-85 жж. Қазақстанның дамуындағы өзгерістер

төменгі вольтты аппараттар шығаратын зауыты, «Семейкобальт» 
зауыты.
Республикада 
машина жасауды 
дамыту 
барысында 
Павлодар машина зауытының негізінде 
трактор зауыты 
қүрылысының салынуы 
маңызды 
оқиға. 
Ертіс 
химия- 
металлургия зауыты, Өскемен титан-магний комбинаты, Ленино- 
гор мырыш және Павлодар глинозем зауыттары, №2 Жезқазған 
кен байыту 
фабрикасы, Златоуст-Беловск карьері, 
Тишинск 
кеніші 
іске қосылды. Соколов-Сарыбай және Караганды 
комбинаттарының, Ермаков ферросплав зауыттарының қара 
металлургиясы жедел өркендей түсті. Екібастүз комір басссейні 
ірі энергетика базасына айналды. «Қаратау» тау-кен химиялық 
комбинатының екінші 
кезегі іске қосылып, елдегі фосфор 
қүрамы бар шикізатты шығаратын ірі кәсіпорынға айналды. 
Фосфор түздарының Шымкент зауыты, Гурьев полиэтилен 
зауыты, 
Жамбыл 
суперфосфат 
зауыты, 
Балқаш 
тау-кен 
металлургиясы, Лениногор полиметалл комбинаты түрмыстық 
химия 
саласындағы 
ірі 
кәсіпорындар 
қатарына 
кірді. 
Қызылордада целлюлоза-картон комбинаты пайдалануға берілді. 
Шымкентте, 
Целиноградта, 
Қостанайда, 
Қарағандыда, 
Павлодарда дөңгелек 
жөндейтін 
зауыттар 
түрғызылды. 
Қазақстан сары фосфордың одақ бойынша ондірілетін онімінің 
90%, фосфаттьщ 40%, мыстың, мырыштың, корғасынның 70% 
берді. Республика КСРО-да хром өндіруден бірінші орынға, ал 
көмір, темір және маргенец кендерін өндіруде үшінші орынға 
шықты. Қарсақ, Таңатар, Прорва 
кен орындары пайдалануға 
берілді. Маңғышлақтағы мүнай және газ кен орындарын игеру 
шаралары жүзеге асырылды. 
1965 жылы Өзен кен орнының 
мүнайы ел қажетіне берілді. Қазақстанның теміржол желісі 
1961-1965 жылдары 948 шақырымнан, 
1966 жылдың 
1 
қаңтарында 12 419 шақырымға үзарды. 1965 жылы Қазақстанның 
автомобиль тас жолдарының үзындығы 
24 мың шақырымға 
жетті. 
Республикада 30 телевизиялық станция жүмыс істеп, 
республиканың 3 млн. халқын қамтамасыз етті.
1965 жылы 
наурызда 
КОКП Орталық Комитетінің 
Пленумы 
халық 
шаруашылығының 
омірлік 
маңызды 
салаларында қалыптасқан жағдайларды талқылап, колхоздар мен 
совхоздардьщ қызметінде кеткен кемшіліктерге терең талдау 
жасады. Ауыл шаруашылық онімдерін мемлекетке дайындаудың 
бірнеше жылдық 
түрақты жоспары жасалып, негізгі дәнді
261

дақылдардың откізу бағасы котерілді. Ауыл шаруашылығына 
болінетін күрделі қаржыны кобейту, колхоздар мен совхоздардын 
материалдық-техникалық базасын нығайту. оған шаруашылык 
есепті енгізу, рентабельділік деңгейге котеру козделді. 
Бүл 
шаралардың борі 
жартылай орындадғанымен 
айтарлықтай 
нотиже берді. 1970 жылы онеркәсіп онімі ондірістің тиімділігін 
арттыру есебінен 70 % ості. 1970 жылдың аяғында Қазакстанда 
7,3 млн. ірі кара, 32 млн. кой мен ешкі, 2,3 млн. шошка осірілді. 
Ауыл шаруашылығындағы жалпы онімінің осуі 28% болды.
70-ші жылдардың 
басында 60-шы жылдардың ортасында 
басталған 
реформалар тежеле бастады. Қоғамдык ондірістіц 
тиімділігін 
арттыру 
мүмкін 
болмады. 
Экономнкалык 
нотенциалды күшейту республиканың резервтерін жстенсивті 
пайдалану арқылы, яғни шикізат пен отын-энергетмкалык 
ресурстарын айналымға салу есебінен жүзеге асырылды. Осы- 
ның нотижесінде онерКосіптің 
ондіруші 
секторының 
үлесі 
салыстырмалы түрде жоғары болды (1986 жылы КСРО бойынша 
14,7%), ал машина жасау жалпы ондірістік онеркосіптің 7% 
(КСРО бойынша 27,4%) болды. Мыңға жуык жаңа онеркосіптік 
косіпорындар мен цехтар іске косылды. Оның катарында Қазак 
газ оңдеу зауыты, Шевченко пластмасса зауыты. Қарағанды 
резина техникалык бүйымдар зауыты, Павлодар жоне Шымкент 
мүнай 
оңдеу 
зауыттары, 
Караганды 
металлчргиялык 
комбинатындағы ақ каңылтыр цехы, Екібастүз жоне Ермаков 
ГРЭС-і, Қапшағай ГЭС-і, Жойрем кен байыту комбинаты жоне 
т.б. бар. Мангышлак. Қарата\-Жамбыл, Павлодар-Екібастүз 
аумақтык-онеркосіптік комплекстері салынды. 1976-1980 жж. 
түргызылған және іске косылган ірі онеркәсіптік косіпорын- 
дардыңсаны 117 болса, 1981-1985 жж. 60-ка жетті.
25 жыл ішінде (1960-1985 жж.) жүмысшылардың саны 2347 
мың адамга немесе 203%-ке артты. Өнеркосіп пен қүрылыста 
жүмыс істейтін халықтын үлес салмағы үштен бірге ості (1985 ж. 
- 31,2%). Өндірістің дамуы калалар санының артуына гүрткі 
болды. 1989 жылғы Бүкілодактык халык санагыныц негізінде 
Қазакстанда 50 мыцнан аса түргыны бар 30, 100 мыинан асгам 
халқы бар 19, ал 300 мыңнан аса түргыны бар бес кала болды.
1970 
жылы 
тарихта 
бірінші 
рет 
кала 
мен 
а\ыл 
түрғындарының үлес салмагы тең түсті, ал 80-ші жылдардан 
бастап республика түрғындары арасында кала халкының саны 
арта бастады (1987 ж. 58°о).
2 6 2

Экономика негізінде орталықтың нүскаулык басқаруы мен 
октемдік әрекеттері сақталды. Қазакстан онеркосібінің 50°о 
одақтық министрліктің қарамағында болды. 
Республикада 
жоғары технологиялық онім беретін косіпорындар болған жок. 
Қазакстан әлі де, біржақты, шикізат шығару бағытында болды. 
Халық түтынатын азық-түлік тек пен баска тауарлардың 60% 
баска 
одактас 
республикалардан 
келді. 
Пайдалы 
казба 
байлыктарды ондіру мен энергия коздерін осіру 
каркыны 
шикізат пен энергияны томен тиімділікпен пайдалану аркылы 
жүзеге асты. Мысалы. 80-ші жылдардың 
ортасында 
КСРО 
онімнің бір бірлігін шығаруда энергия мен шикізатты Батыс 
Еуропа мен АҚШ-ка Караганда 2-3 есе артык жүмсады. Комірді 
ондіру кезінде оның 50-60%, мүнайдың 70%, темір рудасының 
11,5% шығынға үшырады. Егер 1970-1975 жж. онеркосіптік 
онімнің жарты жылдык осімі 8,4°ь болса, 1980-1985 жж. 3,8°о 
күрады, үлттық кірістің осімі осы үш жылда 4,4-тен 1,4%-ке 
азайды.
Ауыл шаруашылығы тиімділігінің томен болуы салдарынан 
шаруалардың еңбек нәтижесіне коңілі толмады. Жүмыскерлердіц 
ондірістен шеттетілуі, орталыктың октемдігі 80-ші жылдардың 
ішінде Қазакстан экономикасын дағдарысқа океп соктырды. Мал 
шаруашылығы (күс онімдерінен баска), озін-озі актай алмады. 
Егер 1970 жылы зиян шеккен колхоздар мен совхоздардың үлес 
салмағы 15% болса, 1985 жылы ол 51% болды. Мысалы, кой 
1971 жылдан 1981 жылға дейін 3,4 миллион баска оссе, ал 1981- 
1985 жж. осім болған жок. Ауыл шаруашылығына болінетін 
күрделі каржыны түракты түрде осіріп, энергетикалык куат екі 
есе артканның озінде бүл саланың жалпы онім колемі уакыт 
откен сайын томендей берді. Мәселен, ең жаксы корсеткіштерге 
кол жеткен 1966-1970 жж. жылдык осім каркыны 28% болса, ал 
1971-1975 жж. -15%, 1981-1985 жж.= 0,1% кана болды. Егер 
аграрлык комплекстің жалпы онімінде жеке косалкы шаруашы- 
лыктардың үлесін коса ескергенде (жылына орта есеппен: 1981- 
1985 жж. картоп 56 %, коконіс -32 %, бақша онімдері -35%. 
жеміс-жидек 53%, ет 31%, сүт 44%, жүмыртка 35%, жүн 
22%), колхоз-совхоз күрылымдарында аталған жылдарда жалпы 
онім деңгейінің мәз еместігін байкауға болады. Бір жүмыскерге 
шакканда оның барлық қызметінен түсетін таза пайда Қазакстан 
бойынша небәрі 11 сом болды, ал АҚШ-та бүл корсеткіш 
59 
мың доллар, Үлыбританияда 
42 мың, Германияда 
32 мың
2 63

доллар қүрады. Бір қызметкер орта есеппен 13 адамды асырады 
(АҚШ-та 80, Швейцарияда 100, Нидерландта бОадам). 1981 
1985 жж. Қазақстандағы колхоздар мен совхоздардың 53% озін- 
озі ақтай алмады, ал зиянның молшері миллиард сомға жетті. 
Мал шаруашылығындағы ондіріске жүмсалған 100 сом 1981- 
1985 жж. жалпы онімге шаққанда 120 сом болды. 
Аталған 
жылдары сату бағасы ірі қараның етін. кокон істі, кант 
қызылшасын, сүтті және сүт онімдерін, шошқа етін, жүн ондіруге 
кететін озіндік қүнның орнын толтыра алмады. КСРО жыл сайын 
шетелден 
3,8 млрд. АҚШ долларына азық-түлік сатып алып 
отырды.
Осындай 
экономикалық 
қайшылықтар 
оз 
кезегінде 
әлеуметтік проблемалар мен іштей наразылықтарды туғызып, 
үлтаралық қатынастар арасындағы қайшылықтар 
1979 жылы 
Целиноградта болған оқиғаға әкеп соқтырды. КОКП Орталық 
Комитетінің 
шешімімен Ақмола облысының Ерейментау 
қаласында әкімшілік орталығы орналаскан неміс автономиясы 
қүрылды. 
Оның қүрамына Ақмола, Павлодар, Қарағанды, 
сондай-ақ Кокшетау облыстарының бірқатар аудандары кіруге 
тиіс еді. 1979 жылы 16 маусымда Орталықтың бүл шешіміне 
қарсы 
Ақмолада, 
Атбасарда, 
Ерейментауда, 
Кокшетауда 
митингілер, демонстрациялар отті.
70-ші 
жылдардың аяғында, 80-ші жылдардың басында 
сыртқы саясатта жіберілген қателіктер кеңес халқына қымбатка 
түсті. 
1979 жылы 27 желтоқсанда ауған басшылығының 
отінішімен Ауғанстанға әскер кіргізілді. Кеңес оскері Ауған- 
станда 1989 жылдың 15 ақпанына дейін болды. Ресми мәлімет- 
тер бойынша, онда 13 мыңнан аса адам қаза тауып, 37 мың 
солдат, офицер әртүрлі жарақат алып, кобі мүгедек болып кал­
лы. Өмірдің барлық салаларындағы дағдарыс қоғамды дамыту- 
дың жаңа жолдарын іздеуге можбүр етті.

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: