 

Региональный социально-инновационный университет, магистрант  

 

Ситуация  является  референтом  предложения  и  включает  в  себя 

некоторые количество предметов (экстенсионалов) и связывающих в одно 

целое  признаков  (интенсионалов),  то  референт  мы  будем  называть 

внешней  ситуацией.  Можно  также  считать  референт  внеязыковой 

ситуацией,  которая  моделируется  говорящим  как  внутренняя  ситуация, 

22 

 

или  семантическое  предложение.  Чтобы  получить  семантическое 

предложение, 

моделирующее 

внешнюю 

ситуацию 

(референт), 

производится  линеаризация,  т.е.  перевод  нелинейного  понятия  (поля  Й. 

Трира)  в  линейное  понятие  (поле  В.  Порцига).  Поле  В.  Порцига  есть 

синтагматическое  понятие,  возникшее  в  процессе  референции,  которое 

называют также глубинной структурой. Моделируя ситуацию, говорящий 

делит  синтагматическое  поле  на  части,  так  что  каждая  часть 

идентифицируется с партиципантом – участником внеязыковой ситуации – 

референта. Выделенные части поля В. Порцига являются протоэлементами 

сообщения:  акция  (действие),  актант  (предмет),  адъюнкт  (признак 

предмета), сирконстант (признак акции или адъюнкта; признак признака). 

Наконец, производится дистрибуция  протоэлементов, тем самым задается 

место  каждого  протоэлемента,  а  вместе  с  ним  категория,  являющаяся 

вместилищем данного места, в том числе падежей.  

Без  интерпретации  значения  глаголов  в  составе  семантического 

класса, представленного данной синтаксической конструкцией, корректное 

структурно-типологическое  сопоставление  падежей  существительных 

русского и английского языков невозможно. Предикат представляет собой 

ситуацию  в  свернутом  виде.  Зная  предикат,  мы  знаем  его  валентности, 

следовательно, потенциальные актанты, а применительно к ситуации  – ее 

участников. Поэтому говорят, что предикат "называет ситуацию". С другой 

стороны, предикат выступает как "технический" элемент, как своего рода 

связка, ибо он отражает лишь взаимоотношения элементов, существующих 

независимо. 

В  исследовательской  работе  принимается  концепция  падежа  В.А. 

Редькина,  который  опирается  на  идеи  современной  ситуативной 

семантики  и  трактует  семантику  падежа  исходя  из  принципа  поля  – 

парадигматического поля Й. Трира, синтагматического поля В. Порцига.  

Десигнация  падежа  осуществляется  в  результате  концептуального 

представления элементарной ситуации, партиципантами которой являются 

предметы,  представленные  актантами  в  глагольном  узле.  Падежная 

грамматика  исходит  из  положения  о  том,  что  предложение  обозначает 

ситуацию,  участниками  (партиципантами)  которой  являются  предметы 

(актанты),  обозначенные  существительными.  В  основе  каждой 

предикативной  фразы,  входящей  в  семантический  класс  глаголов,  лежит 

синтагматическое 

поле  

В. Порцига. Синтагматическое поле предикативной фразы целиком входит 

в  семантему  глагола,  являющегося  импликационным  центром  данной 

предикативной фразы. Следовательно, дискретные элементы, выделенные 

из  синтагматического  поля,  благодаря  их  обозначению  полнозначными 

лексемами  являются  актуализацией  семантемы  глагола  и  его 

грамматических  категорий.  Поэтому  категории,  входящие  в  фокус, 

определяются  через  класс  семантических  полей,  входящих  в 

семантический класс глаголов. 

23 

 

Определение категории падежа через падежную рамку Ч. Филлмора 

–  не  что  иное  как  приписывание  предметной  константе  падежной 

категории  данного  фокуса  в  качестве  периферийных  семантем 

предметных  констант  других  существительных,  входящих  в  данный 

класс предикативных фраз, в данный семантический класс глаголов. При 

этом 

важным 

является 

структурный 

порядок 

актантов 

(существительных)  в  данном  классе  предикативных  фраз,  а 

сирконстантное  значение  глагола  рассматривается  как  признак, 

организующий  актанты  в  ситуацию,  являющуюся  содержанием 

семантического  класса  глаголов.  В  этом  смысле  категории  актантов  и 

сирконстантов  являются  следствием  сегментации  синтагматического 

поля, образующего содержание семантического класса глагола. 

Семантические  актанты  имеют  определенные  семантические 

характеристики,  и  возможна  их  классификация  с  этой  точки  зрения.  А 

именно,  различаются  субъект,  объект,  инструмент,  цель,  исходный  и 

конечный пункты движения, маршрут движения и т.д. Эта классификация 

повторяет  классификацию  семантических  валентностей.  Актанты 

нумеруются – также по номеру заполняемой валентности.  

Существительные,  входящие  в  фокусный  класс  по  окружению 

интерпретируемого  падежа,  выступают  в  разных  ситуационных  ролях 

относительно  глагола  и  существительного,  находящегося  в  фокусе 

рамки. 

Семантическая  интерпретация  этих  мест  достигается  в  результате 

генерализации словоупотреблений финитных форм глагола и его актантов. 

Генерализация  дает  семантическое  представление  класса  элементарных 

ситуаций. 

В 

этом 

случае 

референт 

глагольного 

десигната 

интерпретируется  как  семантический  класс  глагола.  Аранжировка 

генерализаций каждого актанта в отношении к генерализации глагольного 

признака дает синтагматическое поле В. Порцига. 

Описание синтагматического поля в виде фрейма выявляет не только 

значение  семантического  класса  глагола,  но  и  значение  падежа  каждого 

актанта,  входящего  в  глагольный  узел.  Значение  падежей  актантов 

трехвалентных  глаголов  определяется  путем  указания  их  места  в 

синтаксической  конструкции  глагольного  узла  и  генерализации 

соответствующей непосредственно составляющей. 

Например,  значение  именительного  падежа  определяется  путем 

указания  его  места  в  синтаксической  конструкции  глагольного  узла  и 

генерализации 

соответствующей 

непосредственно 

составляющей: 

"агентив,  который  изготовляет  предмет  (комплетив)  из  какого-либо 

материала  (локатива),  подвергая  последний  простейшему  физическому 

воздействию – деформации".  

Соответственно  определяются  и  другие  падежи,  но  уже  в  виде 

перифразы  толкования:  родительный  падеж  с  предлогом  из  (

из

N

2

р

)  – 

"локатив  (материал),  из  которого  изготавливается  комплетив  (предмет  = 

24 

 

продукт)  агентивом,  путем  подвержения  последнего  простейшему 

физическому  воздействию  –  деформации".  Аналогичным  образом 

определяется  значение  падежей  при  конверсивных  и  синонимических 

трансформациях, а также при замене активной диатезы пассивной. 

В  качестве  генерализации  падежей  можно  использовать  предметные 

константы  предикатов  С.К.  Шаумяна  (агентив,  инструментив,  аффектив, 

локатив,  комплетив,  объектив),  или  "глубинные  значения"  падежа  Ч. 

Филлмора.  Генерализации  актантов  имеют  характер  универсалий.  Для 

определения  общего  значения  падежа,  например,  родительного,  самой  по 

себе  константы  ("глубинного  значения")  падежа  недостаточно. 

Необходимо  исчисление  глагольных  узлов,  в  которых  употребляется 

данный падеж. 

Определение значения падежа происходит в результате интерпретации 

места  актанта  в  синтагматическом  поле  глагольного  узла.  В  глубинной 

структуре  предложения  во  всех  языках  имеется  позиционное  ядро, 

состоящее  из  глагола  и  одной  или  более  именных  групп,  каждая  из 

которых  находится  в  особом  падежном  отношении  к  ядру  и, 

следовательно,  к  глаголу.  Именно  на  этом  самом  "глубинном"  уровне 

следует  искать  наиболее  явные  черты  сходства  между  глубинными 

структурами предложений в разных языках. 

Сопоставительный анализ семантических групп глаголов состоит в на-

хождении  эквивалентных  предикативных  фраз  и  последовательного 

сравнения  непосредственно  составляющих  с  учетом  места  актанта 

относительно  глагола,  семного  состава  их  семантем,  определенных  в 

терминах  констант  (агентив,  инструментив  и  др.)  и  сем  непредметных 

признаков  (место,  направление  приближения,  цель,  инструмент  и  др.). 

Семантика падежа производна от семантического класса глаголов и места 

актанта в структуре глагольного узла. 

 

  Түйін 

 

Берілген  мақала  орыс  жҽне  ағылшын  тіліндегі  сҽйкес  ҽр  түрлі  семантикалық 

топтардың  предикативтік  фразаларының  құрамында  үш  актантты  етістік  арқылы 

басқарылатын, предлогы бар ілік септігінің формасы жайлы. 

 

Summary 

The given article is about the predicative phrases with the three- placed verbs, conducted 

genitive case with prepositions in Russian and their equivalents in English. 

 

Список использованных источников 

 

1 Шаумян С.К. Философские вопросы структурной лингвистики. – М.: 

Наука, 1971. 

2  Сулейменова  Э.Д.  Казахский  и  русский  языки.  Основы 

контрастивной  лингвистики. – Алматы: Демеу, 1996. 

25 

 

3  Филлмор  Ч.  Дело  о  падеже  //  Зарубежная  лингвистика.  III.  –  М.: 

Издат. группа «Прогресс», 1999.  

4 Филлмор Ч. Дело о падеже открывается вновь // Новое в зарубежной 

лингвистике. – М.: Прогресс, 1981.  

5  Апресян  Ю.Д.    Экспериментальное  исследование  семантики  

русского глагола. – М.: УРСС, 2004.  

6  Теньер  Л.  Основы  структурного  синтаксиса  /  Пер.  с  франц.  –  М.: 

Прогресс, 1988.  

7 Якобсон Р.О. К общему учению о падеже // Якобсон Р.О. Избранные 

работы. – М., 1998.  

8  Редькин  В.А.  Взаимосвязь  трансформационного  и  компонентного 

анализа при семантизации непосредственно составляющих предикативных 

фраз // Семантические категории языка и методы их изучения. – Уфа, 1985.  

 

жүктеу/скачать 5,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: