Бірінші кітап (роман – диалогия)

Зиба  əпкем  мені  көргенде  ажары  кіріп,  көңілденіп  кеткен  сияқты

көрінді  маған.  Ішімнен  қуанып  қалдым.  Əпкем  жазылады,  екен-ау

деген үміт сəулесі жүрегімді жылытқандай болды.

−  Мырзагелді  маған  бəрін  айтты.  Екеуің  бір  іс  бастапсыңдар.

Сəтімен  болсын,  Барсхан.  Еңбек  етсең  –  емесің.  Осында  қалсаң,  қал.

Күзде жиын-теріннен соң, өзіңді қалаға алдырамын. Біздің қолымызда

тұрып оқисың. Тəңір қош көрсе, мен де жазылып кетермін...

Əпкем əдеттегідей ып-ыстық алақанымен басымнан сипап отырып,

осыны  айтты.  Жүзі  жарқылдап,  даусы  саңқылдап  айтты.  Бұрынғыдай

буынып, жөтелген де жоқ.

Күзге  қарай  алдымнан  арсалаңдап  бір  жақсылық  күн  туатындай,

мен  де  кəдімгідей  қанаттанып  қалдым.  Ұнжырғам  түсіп  кірген  едім,

қайратқа  мініп,  қоштасып,  есіктен  шығып  бара  жатып,  артыма

бұрылып  қарап  едім,  əпкем  түсі  бұзылып,  көзін  орамалымен  сүртіп

отыр екен. Кідіріп, табалдырықта тұрып қалдым. Əпкем қолын бұлғап:

−  Бара  бер,  Барсхан.  Əшейін  көзіме  бірдеңе  түсіп  кетті,  –  деді

даусы бұзылыңқырап. – Тəңірім сені тағдырдың тəлкегінен сақтасын.

Азаматсың  ғой,  азып-тозба.  Жақсы  адамның  баласы  жабыққанын

білдірмейді.  Жабықсаң  –  дұшпандарың  табалайды.  Тəңірім  саған

абырой  беріп,  достың  күлкісінен,  дұшпанның  табасынан  сақтасын.

Бар, бар енді! – деп қату айтты.

Кете бардым.

Сол күні жездем екеуміз Молотов пен Қаракемер арасындағы ұзын

арықтың  бойынан,  қамысы  мен  қарасорасы,  бидайығы,  түйежантағы

қалың,  құмдақтау  жерге  күрек  салып,  қауындықтың  топырағын

баптадық. Екі-үш күнде едəуір егістікті тақтайдай тегістеп, ирек-ирек

атыз салып, тұқымды отырғызып тастадық.

Бір  апта  шамасында  топырақты  түрткілеп,  жұмыртқаны  жарып

шыққан  үрпек  балапан  сияқтанып,  үшкірленіп,  қауынның  белгісі

біліне  бастады.  Күннің  көзін  көрді  болды,  құлақтанып,  жапырағы  да

көрініп  қалды.  Балапан  басып  шығарған  күрке-тауықтай  болып,

əлгінің қасынан айналшықтап кете алмаймын. Арасындағы арам шөбін

жұламын,  топырағын  қопсытамын.  Кəдімгі  кəнігі  диқан  болдым  да

қалдым. Мырзагелді қалаға кеткен. Басыма қамыстан шалаш тұрғызып

алғанмын.  Төсенішім  де  қалың  қамыс.  Робинзон  Крузо  сияқтымын.

Робинзон  Крузоны  оу  баяғыда-ақ,  Мыңбұлақ  кітапханасынан  алып

оқып қойғанмын.

Сонда,  мен  де  елсіз  аралда  жалғыз  қалып  көрер  ме  едім  деп  бала

қиялға  кетуші  едім.  Сол  қиял  шындыққа  айналды.  Шалаштың  бір

бұрышында  бір  дорба  жарма,  тоң  май,  аздаған  ет,  тамақ  пісіретін

котелок,  қалайы  қасық,  табақ  тағы  басқа  бірдеңелер  тұрады.  Бəрін

жездем  əкеп  тастап  кеткен.  Бір  матрас,  одеялым  да  бар.  Интернаттікі

ғой.

Үлкен  арықтың  аржағында  аулақта  қой  баққан  қарашайдың

шайласы  тұрады.  Тағы  да  болса  сол  медеу.  Əйтпесе,  айдала.  Қалың

қамыс пен шеңгел ғана ызындайды.

Айтпақшы,  шеңгел  гүлдеді.  Тікені  ызғарлы  болса  да,  гүлі  əдемі.

Шеңгел  есіре  гүлдеген  түннің  бірінде  Зиба  əпкем  түсіме  кірді.  Қос

ақбоз ат жеккен, қоңыраулы пəуескеге мініп алған екен деймін. «Мен

де  мінейінші.  Пəуескеге  жегілген  аттардың  божысын  мен

ұстайыншы»,  –  деп  айқайлаймын.  Бірақ  əлдеқалай  əлгі  аттар

пəуескемен  бірге  аспанға  көтеріліп,  арқырап  бара  жатады.  Əпкем

менің даусымды естімейді. Назарын да салмайды. «Мұнысы несі, мені

танымай қалды ма»... – деп жатып оянып кеттім.

Түсте ақбоз ат мінген жақсы деуші еді Айша. Бір емес, қос ақбоз.

Сірə, əпкем емделіп, жазылып кеткен шығар дедім.

Ұйқым  қашып  кеткен  сияқты.  Түннің  қай  мезгілі,  шамалай

алмадым.  Жұлдыздар  самсап  тұр.  Мүлгіген  дүние.  Тек  шекшек

шырылдайды.  Əсіресе  қазір  бəрі  қосыла  шырылдап,  қандай  бір  зарға

салған сияқты. Əлгі түстің əсерінен айыға алмадым. Бойым тоңазыды.

Ақбоз аттар жеккені жақсы. Бірақ аспанға ұшқаны қалай...

Үміт  пен  күдік  арпалысында  жатып,  қайтадан  ұйықтап  кетіппін.

Оянсам,  күн  сəске  болып  қапты.  Тура  салып,  канал  сияқты  үлкен

арықтағы суға бір сүңгіп алып, қауындықты араладым. Қауын гүлдеді.

Ширатылып,  шырмауықтай  болып,  желі  тартыла  бастады.  Бұйырса,

енді  түйнек  тастайды.  Қылаудай  бір  арамшөп  жоқ.  Егістігім  тап-таза.

Мақтау  сөзге  сараңдау  Мырзагелді  жездем  əнебір  күні  мені  көкке

көтере  мақтап  кеткен.  Арамшөпті  ертеден  тұрып  кешке  дейін  жұлып

тазалағаннан алақандарым көк нілденіп, қасаңданып, құммен ысқылап

қанша  жусам  да  кетпей,  есіл  еңбегімді  растаушы  мөрдей  басылып

қалды.

Сөйтсем...  бірде-бір  арамшөп  жоқ  деп  жүрсем...  Қауындықта

миядай  көкшіл,  көк  те  емес,  сұр  да  емес,  сол  екеуінің  арасынан

жаратылған  дүбəра  сияқтанып,  мен  бұрын  көрмеген  бір  өсімдік

түртиіп-түртиіп шығып келе жатты.

Оның залал екенін де, пайдалы екенін айыра алмай, жұларымды да,

жұлмасымды  да  білмей,  аңтарылып  қалдым.  Кімнен  сұрарымды  да

білмеймін.  Айналада  сұрайтын  адам  да  жоқ.  Мен  Робинзонмын  ғой.

Жалғызбын. Сонау аулақтағы қойшы қарашай Білəлдан барып сұрайын

деп  бір  оқталдым.  Қойшы  кісі  диханшылық  жағдайын  қайдан  білсін

деп бір ойладым.

Оның үстіне Мырзагелді жездем айтқан:

− Қауындықты бейсеубет, бөтен адам араламасын, – деген.

Бөтен  кезден,  əлдеқалай  жайылып  келген  малдан  сақтасын  деп

қауындықтың  бұрыш-бұрышына  «қарауыл»  қойып  қойғанбыз.

Онымыз орыстардың зират басындағы крештері сияқты кəдімгі айқыш

таяқ.  Үстіне  «шапан  кигізіп»,  басына  ескі-құсқы  малақай  кигізіп

қойғанбыз.  Қалбайып-қалбайып  тұрады.  Соны  да  кəдімгідей  қара

тұтамын. Менің үндемес, қимылсыз «достарым» солар.

Жездемнің  тапсыруымен  бір  мезгіл  пішен  шабамын.  Жүзіне  күн

шағылысып  жарқылдаған  шалғы  орағы  да  бар.  Қайрақ  тасым  да  бар.

Оратыным нар қамыс емес, құрақ қамыс, бидайық, жабайы жоңышқа,

түйе жантақ.

Сөйте-сөйте  кəдімгідей  бір  мая  шөп  те  тұрғыздым.  Егер  нар

қамысты да жыға берсем, бұл мая баяғы Мыңбұлақтағы Молдарайым

атам  жиған  маядай  үлкен  болар  еді.  Бірақ  нар  қамыс  мал  жеуге

жарамайды.  Əрі  десе,  оны  бұзғым  да  келмейді.  Өйткені  арасында

бірлі-жарым  қырғауыл  жүреді.  Қазір  балапан  басып  шығарған  да

шығар.  Олай  дейтінім,  алғаш  мен  осында  келгенде  қырғауылдың

қоразы  мен  мекіші  түні  бойы  бірін-бірі  іздеп,  бірін-бірі  шақырып,

зарлап  шығатын.  А,  бəлкім,  ол  махаббат  əні  болар,  оны  мен  қайдан

білейін?

Қырғауыл  екеш  қырғауыл  да  менен  гөрі  бақыттырақ,  атасына

нəлет. Жалғыз емес. Енді балапандармен тіпті көбейеді. Əлбетте, біреу

атып кетпесе. Дегенмен, қырғауылдың да жауы коп. Əсіресе адамдар.

Мыңбұлақта  қазір  шыбынсыз  жаз.  Маса  дегенді  білмейді.  А  л  мұнда

масаға  жем  болған  басым-ай  десеңші.  Қайран  Мыңбұлақтың  қадірін

сонда білесің. Маса талағанда бəрін де талақ тастап, шілдеде басында

қар  жататын  Тəңіртауға  тартып  кеткім  келеді.  Бірақ  қол-аяғым

байлаулы. Аяқ-қолымда кісен жоқ, шідер де жоқ. Бірақ ит тіршіліктің

бұғалығынан  босана  алмаймын.  Сол.  Босана  алмаймын.  Неге  екенін

өзім де түсінбеймін.

Сөйтіп жүргенде жездем келді. Маған қаладан алма, кəдімгі бөлке

нан, бауырсақ, пісірген ет əкеліпті. Жап-жаңа мəйкіні көргенде қуанып

қалдым. Денеме жаңа көйлек тимегелі қашан. Қашан екені есімде жоқ.

Жездемнің  жүзі  сынықтау  көрінді.  Отыра  қалып,  махоркасын  тарта

береді.

−  Зиба  əпкем  доқтырға  қаралды  ма?  –  дедім  өзімді-өзім  зорлап.

Бетіме қарап тұрып, көзін тайдырып əкетті де:

− Əпкең тəуір, – деді.

Əуелі қауындықты көзбен шолып, жақындағы бірер түйнекті түртіп

көрді.

− Енді көп кешікпей пісіп те қалар. Аман-есен жинап алсақ, қалаға

тасып сатамыз. Шыда, – деді.

Мен  оған  əлгі  бір  бейтаныс  шөпті  көрсеттім.  Өзі  де  зəлім  болар,

қауын  жапырақтарының  арасынан  көрінбей,  бұғып,  жасырынып

жатады.

Жездемнің түсі бұзылыңқырап:

− Бұл бəле қайдан жүр? – деді.

− Аға, ол не?

Басын шайқады.

− Бұл сұңғыла.

− Сұңғыла деген не?

− Сұңғыла деген – еңбегің еш, тұзың сор деген сөз.

− Неғып?

− Қауының енді өспейді.

− Неғып?

− Неғып, неғып! Соғып! – Мырзагелді түнерді. – Арам ғой, арам!

Лаң!  Əп-əдемі  егінді  лаңдапты  ғой.  Бұл  енді  қауынды  сорып  қояды.

Қауын  боп-боз  болып,  піспей  қалады.  Асқабақ  сияқты  кіртілдек

болады.

− Жұлып тастаса қайтеді?

− Жұлсаң қайтып шығады.

− Тағы да жұлса ше?

Оқшия қарап тұрды да:

− Мейлі. Жұла бер. Жұла бер, жұла бер!

Жерге  бір  түкірді  де,  сылти  басып  Молотов  жаққа  кетіп  қалды.

Сылтып  басып  барады.  Соғыста  аяғына  оқ  тиген  шығар.  Бұрын

білдірмеуші еді. Енді шынымен ақсаңдап барады. Мына сұңғыла оған

фашистің оғынан да жаман тиді ме? Не болды?

Аңқиып  тұрып-тұрып,  əлгі  сұңғыла  деген  иттің  біреуін  жұлып

алдым. Иісі мия сияқты жағымсыз, ащы екен.

Тағы  еңкейіп,  тағы  жұлдым.  Ендігі  зəлім  жауым  осы  деп  екілене

жұламын. Бұл енді менің қиян-кескі соғысым.

Айтпақшы,  соғыс  аяқталыпты.  Оны  айдалада  жатып  мен  қайдан

білейін? Əнекүні Білəл қойшының үйіне барғанда сол айтты.

−  Гитлер  капут!  Құрлық  фашист  құрыды,  –  деді.  –  Енді  бізді

Кавказға қайтаратын шығар, – деп қойды.

Кейін-кейін  білдім.  Жеңіс  күні  деп  елдің  бəрі  той  тойлапты.

Қуанышы  мен  жылап-сықтауы  аралас  орасан  думан  болыпты.  Мен

оның бірін де білмеймін.

Тек Білəл қойшы айтқан соң, бірінші ойыма сап ете қалғаны: енді

Нəметқұл  көкем,  Махан  көкем,  Сейсенбай  көкем...  Орха  мен  Ноха

көкелерім  елге  қайтатын  шығар.  Бізді  Мыңбұлаққа  қайтадан  көшіріп

алатын шығар деген бір иненің жасуындай нəзік үміт ішімде жылт ете

қалды.

Білəл  қойшы  Кавказ  тауға  қайтуды  армандайды.  Мен  Тəңіртауға

қайтуды  аңсаймын.  Екеуміз  де  таулықпыз.  Сірə,  таусыз  өмір  сүре

алмайтын  болармыз.  Бізді  таулар  тартып  тұратын  қандай  құдірет  –

білмеймін.

Сонымен, соғыс бітіпті.

Ал  менің  соғысым  енді  басталды.  Сұңғыламен  соғыс.  Күн  батып,

қас қарайғанша талайын жайраттым-ау деймін. Алақандарым күлдіреп

ойылып, ақжем болып кетті. Сасық иіс қолқаңды қабады. Суға салып

жудым, жудым. Алақаным ашиды. Ашиды.

Сілейіп,  қатып  ұйықтап  қалыппын.  Масайраған  масалардың

шаққанын  да  сезбеппін.  Сөйтсем,  ұйықтамауым  керек  екен.  Таң  ата

тұрып  қарасам:  кешегі  жұлған  сұңғылам  андыздап  қайтадан  түртиіп,

түртиіп тұр. Бұл не бəле?!

Тамырын күрекпен отайын десем, қауынның тамыры қоса кетеді.

Түбіріне  тақап  жұлсам,  түйежантақтың  тамырындай  болып,  боп-

боз  шұбалшындай  шұбатылып,  резіңкедей  созылып  кете  береді,  кете

береді...

Бірақ мен арпалыстым. Отаудай-ақ отадым.

Қайта шығады. Тағы да жұламын.

Қайдағы бір зəрлі өсімдікпен арпалыстырып қойған Құдай!

Есіме түсті. Мектепте Досмырза директор өткен қыста тарихтан бір

аңыз айтып беріп еді. Ертеде-ертеде, Грекия деген елде, Зевс құдайдың

қаһарына  ұшыраған  Сизиф  дейтін  сорлы,  дəу  тасты  таудың  етегінен

басына  қарай  домалатады  екен.  Тасты  таудың  басына  шығара  берген

кезде, тас қайтадан етекке қарай қаша жөнеледі екен. Қайтадан шынға

қарай  итереді,  қайтадан...  Қайтадан.  Қайтадан.  Қайтадан!  Атасына

нəлет!  Сизиф  сорлы  Зевстің  бұйрығымен  сол  тасты  əлі  домалатып

жүрген көрінеді.

Сизиф  сол  дəу  тасты  таудың  басына  шығарып,  əбден  нықтап

орнықтырып,  енді  қайтадан  еңіске  қарай  домалап  кетпестей  етіп

бекітіп, «уһ» деп демін алған сəтте заман түзелмек.

Заман  бұзылған  ғой.  Бұзылған.  Əйтпесе,  Сизифті  аяса  қайтеді?

Аяныш  деген  қайда,  атасына  нəлет!  Аяныштың  жоқтығынан  дүние

бұзылмақ. Адамдар азбақ. Табиғат тозбақ.

Зəрлі  сұңғыла  тамырын  мен  суырып  болған  күні  қауын  да  піспек.

Піскен  қауынды  Мырзагелді  екеуміз  қаладағы  Атшабардың  базарына

апарып сатып, байимыз, атасына нəлет! Біз де байимыз. Тапқан ақшаға

ең алдымен Айшаны киіндірем. Масатыдай жасыл көйлек, аппақ шəйі

орамал,  əміркен  кебіс-мəсі  алып  беремін.  Үстіміздегі  қомыт  көйлекті

лақтырамыз.  Бар  жоқшылық,  жаманшылық  осымен  кет  деп  отқа

жағамыз.  Қарындасым  мен  інімді  де  мұнтаздай  киіндіріп  қоямын.

Нəметқұл  көкем  бізді  көшіріп  елге  барғанда,  басқаны  былай  қойып,

Тасбеттің  өзі  мені  танымай  қалады.  Шырыштай  болып  киінемін.

Басыма  Едігенің  кепкесіндей  жап-жаңа,  сегіз  қырлы,  түрлі-түсті

кепкені  қисайтыңқырап  киіп  аламын.  Аяғымда  сықырлауық  əміркен

етік болады.

Тасбеттің алдынан олай бір өтіп, былай бір өтіп, етігімнің ұлтанын

əдейілеп сықыр-сықыр, шиқ-шиқ еткіземін.

Шұбар  мұғалім  апайдың  тəмпіш  мұрын  тəлпіш  қызы  да  мені

танымай... жоқ, танып:

− Ой, Барсха - а - ан! Қалай өзгеріп кеткенсің! – деп алақандарын

сарт  еткізіп,  иегін  таянып,  сұқтана  қарап  тұрып  қалады.  Егер  болса...

Көшіп кеткен шығар.

Солай, Барсхан.

Таңның  атысы,  күннің  батысы  сұңғыламен  соғысамын.  Осы

бірсыдырғы  сұрапыл  соғыстан  басым  айналады.  Сірə,  күл  түстес

сұңғыла  улы  шығар.  Бұл  соғыс  өмірі  бітпейтіндей  көрінеді.  Тəңір,

тағдыр  қанша  ғұмыр  береді,  соның  бəрі  осы  сұңғыла  соғыспен

өтетіндей болады. Торығамын. Сөйте тұра, қайтадан сүліктей сүлесоқ,

сұрықсыз тамырды жұла беремін. Жұла беремін.

Бұл не? Жазмыш па?

Сөйте-сөйте, ара-тұра, қауынның кейбір қарны томпайып, пісігі де

білінейін  деп  қалды.  Кəдімгідей  қош  иісі  бар.  Түгі  түсе  бастады.  Бұл

енді сұңғыладан сау қалғандары. Ал сұңғыла сорып қойғандары баяғы

бала күнімде, Таласбай бұлақтың əуітінде өзім тепкен жыланның шала

жұтқан  көкқасқа  бақасындай  сөлсіз.  Бозарып  жатады.  Реңсіз.  Тумай

жатып  қартайған  ауру  баладай.  Беті  əжім-əжім.  Құрысқан.  Сұңғыла

шөп  əлі  де  есіріп  тұр.  Кеше  жұлып  тастағаным  бүгін  қайтадан  сұр

жыландай  басын  қақшитып  тұрады.  Біртүрлі  кектеніп  алдым.  Қаным

қараяды.  Жау  көргендей  жұлқына  жұламын.  Еңкейе-еңкейе  белім

талады.

Анда-санда  белімді  жазып,  жан-жаққа  қараймын.  Нар  қамыс

түскиіздей  тұтасып  тұрады.  Шеңгел  гүлін  төгіп,  қауашақ  шығарып

қалыпты.  Шеңгел  екеш  шеңгел  де  тұқымын  қамдайды.  Осы  қауашақ

піскенде іші дəнге толады. Сонда сəл жел соқса, шеңгел қауашақтары

кішкентай  жез  қоңырау  сияқты  сыңғырлайды.  Бірақ  біртүрлі  мұңды

сыңғыр. Шарасыздың, əлде Сизифтің мұңы сияқты.

Сизиф  менің  көкем  ғой.  Туысқанбыз.  Ол  тау  басына  түйедей  тас

домалатады.  Өмір-бақи,  дүние-дүние  боп  қанша  тұрады,  сонша

домалатады.

Мен,  Сизифтің  туысқаны,  ғұмыр  бойы  таусылмайтын  сұп-сұр,

күлбет сұңғыланы жұла беремін, жұла беремін.

Екеуміз де қаһарға ұшырағанбыз.

А, бəлкім, сол Сизиф мен өзім шығармын. Алыстағы ертегілер елі

Грекиядан адасып келген шығармын.

Бірақ  Сизиф  тауға  тас  домалатқанда  ұдайы  көзін  аспанға

қадайтын... Көкке...

Ал  мен  болсам  үнемі  жерге  қараймын.  Көзімді  жерге,  топыраққа,

күлбет  жалмауызға  қадаймын.  Белім  де  содан  бүкшиіңкіреп  барады.

Соны жазып алу үшін, анда-санда бой жазу үшін сіресіп түрегелемін.

Сонда бір сот аспанға да көзім түседі. Боз топырақтан құрғаған көзім

сонда  шайдай  ашылып,  аспанның  көгіне  суарылып,  қайралып,

өткірленіп қалады.

Сонда  деймін-ау,  өмірі  аспанды  көре  алмайтын,  көруге  мойыны

бұрылмайтын шошқа қайтіп күн көреді?

Аспанға  телміріп  қарап-қарап,  түк  көрінбеген  соң  жан-жаққа  көз

саламын.

Серейіп  біреу  келе  жатыр.  Селк  ете  түстім.  Мен  екі  аяқты  адам

көрмегелі қашан. Кісікиік болып бара жатсам керек...

Əлгі адам серейгеннен серейіп, таяп келеді. Маған одырайып біраз

қарап қалды. Содан соң қауындыққа көз салды. Қайта маған бұрылып:

− Неге сəлем бермейсің? – деді.

− Танымай тұрмын.

− Танымасын – сыйламас.

Əрине,  менікі  əдепсіздеу  болды.  Əп-əжептəуір  киінген  кісі  екен.

Сірə, мұғалім шығар. Құдайдың ыстық күнінде галстук тағып алыпты.

Ішім қылп ете қалды. Бұл Молотов мектебіне жаңадан келген мұғалім

болды  ғой.  Əлде  директор  ма  екен.  Досмырза  қартаң  кісі.  Кемпірі

Зүбаржат:

−  И  -  и,  қалаға  китəргə  кирəк,  –  деп  отырушы  еді.  Көшіп  кеткен

болар. Зибаны «пəдүрішкəм» деп еді. «Пəдүрішкəсі» Əулиеатаға кетіп

қалған соң, о да көшкен ғой. Мына кісі біреу-міреуден естіген шығар:

«Анау  айдалада  бір  жабайы  бала  бар.  Мектептен  қашып  кеткен»,  –

деген-ау.  Содан  мені  іздеп  келген  ғой.  Мектепке  қайтармақшы  ма?

Жақында оқу басталады.

− Қалай, қауының пісейін деді ме?

− Жоқ əлі.

Жасырдым.  Əйтпесе,  ішінара  сарғайып  қалғандары  бар.  Оларды

түйежапырақпен жауып қоямын.

Мырзагелді сияқты махорка емес, папирос шекті. Махоркадан гөрі

иісі жұғымдылау. Отырып-отырып:

− Осы сен Зибаның інісісің бе? – деді.

−  Иə,  –  дедім  жұлып  алғандай?  Зибаны  біледі  екен.  Біртүрлі

сүйкімді көрініп кетті əлгі кісі.

− Зибаны қайдан білесіз?

− Ертеден білемін. Қаракемерде тұрған. Ой, шіркін жалған-ай, əйел

біткеннің ажарлысы еді.

Мұңайған, сағынған сияқты.

Ішіме  мұз  қатқандай  тұлабойым  бірте-бірте  суынып  бара  жатты.

«Ажарлысы еді» дегені несі?

− Əпкеңнің Құдай иманын берсін.

Қарақұрт  шаққандай  ыршып  түстім.  Қалшиып  тұрып-тұрып,

кеудемнен жаным шығып бара жатқандай шыңғырып жіберіппін.

−  Не  боп  қалды?  –  деп  ана  кісі  де  орнынан  атып  түрегелді.  Мені,

сірə, ұстама ауруы бар деп ойлады ма, қос қолымнан қарыстыра ұстап

алды. Түсім адам шошырлық, əлемтапырық болса керек:

−  Су,  су  қайда?  –  деп  мені  арыққа  қарай  сүйрей  жөнелді.  Енді

қарсыласа  алмадым.  Өнбойым  былқ-сылқ.  Былқ-сылқ  етіп,  буыным

ұстамай, тізем бүгіліп, бетімді шеңгел тіліп, суға да жеттім. Бетіме су

бүркіп, басымды арыққа батырып-батырып алды.

Су-су болып, дел-сал халде отырмын. Əлсіреп:

− Қа - ша - ан? Қа - л - ай? – дедім білем.

−  Ойбу,  байғұс  бала,  сен  білмеуші  ме  едің?  Кешір,  айналайын.

Біледі екен деп едім. Апырай ə, қашан - а - ан, осы шеңгел гүлдегенде

ғой деймін. Мырзагелді саған айтқан жоқ па?

Жай  ғана  басымды  шайқадым.  Мойнымда  буын  жоқ.  Өзінен-өзі

шайқала береді. Көзімнен жылжып, жып-жылы жас аққан сияқты. Мен

жыламаған  сияқты  едім  ғой.  Ыстық  жас  өзінен-өзі  жылжып  ағады.

Сүртпедім.  Өзегім  өртеніп,  соның  жалыны  көзімнен  шығып

жатқандай. Мен жылаған жоқпын. Тек ішім өртеніп жатыр. Өрте - ені -

і - іп...

− Қой, бекем бол, жігітсің ғой.

Жаңа  көргендей  бетіне  бағжия  қарадым.  Жалын  атқан,  жас  аққан

көз жаман шығар, əлгі кісі тайсалыңқырап, шегіншектеп кетті.

−  Сен  мені  танымайсың  ғой.  Мына  Қаракемерденмін.  Естіген

шығарсың,  əпкең  айтқан  шығар,  менің  атым  Кəрібоз.  Кəрібоз  менің

атым. Зибаның жездесімін. Мен де мұғалім...

Иə,  Зиба  айтып  отыратын.  Айты  -  е  -  еп  отыратын.  Қыршынды

батыр Байтанадағы Шотай апаның қызын алған деп отыратын.

Зиба сөйлейтін. Енді сөйлемейді. Енді оның періштенің даусындай

мақпал үнін естімеймін. Əн салатын. «Ғашық жар» деген əн. «Ғашық

жар, ғашықта болған құрбыңды амалда да қасыңа ал...»

Жетті  арманына.  Ғашығымен  құшақтасты.  Ғашығы  қасына  алды.

Бəріміздің  ғашығымыз  –  Қара  Жер.  Сол,  сол  ғана  мəңгілікке

құшақтайтын. Басқа құшақтың бəрі ажырасады. Бəрі баянсыз, атасына

нəлет!

Бəлкім,  тағы  бір  баянды  бар  болса,  ол  –  Аспан.  Аспан  –  жанның

ұясы. Зибаның жаны көрінбес пе екен деп жас аққан көзіммен аспанға

қарадым. Көзім жастан бұлдыраған шығар, Зибаның жаны көрінбейді.

Түңіліп,  тас  түйіліп,  əлгі  кісіге  де  қарамастан,  қауындыққа  кіріп,

сұңғыланы жұла бердім, жұла бердім...

− Жарайды, хош! – деген дауысты есіттім. Бұрылмадым. Бұрылуға

мұрша  жоқ.  Мен  сол  сəтке  өзімнің  Сизиф  екенімді  ұмытып  кетсем

керек.

Сизиф  екеніңді  ұмытпа,  Барсхан!  Сұңғыламен  жұлыса  бер.

Əлдекім  келді-кетті.  Жұмысыңа  кедергі  болмақшы.  Сəл  алаң  қалсаң

сұңғыла көбейіп кетеді. Алан болма!

Қызарып күн батты.

Тағы да бір күн өтті. Өтті - і - і.

Батқан  күннің  қызылына  малынған  шарбы  бұлттар  терістіктен

түстікке қарай көшкен фламинго – қоқиқаздар сияқты қалықтап, баяу

жылжиды. Тек, қызғылтым арай шалмаған бір шөкім ұлпа қарауытып,

бұлардан  алыстап,  артта  қалып  қойды.  Орнынан  жылжымайды.

Қанаты  талған  шығар.  Ұяластарынан,  тобынан,  туыстарынан

айырылып қалған шығар. Мен сияқты ғой.

Сұңғыла сорған қауындай бозарып, кеміген жартыкеш Ай көрінді.

Досмырза  директордың  əйелі,  біздің  тəрбиешіміз  Зүбаржат  Зиба

досына келгенде:

Ай юғары, Ай юғары,

Айға мінəсім килə.

Айға мінеп, Жиргə қарап,

Сезне күрəсем килə, –

деуші еді.

Зиба Айға мініп алған сияқты. Ай – Зибаның ақ бесігіне айналған

сияқты.

Аспанда əткеншек теуіп, əндетіп отырған тəрізді. Азаптан құтылды

ғой.

Азапсыз адамның əн салғысы келетін əдеті.

Айға мінген Зиба жерге көз салып, мені көрер ме екен...

Нар  қамыс  арасынан  екі  қырғауыл  кезек-кезек  əндетті.

Балапандарын  басып  шығарса  да,  екеуінің  бір-біріне  ынтызарлығы

таусылмайды.  Бүрленбүрлен  ішінен  шекшек  шырылдайды.  Мұның

мұң-зары  таусылмайды.  Енді  осыдан  таң  ата  бір-ақ  талықсып  барып

тоқтайды.

Шалашыма  да  кірмей,  екі  тіземді  құшақтап,  Айға  тесіле  қарап

отырып, ұйықтап кетіппін.

Дүниеде не арсыз? Ұйқы арсыз, күлкі арсыз, қу тамақ арсыз дейді

ғой. Ұйықтап кетіппін.

Кілең  ақ  желең  киген  Зиба  алыстағы  Айдан  көл  созып,  мені

түрткілегендей болды. «Жаурап қалдың ғой» деген сияқты.

Оянып кетсем, тұлабойым тоңазып, жаурап қалыппын. Оны сезер-

сезбес  құлағыма  əлдеқандай  бөтен  дыбыс  естілді.  Түрегеліп  қарасам:

қауындықтың  ішінде  қараң-құраң  етіп  əлденелер  жүр.  Жүрегім  зу  -  у

ете  қалды.  Албасты,  дию,  шайтан  дегендер  болады  деуші  еді...  Бар

даусыммен бақырып, озаңдата айқай салдым. Қауындықтың іші апыр-

топыр болып, əлденелер тапырақтап қаша жөнелді.

Мал екен дедім. Жоқ, мал емес, арықтағы суды шалпылдатып арғы

бетке  өтті.  Тасырлатып,  Жетітөбе  жақты  бетке  алып,  шаба  жөнелді.

Мен  де  суды  кешіп  өтіп,  арттарынан  біраз  жерге  дейін  жүрдім.

Жеткізбеді.  Атқа,  есекке  мініп  алғандар.  Соңынан  адамдар  екенін

аңғарғаным.  Араларынан  біреу  сояудай  болып  көрінді.  Сейсен-ау

дедім. Мен қалайы қасықпен ұрып маңдайын қанатқан Сейсен. Кекшіл

екен, қызталақ.

Аулақтан қарашай қойшы Білəлдің иттері маңқылдады.

Қайтып  келіп,  қауындықты  араладым.  Қараңғыда  жөнді  көре

алмадым.  Бірақ  қауын  пəлектерінің  шатысып-бытысып  жатқанына

қарағанда майқаны шыққаны байқалды.

Сəлден  соң,  таң  бозарды.  Енді  анық  біліне  бастады.  Енді

сұңғыладан  қорғайтын  тұлдыр  да  қалмаған-ау.  Қауынның  көбі

мыжылып,  ішек-қарны  ақтарылып,  шопақтары  шұбатылып  жатыр.

Майқандап,  талқандап  кетіпті.  Шұбарала  бұлттардың  арасынан

күрсініп  Күн  шықты.  Ұялас  қасқырлар  жабыла  жарған  атан  түйенің

қарнындай болып, қауындық жайрап жатыр.

Əй,  ит  өмір-ай.  Алажаздай  айдалада  арпалыспен  өткен  өмірімнің

жемісі  осы  ма?!  Анамнан  ажырап,  əпкем  Зибаның  моласына  бір  уыс

топырақ, салуға да жарамай; көптен зарыға күткен Жеңістің ұлан-асыр

тойына  да  қатыса  алмай;  дүниеден  бейхабар  қалып,  қатықсыз  қарасу

ішіп,  жүгерінің  дүмбілін  жеп,  бозторғаймен  бірге  тұрып,  батқан

Күнмен  бірге  жағып,  ұстарасыз  өскен  шашыма  шоңайна  тікен

жабысып, жабайы өткен айларымның ақысы осы ма?!

Қауындық жаққа қарағым келмейді. Қарасам: сұңғылалар сорайып-

сорайып, аңдыздап келе жатқандай көрінеді. Оларды енді жұлып керегі

не?  Нені  қорғаймын?  Өзі  қорғансыз  адам  нені  қорып  жарытады.

Қамыс қабырғалы шалашты теуіп-теуіп құлаттым. Үйіндіге от қойдым.

Кеурек неме тез тұтанды. Ағаштан айқыш-ұйқыш кіреш жасап, үстіне

қалбитып  ескі  шапан,  жаман  тымақ  кигізіп  қойған  «қарауылдарды»

ырғап-ырғап, жұлып алып, отқа тастадым.

«Қарауылдардың»  біреуін  ғана  қалдырдым.  Ол  –  өзім.  Оны  отқа

тастайын  дедім  де,  ойландым:  өмір  деген  шіркін  сұңғыласыз

болмайтын  көрінеді.  Сұңғыла  соғысы  əлі  біткен  жоқ.  Масқара  боп

жеңіле салмай əлі де айқаса беру керек дедім.

Кейін-кейін түсіндім: «Сұңғыла» деп өте көп білетін, ақылы асқан

адамдарды да айтады екен. Бірақ олардың білімі адамзаттың игілігіне

жараса  игі.  Əйтпесе,  көбінесе  адамзатқа  тажал  көрінеді.  Таяуда  ғана

Жапонияға  əлдекімдер  атом  бомбасын  тастапты.  Жүз-мыңдаған  адам

қырылыпты.  Ол  атомды  ойлап  тапқан,  о  да  пенде,  сұңғыла  деседі.

Менің алажаз бойғы мекенім лапылдап, есіректене өртенді. Сəлден соң

шалаш орнында боп-боз күл қалды да, кейбір жері бықсып жатты. Өлі

күл үйіндісінің жанында тұрып, төңірекке қарадым. А, айтпақшы, мая

қалып барады екен ғой. Бір мая шөп. Оған от қояйын деп оқталдым да,

тиіп  тұрған  нар  қамысқа  өрт  шапшиды-ау  деп  ойладым.  Қырғауыл

күйеді ғой.

Хош, терістіктің суық желінен қамзау болған нар қамыс! Хош, түні

бойы махаббат жырын жырлайтын қырғауылдар!

Қауашағы жез қоңыраудай сыңғырлаған шеңгел тікен, сен де хош!

Хош,  менің  қанымды  сорып  масайраған  масалар!  Мен  кеткен  соң

кімнің қанын сорар екенсіңдер?

Аспанға  қарадым.  Күн  көтеріліп  келе  жатыр.  Батысқа  көшкен

жартыкеш  Ай  тым-тым  бозарып  кетіпті.  Қылаңытып  əрең  көрінеді.

Зибаның бесігі... алыстады.

Тұлабойым  қалшылдап,  тоңып  бара  жатқанымды  сездім.  Тұра

берсем қатып қалатын сияқтымын. Енді артыма қарамай, аулақтағы тас

жолға қарай жүре бердім.

Мейірі  түскен  біреу-міреу  көлігіне  мінгізе  кетер.  Мінгізбесе  жаяу

жүре беремін. Екі аяқ не үшін берілген. Аяқты аяп керегі жоқ. Мезгілі

біткенде өзі-ақ тоқтайды.

Хош, Молотов мектебі!

Хош, Ақмешіт интернаты!

Тас жол. Тұлабойым əлгі шалаштың өртінен шыққандай қызынып

барады. Тұлабойым лапылдап барады. Бұл не? Жаңа ғана қалшылдап

жаурап едім, енді өртеніп барамын. Неге?..

БЕЗГЕК

Тас  жол  Молотовтан  өте  бере,  шығысқа  қарай  қасқаяды.  Сол

бұрылысқа  күйіп-жанып  əрең  жетіп,  артыма  самарқау  бұрылып,

акырғы рет қоштасқандай аңырып қара - а - ап тұрмын.

Қоштасу  керек.  Кім  біледі,  енді  кайтып  Молотовқа  оралмаспын.

Қанша дегенмен, бір жылға жуық өмірім осында өтті ғой. Оның алты

айға жуығы айдалада, қауын басында қалды.

Бүгін айдың қаншасы? Оны да білмеймін. Шамамен қыркүйек айы

болар. Əлде басы, əлде ортасы, əлде соңы ма? Соңы болса, менің туған

күнім өтіп кетті ғой.

Онда мен бір мүшелден, қатерлі мүшелден асып кеттім бе? Ай, өте

қоймаған шығар. Айша айтып еді: «келер жыл – сенің мүшел жылың.

Құдай  аман  қойса,  он  үшке  толасың.  Содан  аман  өтсең,  ар  жағында

жаратқанның бұйыртқанын көре жатарсың», – деп еді.

Мұны былтыр Əулиеата жаққа көшіп келерде айтқан.

Сол он үшке толдым ба, толмадым ба? Есептеп те жүрмеппін. Күні

тұрмақ,  айынан  да  жаңылысып  қалғанымды  көрмейсің  бе?  Əйтеуір,

жылынан  шатасып  қалмағаныма  Құдайға  шүкір.  1945!  Бұл  анық.  Ал

айы,  күні...  Робинзон  менен  ақылдырақ  болған.  Жабайы  аралда  өткен

əрбір күнін тас пышақпен ағашқа кертіп, белгілеп қойып отырған. Бұл

амал менің есіме келмепті.

Енді аңырып, меңіреу тұрғаным мынау.

Жиырма сегізінші қыркүйек өтіп кетсе жақсы. Əлі өтпесе бір қауіп

бар.  Мына  екі  аяқтың  əлсіреп,  бүгіліп-бүгіліп  кете  беретіні  де  содан

шығар.  Қауындықтан  шыққалы  бері  үш-төрт  шақырым  жүрген

болармын.  Күн  шыққанда  мен  де  жолға  түсіп  едім,  аспанға  қарасам,

күн  сəскеден  өткен  сияқты.  Соншама  ұза  -  а  -  ақ  жол.  Содан  бері

тарқылдаған жалғыз полуторка өтті. Құйындата жөнелді.

Шаңның астында қалдым.

Сап-сары  қауын  артып  бара  жатыр  екен.  Əрине,  отырғызбайды.

Мен үстіне отырып алсам, шыдамастан, қауынды жарып жеп қойсам...

Одан  да  қиыны:  жолдың  қапталына  лақтырып-лақтырып  өзім  түсіп

қалсам... Шопырдікі дұрыс. Мендейді отырғызбайды.

Сірə,  Талас  жақтан  келе  жатқан  болар.  Сол  жақ  құмдауыт,  қауын-

дарбыз  өседі  деуші  еді.  Əлде  Мырзагелдінің  елінен  бе  екен?  Ойық

деген  ел  деуші  еді.  Ол  жақта  сұңғыла  деген  сұмдық  жоқ-ау,  сірə.

Жездем де қызық. О басында сұңғылалы жерге қауын егіп, есіл еңбекті

еш кетіргенше, мені сол Ойыққа неге алып бармаған? Сонда ексек қой,

мына қауын артқан машинаның ішінде қазір мен отырар едім шіреніп.

Атшабардың базарында сары қауын емес, сары алтын сатқандай тұрар

едім шырт түкіріп...

Аспанға  қарадым.  Күн  түс  болайын  деп  қалған  ба?  Əр  жерде

мұндай тұра берсем, қалаға қашан жетемін? Қой, қозғалайын.

Бірақ еріксіз Молотов жаққа тағы бұрылып қарадым. Əне, ан - а -

ау дəу ақ үй - мектеп. Мынау үлкен арықтың ар жағында тұрған – Ақ

мешіт.  Интернат.  Жанындағы  жатаған  үйлер:  Мырзагелдінің,

Петренконың,  Едігенің,  Олжабайдың  үйлері...  Петренконың  сары

шашты, ақ балтыр, борықтай қыздары...

Қызда  басың  қалғыр...  Өлейін  деп  келе  жатқанда  қыз  сенің  не

теңің?!  Өлім  деген  суық  сөз.  Қайдан  есіме  түсті?  Жиырма  сегізінші

қыркүйек өтті ме, етпеді ме? Он үшке жеттім бе, жетпедім бе?

Ілбіп басып келемін. Алдымда – Жетітөбе ауылы. Бұл да бір қатер.

Жол сол ауылдың қақ ортасын жарып өтеді. Əлгі Сейсен сұмырайлар

кездесіп  қалса,  қайтемін?  Шыннан  тағы  да  жабылып  ұрар  ма  екен?

Бұрынғыдай  əлім  жоқ.  Не  бəле  болғанын  білмеймін:  əл-дəрмен  жоқ.

Тұлабойым  біресе  ысиды,  біресе  қалтырайды.  Күн  жып-жылы,  бірақ

мен  жаураймын.  Жол  жағасына  əлсін-əлсін  отыра  бергім  келеді.

Қисайып жата кеткім келеді.

Бірақ  сананы  бір  құдірет  түрткілеп,  жатпа,  жатпа,  жатсаң  тұра

алмай қаласың. Жүре бер, жүре бер дейді.

Шыннан  тағы  да  жабылып  ұрар  ма  екен?  Бұрынғыдай  тістеніп

төбелесуге қауқар жоқ. Қаңбақ сияқтымын. Түртіп қалса, құлайын деп

келемін.

Жиырма сегізінші қыркүйек өтіп кетті ме, өтпеді ме?

Шыннан жабылып ұрар ма екен?

Кенет миымның бір түкпірі жарқ ете қалды: ұрғаннан да жаман бір

қауіп бар. Ұрмаса да, көргенінің өзі бір қорлық. Мына түрімді көрсе,

көтін ашып, күлін шашып күледі ғой!

Жетітөбеге  жете  бергенде  мелшиіп  тұрып  қалдым.  Ауылды

айналып өтсем қайтеді? Көзге түспес үшін.

Бірақ ауыл аумақты. Əрбір адым азап. Əрі десе, ауыл сырты қалың

шеңгел. Бұтымдағы жамау-жамау жаман шалбарды бір-бір жапырақтан

жұлып  алып  қалады-ау.  Аяғым  да  оңып  тұрған  жоқ:  жыртық  шоқай...

Кенет көзімнің алдынан кемпірқосақ бояулар: қызыл, жасыл, сары, көк

дөңгелек  шеңберлер  шыр  айналып  барып,  аржағы  қап-қараңғы  түнек

тартып, құлап бара жатқанымды сезіп: «Барсхан!» деген дауыстан селт

етіп, бойымды түзеп алдым.

Артыма бұрылып қарадым. Ешкім жоқ. Жаңағы Зибаның даусы еді

ғой.  Зиба  Молотовқа,  Ақ  Мешіттің  жанындағы  құрқылтайдың

ұясындай кішкентай үйдің ішінде, темір төсектің үстінде қалып қалды

ғой.  Менің  бұл  кетіп  бара  жатқаным  –  қай  кетіс?  Ол  қысылып  –

қыстығып жөтелгенде, оған мұрны пұшық, ақ шəйнектен кім қайнақ су

кұйып  береді?  Ақшагүл  мен  Əбен  əлі  балақайлар  ғой.  Далаға  ойнап

шығып кеткен шығар. Зиба шашалып қалса, аузын сүртетін сүлгіні кім

алып береді? Жастығын кім түзейді? Көрпесін кім қымтайды?

Алақандай  көздері  жалт-жұлт  етеді  ғой.  Жаутаңдағандай  болады

ғой. Сыбырлап сөйлейді. Не дейді?

Молотов жаққа үздіге-үздіге қарадым. Ешкім көрінбейді. Ақбауыр

бұлттар  көшіп  барады.  Олар  да  шығысқа  қарай  бет  алған.  Баяу

жылжиды. Мен сияқты олар да ауру ма? Неге баяу жылжиды? Бұлттар

түсі  суық  болмаса  да,  бойым  кенет  тоңазып,  тісім  Тісіме  тиіп,

сақылдап  ала  жөнелді.  Өз  тістерім  өзіме  бағынбайды.  Тоқтата

алсамшы.

Сонда барып, өзіме өзім: «Зиба жоқ қо - о - ой!» – дедім. Дауыстап.

«Жоқ қо - о - ой» дегеннің соңы: о - о - о - й - ға ұласып, аспанға қарап

ұлып-ұлып жыладым-ай сонда.

Қақпанға  түскен  қасқыр  сияқтымын.  Аяғым  қақпанға  түскендей

жылжымайды.

Бір  сəт  тістерімнің  сақылдағаны  тыншығандай  болды.  Ауруым

жоқ, сап-сау сияқтымын. Осы əлім барда жүріп алайын деп, Жетітөбе

аулын  қақ  жарып  жүгіргендей  болып,  зыта  жөнелдім.  Тезірек  өтіп

кетпекшімін.  Интернаттан  таныс  балалар  көрмесін.  "Жақсы  ит  өлігін

көрсетпейді!» – деген Айша.

Бектөбедегі  Айшаға  жетуім  керек.  Жолда  өліп  қалсам,  менің  кім

екенімді  ешкімде  білмейді.  Айшаға  да  ешкім  хабарламайды.  Жым-

жылас құрып кетемін ғой.

Сонда  із-түссіз  жоғалып  кеткен  Барсханын  Айша  қайдан  іздейді?

Кімнен сұрайды? «Барсхан! Барсхан!» деген даусын, «Бары - ыс - ха - а

- ан!» деген зарын өлген бала ести ме, естімей ме?

Жетітөбе көшесінің қос қапталына көз салмаймын. Ешкімді көргім

келмейді.  Көшенің  дəл  ортасында  бір  есек  топыраққа  аунап  жатыр

екен, содан басқаға назар салмай, ауылдың арғы шетінен де шықтым-

ау.

Үһ!  Темір  жолға  жеттім.  Кəдімгі  Шолақтауға  баратын  темір  жол.

Шолақта - а - ау.

Шоқайымның  жыртығынан  кішкене  башпайым  темір  рельстің

жылуын  сезді.  Сол-сол  екен,  тұлабойым  қайтадан  ысып  ала  жөнелді.

Жаңа  ғана  жаурап  едім,  енді  күйі  -  і  -  іп  барамын.  Көзімнің  алдынан

тағы да шоқ шашырай бастады. Аяғым еркіме көнбеді. Бүгіліп барып

рельске отыра кеттім.

«Пойыздан сақтан!» деген жазуға көзім түсті. Түк əсер еткен жоқ.

Шпалдар қап-қара, жып жылтыр. Семіз. Қара май сасиды. Жата қалып

жаласаң, қарның тойғандай.

Шығыстан батысқа қарай созылып жатқан жалтыр қос сызық. Ерте

көктемде осы сызықтың бойымен шпалдарды аттап-аттап, Молотовтан

Жұма  дейтін  стансаға  дейін  барып  қайтып  едім.  Мырзагелді  бір

туысынан көк сиырды алып қайт деп жұмсаған.

Сиырсыз  қайттым.  Кет,  əйда,  –  деген  сонда  жездемнің  туысы.  –

Шиеттей  бала-шаға,  кемпір-шал  сол  көк  сиырдың  көтіне  қарап

отырмыз,  қашан  туады  деп.  Қыстай  сиырды  біз  бағамыз.  Туар  кезде

сен алып кетесің. Тапқан екенсің ақымақты, – деген.

Зиба сөйтіп сүтсіз қалған.

Сол  жолы  мені  теміржолшылар  ортаға  алып  еді.  Əсіресе  əлгі

протез қолды дəу... аты... атын ұмытып қалыппын, сол дəу мас болып,

мені құшақтап, Шолақтауға кел, өзім жұмысқа аламын деп еді.

Мына  жалтырап  жатқан  қос  рельс  сол  Шолақтауға  алып  барады.

Əттең,  жете  алсам  сол  Шолақтауға.  Шолақтау  емес,  Шолақ  Дəу.  Оң

қолы – протез. Сұрай-сұрай тауып алар едім.

Шолақтаудағылардың бəрі протез қолды емес шығар. «А, əлгі ана

дəу ме?» – деп маған жол сілтеп жіберер еді. Тауып алар едім. «Ағатай,

осылай да осылай, мені танымай қалдыңыз ба? Сонау ерте көктемде...

иə,  иə...  сол  менмін  ғой.  Шолақтауға  кел,  жұмысқа  аламын,  ақша

табасың деп едіңіз...» Əттең, жете алсам сол Шолақтауға...

Шексіз рельстен көз алмаймын. Барып-барып, үзіліп кетеді, аржағы

– сары сағым.

Шолақтауда алтынды күрекпен күреп алады деуші еді. Рас шығар.

Əйтпесе,  өкімет  соғыса  жүріп,  ел  ашығып  жатқанда  темір  жол

салмайды ғой. Тегін емес қой.

Қауын  егіп,  соны  Атшабардың  базарына  апарып  сатып,  шырттай

болып  киінбекші  едім.  Айшаға,  Құрмашқа,  Батырханға,  теңгем

артылса,  Сəли,  Қали,  Бөпетай,  Сатай  аталарыма,  Шолпан,  Қалатай,

Үміт, Адас, Зүбайда, Гүлсім апаларыма мол базарлық алып бармақшы

едім. Аталарым қуанып, қауқылдасып: «Міне, азамат болды деген осы!

Айтып  ек  қой,  Барсханнан  бірдеңе  шығады  деп,  келді  ғой

айтқанымыз!» – деп қуанар еді.

Енді не болды? Мына сықпытыммен қалай көрінемін?

Кетсем  бе  екен  Шолақтауға?  Алтынды  күректеп  алатын

Шолақтауға?  Сары  сағым-сары  айдаһардай  бүктетілді,  бүлкілдейді.

Бірте-бірте  сары  өзен  тасып  жатқандай  болады.  Ағып  жатқан  алтын

өзен.  Адамның  арманындай.  Алдамшы  шығар.  Осының  бəрі  алтын

болса,  жұрт  неге  солай  қарай  жосылмайды?  Жөңкілер  еді  ғой

баяғыдай-ақ.  Əлдене  өкіргендей  болды.  Мəн  бермей  мəңгіріп  отыра

беріппін. Көкейімде – Шолақтау. Шолақ қол дəу. Кетсем бе екен...

Əлдене  ышқына  өкіргендей  болды.  Бұрылып  қарасам,  Əулиеата

жақтан  арқырап  пойыз  келіп  қалған  екен,  таяқ  тастам  жер  қалғанда

шақпақ  тасты  еңіске  қарай  домалап  кетіппін.  Ақылым  айтқан  жоқ,

əйтеуір  түйсік  шығар,  инстинкт  болар,  пышақтай  шақпақтастарға

бетімді  жырғызып,  ылдиға  барып  бір-ақ  тоқтаппын.  Одан  ары

пойыздың  доңғалақтары  арсыл-гүрсіл  зымырап  бара  жатқанын

білемін.  Сол  доңғалақтардың  зіл-батпан  салмағынан  жаңа  ғана  өзім

отырған рельстің белі қайқаң-қайқаң еткенін білемін. Паровоздың қою

қара  түтіні  еңістегі  жусанға  дейін  есеңгіретіп,  мас  қылғанын,

паровоздың  екпінінен  жел  тұрып,  мас  жусан,  қораз  таптап  кеткен

мекіштей, ұйпа-тұйпа шайқалақтап, сілкінгенін білемін.

Вагондары,  мойындары  сорайған  əлдене  тиеген  платформалары

қандай көп еді, сақыр-сұқыр, гүрсіл-дүрсіл, əлі кетіп барады, əлі кетіп

барады.  Денем  сезеді:  жер  дір-дір  етеді.  Бүгелек  қонған  жылқының

сауырындай  дір-дір  етеді.  Қара  жердің  өзін  дірілдеткен  қандай  күш?

Əлден  соң  жер  дірілдегенін  қоя  қойды.  Соңғы  вагон  шолтаң  еткенде,

рельс те қайқаңдамай қалпына түсті.

Пойыздың дүбірі бірте-бірте талықсып барып үзілді.

Пойыз  кетіп  қалды.  Мені  ала  кетпеді.  Қайда?  Шолақтауға  ма,

əлде...  Əлде...  Қас-қағымда  басымнан  тұтас  бір  дəуір  зуылдап  өте

шықты.  Есімді  жиып,  басымды  көтерсем,  бойым  жеңілейіп  қалған

сияқты.  Ширақпын.  Тоңып  та  бара  жатқан  жоқпын,  ысып  та  бара

жатқан жоқпын. Тəуба!

Тəуба  дедім.  Тірі  қалдым.  Алтыны  құрысын.  Аман  қалдым.  Енді,

сірə, өлмейтін шығармын. Жаңағы пойызбен бірге менің туған күнім –

жиырма  сегізінші  қыркүйек  те  құйындатып  өте  шыққан  болуы  керек.

Мүшел, бірінші мүшел бітті!

Менің жасым он төртке қарай кетті.

Безгекті  əлгі  пойыз  ұшықтап,  ұшырып  жібергендей.  Біртүрлі

көңілім  сергек,  ақылым  анық.  Аспанға  қарасам,  күн  төбеден  ауып

барады.

Жүр, – дедім өзіме өзім. – Жүр, Барсхан. Алда не күтіп тұр, Алла

біледі.  Екінші  мүшел  жол  үстінде  басталды.  Бұл  жол  қаншаға

созылады, Көк тəңірдің жазуы бар, сол біледі.

Тек Сол ғана біледі.

АРЫЗ

− Апа!

− Не, Барсхан.

− Тырналар ұшып бара ма?

− Қайда?

− Далада.

− Қайдам. Далаға шығып қарайыншы.

Айша далаға шығып, қайтып келді.

− Тырналар көрінбейді, Барсхан.

− Тыраулады ғой. Менің де ұшқым келді ғой. Тырналар қайтқанда

ұдайы біздің үйдің үстінен ұшып, Жабағылы жаққа кетуші еді ғой...

Айша  еңкейіп  бетіме  үңілді.  Тіпті  жып-жылы  демін  де  сезіндім.

Айша ылғи осылай бетіме бетін тақап отыра берсе, соның демінен мен

тезірек жазылып кетер едім. Бірақ оған мұршасы жоқ қой. Қызылшаға

кетеді. Бұл елде де қызылша егеді. Біздің Мыңбұлақтағы сияқты. Бұл

елдің  қызылшадан  басқа  тамағы  жоқ  па,  немене...  Бəрі  де  қызылша

егеді.

−  Қызуың  тағы  көтеріліп  кетіпті  ғой,  –  деді  Айша  маңдайыма

алақанын  басып  тұрып.  Алақаны  күс-күс.  Сипағаны-тырнағандай

сезіледі.  Бірақ  жағымды.  Осылай  басып  тұра  берсе,  мен  жазылып

кетер едім. Бірақ жұмысқа кетеді. Қызылша аршиды. Содан да алақаны

күс-күс. Қызылша иісі шығады. Жуса да кетпейді. Кір сабындап жуса

да  кетпейді.  Егер  елде  кім  бейнетқор,  кім  ақсаусақ  деген  кəмесия

шықса,  Айшаны  айтпай-ақ  таныр  еді.  Бірақ  ондай  кəмесия  жоқ.

Мүмкін, о дүниеде бар шығар. Əркімді адал еңбегіне қарай бағалайтын

кəмесия сонда болар. Егер болса...

−  Енді  кəйттім?  –  деді  Айша  аңтарылып.  –  Сені  қалай  тастап

кетемін. Түс көрдің бе? Тырналар қайдан есіңе түсті?

−  Түс  көрдім,  апа.  Мыңбұлақтағы  біздің  үйдің  төбесінде  бір  кəрі

бүркіт отыр.

−  Ойбу,  Тəңір-ай.  Ол  Мұртазаның  аруағы  ғой,  бізден  адасып

қалған.

Айша  айналақтап,  қара  құманды  бір  ұстады,  шайқап-шайқап  қоя

салып,  ағаш  шөмішті  алып,  қазанның  қақпағын  ашты.  Тарс  еткізіп

кайта  жапты.  Қаңырап  қалған  болса  керек,  қайтып  келіп,  шеке

тамырымды сұқ саусағымен басып көрді.

−  Апыр-ай,  бадырайып  кетіпті  ғой.  Лыпылдап  тұр  ғой.  Қой,  мен

жұмысқа бармай-ақ қояйын.

− Бара бер, апа - а - а. Бригадир ұрсады ғой.

−  Қайда  барсаң  –  Қорқыттың  көрі,  қараң  қалғыр.  Елге  барсаң  –

Тасбет.  Мұнда  келсең  –  Қорабек!  Кілең  бригадир.  Мен  айтып,  рұқсат

сұрап келейін.

Айша  сықырлауық  есікті  ашып,  шыға  жөнелді.  Қауындықтан

қайтқалы  жарты  айдан  асса  керек.  Мен  оны  қайдан  білейін,  Айша

айтады:

«Тəңір-ау, жарты айдан асты, беті бері қарамайды. Сүйек-сүйегінен

өтіп кеткен бе, бұл неғылған кесел», – дейді.

Бектөбеге  Айшаға  жетіп  жығылғанымда,  есімді  білмесем  керек,

түп  нағашыларым:  Сəли,  Қали,  Бөпетай,  Сатай  келіп,  жиналып,

кеңесіп,  ем-дом  жасағандарын  да  білмеймін.  Саид  -Акбар  қожаны

алдырып,  қаратқанын  да  білмеймін.  Ернім  ерніме  жуыспай  өлім  мен

өмір арасында, қыл көпір үстінде жатсам керек. Тек тісім сақылдайды.

− Шашыратқы қайнатып, соның суына шомылдыр баланы, – депті

Саид - Акбар қожа.

Қыркүйектің  соңында  шашыратқы  қайдан  болсын,  қурап  кеткен

ғой. Айша сонда да Асаның бойына барып, су жағасынан шала қурай

теріп  əкеліп,  қазанға  қайнатып  шомылдырған  екен,  одан  да  шипа

қонбаса керек.

Қали  атам  қаладан  сап-сары,  удай  ащы  «хинин»  деген  дəрі  əкеліп

беріпті.  Сəл  сəтке  сергітеді,  кешке  қарай  тағы  да  жын  қаққандай

селкілдеп  ала  жөнелемін.  Қали  атам  айтады:  бұл  жай  безгек  емес,

басқа бір түйін бар...

− Ол не? – дейді Айша.

− Мен көріпкел дейсің бе? Білсем, жазып жібермеймін бе, – дейді

Қали атам күйініп.

Басқа  бір  түйін...  Ол  қай  жерде?  Тұла  бойымды  дел-сал  қылып,

жарық дүниенің ештеңесіне қызықтырмай, меңіреу тарттырып қойған

не  пəле?  Түйнеп  те  ауырмайды,  шаншып  та  ауырмайды.  Тек

қыздырады, тек суытады. Өн бойымда ыстық пен суық арпалысады да

жатады.  Жазғы  шілде  мен  қысқы  шілде  менің  денемде  төбелеседі

келіп, төбелеседі келіп...

Денемнің жартысы – Африка, жартысы – Арктика. Бірі мені табаға

салып шыжғырады. Бірі мені мұздатады.

Аурудың  түрі  осындай.  Ал  жазып  көр.  Саид  -  Акбар  қожаның  өзі

шарасыз болса, бұл кеселге не дауа?

Айша қайтып келеді.

− Қали нағашыма айтқызып жатып, əлгі Қорабекті əрең көндірттім.

Түске  дейін  рұқсат  берді.  Бүгін  күн  жылы  көрінеді.  Саған  дəрі  беріп,

кіріңді жуайын.

Дəрі  берді.  Сол  баяғы  сап-сары  зəр.  Хинин  дейді.  Жазуы  солай.

Аузыма  салып,  басымды  жастықтан  көтеріп,  сыры  кеткен,  кетік

тостағанмен су ішкізді. Зəр-зəр. Шашалып қалдым.

− У ғо - о - ой, – дедім үнім əрең шығып.

−  Уды  у  қайтарады.  Құдай  сəтін  салса,  жазылып  кетесің,  –  деді

Айша аузы-басымды, ыршып шыққан көз жасымды орамалмен сүртіп

жатып.

−  Удың  соңы  тəтті  болады.  Араны  көрмейсің  бе  шақса  –  у,  сөлі  –

бал.

− Бал деген не?

−  Ойбу,  байғұс  балам-ай,  сен  бал  жеп  көрмеген  екенсің-ау.  Ай,

бірақ  баяғыда,  Мұртаза  барда  жеп  едің  ғой.  Мұртаза  Борандының

базарынан ылғи алып келуші еді. Есіңнен шығып қалған екен-ау. Үйге

кісілер келгенде сандықтан алып, дастарқанға қоюшы едім ғой. Сонда

сен  «бал-бал»  деп  қыңқылдайтының  қайда?  Ұмытып  қалғансың  ба?

Сонда Түлкібастан келген Қарақожа жарықтық:

− Бер, бер. Барсханға əсел бер, – деуші еді ғой.

Балды əсел дейді екен ғой.

Есімде  жоқ.  Елес  бар,  есте  жоқ.  Айша  да  қызық.  Қай-қайдағыны

айтады.  Мұртазаның  балы  тұрмақ,  өзін  де  есіме  түсіре  алмай

қиналамын. Менде осы əке болғаны рас па деп Мұртазаның бейнесін

іздеп,  миымның  түкпір-түкпірін  тінткілеп  іздеймін:  бірдеңе

бұлдырайды,  бұлдырайды,  кісі  көрінгендей  болады,  бірақ  түр-түсі

білінбей,  шалықтап  кете  береді.  Бесіктегі  бөпенің  көзіндей

шалықтайды. Ар жағы – мұнар, мұнар. Бөпе де алғашқыда анық көре

алмайды ғой.

Менің  төсегім  үйдің  оң  жақ  қабырғасына  тақау.  Төсек  болғанда  –

жүгерінің  паясы.  Соның  үстіне  киіз  төсеп,  оны  ескілеу  болса  да  таза

сейсеппен қаптап қойған. Жайлы. Бірақ мен қимылдаған сайын жүгері

пая  «сыбдырлайды».  Арасында  тышқан  жүгіріп  жүргендей

сыбдырлайды.

Əлгі қабырғаның ар жағынан кейде-кейде музыка естіледі. Талып-

талып,  əрең  естіледі.  Сірə,  қабырға  қалың  болар.  Мен  құлағымды

түріп,  құлағымның  қалқанына  алақанымды  жалғап,  бар  ықыласым

ауып-ақ  тыңдаймын.  Сонда  да  жəй  ызыңы  ғана,  болмашы  елесі  ғана

жетеді  санама.  Бірақ  естуге  ынтығамын.  Ып-ыстық  басымды

қабырғаға  тақаймын.  Əктелмеген,  сылақ  жүргізбеген  балшық  қыш

бетімді тырнап кетеді. Сап-салқын.

Біреу  мұңлы  əн  салады.  Көрші  үйдің  əйелі  ме  деймін.  Бірақ

сыбызғы қосылғандай болады. Онда патефон болғаны ғой. Патефонды

білемін.  Мыңбұлақта  шұбар  мұғалім  апайдың  үйінде  бар  болатын.

Тəмпіш  мұрын  тəлпіш  қыз  үйіне  ертіп  барғанда  есіткенмін.  Айналып

тұрған  қара  табақ  та  əн  салады  екен-ау  деп  таң  қалғанмын.  Ол  бір

ойнақы əн еді. Ұмыттым.

Ал  мынау  басқа  əн.  Əттең  естілмейді.  Естіледі,  тек  ызың.  Əлде

ешқандай  патефон  емес,  ызыңдап,  шулап  жатқан  өз  басым  ба?

Басымның ішінде патефон бар ма?

Біздің тұрып жатқан ұямыз – Бөкен деген кісінің үйінің бір қуысы.

Сірə,  қамба  тамы  ма,  əлде  тауық  тамы  ма,  əйтеуір  өз  үйіне

жапсарластыра  салған  бірдеңе.  Бөкен  менің  Сəли,  Қали  аталарымды

сыйласа керек, солар айтқан соң Айшаны, Құрмашты, Батырханды осы

қуысқа  кіргізіпті.  Бос  үй  жоқ  қой.  Əйтеуір  баспана.  Айшаның

нағашыларында да бос бөлме жоқ.

Енді қайтсін. Айша, амал жоқ, кірген ғой. Далада қала ма? Рахмет

Бөкенге.

Соның  үйі  жағындағы  қабырғаға  құлағымды  төсеп  жатырмын.

Айша даладан кіріп келіп, бұл жатысымды көріп:

− Қабырғаға бетіңді тақама! Ауруың аз ба еді, – деді.

− Апа, – дедім.

− Ау, Барсхан.

− Мынау үйдің патефоны бар ма?

− Бар-ау деймін. Əндетіп жатады ғой, əйтеуір. Қатыны жас. Көңіл

көтергісі келетін шығар. Қызы да бойжеткен...

Сөйтсем,  Бөкеннің  əйелі  қайтыс  болып,  жаңадан  үйленген  екен.

Бөкенді  бір-ақ  рет  көрдім.  Молотовтан  келген  күні.  Есім  кіресілі-

шығасылы  еді.  Келе  құлағанмын.  Сонда  əркім-əркім  кіріп-шығып

жатқан. Бəрі Айшаға:

− Құдай сақтасын, жазылып кетеді.

− Безгек қой.

− Ештеңе етпейді, – десіп жатқан. Сонда Айша маған айқайлап:

−  Мына  кісі  –  Бөкен  нағашың.  Тəңір  жарылқап,  жамандық

көрмегір,  осы  кісі  мына  үйіне  бізді  кіргізген,  –  деген  соң,  дүние  мен

үшін бір тиын боп жатсам да, бізге жақсылық істеген адамды көрмек

үшін  бұрылып  қарағанмын.  Түсі  суық,  қарасұр,  егде  кісі  екен.  Көзі

шатынап,  кірпік  қақпай,  шақшия  қарайды  екен.  «Рахмет»  дейін  деп

едім, кезерген ернім жыбырлауға келмеді-ау деймін.

Содан қайтып əлі көрген жоқпын. Ол қабырғаның ар жағында. Мен

бер жағында. Жас келіншегі бар екен. Ол патефон ойнатқанды ұнатады

екен. Ay, бəлкім, бойжеткен қызы шығар.

Жас  келіншектің  өгей  қызы.  Əлде  екеуі  де  əнге,  музыкаға  құмар

болар.  Қайдан  білейін?  Көрген  жоқпын  ғой.  Бір  үйде  тұрамыз.  Бірақ

көріскен  жоқпыз.  Келіп-кетіп,  кіріп-шығып  жүрген  шығар,  оны  мен

білмеймін.

− Апа, – деймін.

− Ay, Барсхан.

− Осыдан жазылып кетсем, патефон сатып алар едім.

− Аласың, Барсхан, аласың. Əуелі жазылшы.

− Ақша табу керек.

− Ақшасы түскір таптыра ма... Өзің науқассың.

− Шолақтау...

− Қайдағы Шолақтау?

Айшаға  жауап  бергенше,  тұлабойым  қалшылдап  ала  жөнелді.

Тістерім 

сақылдады. 

Шолақтауға 

бара 

жатқан 

пойыздың

доңғалақтарындай  сақылдап  алды  да  кетті.  Сөйлеуге  шамам  келмей

қалды.  Үстімдегі  көрпені  аяғыммен  теуіп-теуіп,  ысырып  тастап,

аласұрдым-ау...  Үй  өртеніп  бара  жатыр...  Қауындықтағы  қамыс  күрке

өртеніп, мен содан шыға алмай жатырмын... Мая өртеніп, нар қамысқа

тиіп, қырғауылдар парылдап ұшты дейсің. Қанаттары лапылдап жанып

барады. Бір-екеуі жалын құшып, жалп-жалп құлады.

У-шу,  ызы-қызы...  көзімді  ашып  қарасам,  Құрмаш  пен  Батырхан

шырылдап жылап тұр екен.

− Өшіріңдер үндеріңді! – дейді Айша. – Бұл өзі күн батқанда өстіп

қысатын  ауру.  Қояды  қазір.  Е,  қойды  ғой,  көзін  ашты  ғой.  Барсхан.

Барсхан, а, Барсхан, ыстығың басылайын деді ме?..

Алақанымен  маңдайымды  басып  отыр.  Бəлкім,  осы  алақан  шығар

əлгі  өртті  өшірген.  Айша  мені  өрттің  ішінен  алып  шықты  ғой.  Мен

баяғыдан бесікте қара шешектен іріп, уылжып жатқанда да осы алақан

айқын ажалдан алып қалған.

Айшаның  алақаны  күс-күс,  қызылша  жапырағының  нілінен

көгістеніп  кеткен,  оның  не  күш-қуаты  болушы  еді  деп  ойлай

көрмеңдер. Олай ойлаған адам қатты қателеседі. Айшаның алақанында

құдірет бар. Мен соған көзім жетті.

− Алақаныңды маңдайымнан алмашы, апа.

− Алмаймын, күнім, алмаймын.

− Апа десе!

− Ay, күнім.

−  Мен  саған  əдемі  көк  көйлек,  ақ  жібек  шəлі,  əміркен  кебіс-мəсі

əкелмекші едім. Құрмашқа да, Батырханға да базарлық əкелсем бе деп

едім...

−  И  -  и,  ниетіңнен  айналайын.  Бізге  аман  келгеніңнің  өзі  мың

базарлық, Барсхан.

−  Қауын  сатып,  байымақшы  едім...  Сұңғы  -  ы  -  ла  сорып  қойды.

Сұңғыланы  жеңе  алмадым.  Қауынды  сорып  құртып,  енді  ішіме  кіріп

кетіп,  мені  сорып  жатыр.  Сұңғы  -  ы  -ла  жама  -а  -  ан.  Ол  жеңілмейді.

Жұла  берсең,  қайта-қайта  шыға  береді.  Көрдің  бе,  дəрі  ішсем  сəл

басылады. Қайтадан қалшылдатады. Бұл безгек емес, бұл – сұңғы - ы -

ла!  –  Даусым  қатты  шығып  кетті.  Қайтадан  дірілдей  бастадым.  Енді

өне – бойым мұз құрсанып, суықтан дірдек қақтым.

− Жап көрпені! Шапанды да - а - а...

Менің  үш  жанашырым.  Үшеуі  үш  жақтан  мені  қымтап  жатыр.

Үстеріңдегі шапандарын да шешіп жауып жатыр.

− Маңдайыма алақаныңды бас, aпa!

− Басайын, күнім, басайын.

− Апа!

− Ау, күнім.

− Мен өліп қалсам, Мыңбұлаққа... Қалай жеткізесіңдер?

− Ойбай, Құдай! He дейді мына бейбақ?! Айтпа ондай сұмдықты!

Ауырған  адам  өле  сала  ма  екен?  Сен  сонау  қара  қырғын  –  қара

шешектен  де  өлмей  қалғансың.  Сен,  сен...  Жо  -жоқ,  өлмейсің,  ойбай!

Даусы бəсеңдеп, маңдайымды алақанымен баса түсіп:

− Уай, Көк Тəңірі! Иə, аруақ! Ақсарбас! Құтқара гөр құлынымды!

Не  жаздым  мен  бейшара?  Күнəм  қайсы?  Көп  бəле  көрдім.

Жастайымнан жесір қалдым. Бірақ күнəһарың мен емес, мен емес, мен

ем  -  е  -  ес!  –  деп  үйшік  төбесіндегі  қарлығаштың  бос  қалан  ұясына

көзін қадады.

Көзінен ыстық жас бұлақтап ағып, менің бетіме тырс-тырс тамды.

Бір-екі  тамшысы  кезерген  ерніме  де  тиіп-тиіп  кетті.  Қолыммен  сүрте

алмадым. Тіліммен жаладым.

Ащы  екен.  Хинин  дəрісі  сияқты.  Бəлкім,  одан  да  ащылау.  Кеуіп

жатқан  аузым  ылғалданып  ала  жөнелді.  Əлгі  екі  тамшы  жасты

түкірігіммен  қоса  жұтып  жібердім.  Дермене  шөптің  сөліндей  тез

аңқама  жайылып,  өңешім  ашылып,  сарайым  кеңіп  сала  бергендей

болды. Көмейіме біреу зəм-зəм сеуіп жібергендей.

Жаурағаным сап тыйылды.

Қолыммен шапандарды, көрпені серпіп-серпіп тастадым.

Сылақсыз,  сұп-сұр,  қам  кірпіштің  ар  жағынан  əуен  ызыңдайды.

Əуелі  сонау  қауындық  бойындағы  шеңгел  мен  нарқамыс  екен  деп

қалдым.  Ызыңдайды.  Сөзін  естімеймін.  Əлде  сөзі  жоқ  шығар.  Үлкен

зар,  шексіз  сағыныш  бар.  Əлдеқандай  жалынышты.  Əлдекімнің

əлдекімге арызы сияқты.

Мүмкін, Айшаның арызы. Əлгінде ғана ол Құдайға арыз айтты ғой.

Мен саған не жаздым, Құдай? Барсханды аман қыла гөр! Мен күнəһар

емеспін. Не үшін мұншама қинадың жанымды? – деді ғой.

Сол арызы мына сылақсыз, сұрықсыз, қам қышқа сіңіп кетіп, енді

музыка сарынына салып тұр-ау деймін.

Жоқ,  патефон  екен  ғой  дедім.  Іңір  өшіп,  түн  түгел  түскенде,

патефон үні сəл-пəл екпінділеу естіледі екен.

...Қоштасып  жатқан  сияқты.  Құлағымды  түрпідей  жабайы  қышқа

тақай  түсемін.  Иə,  қоштасып  жатыр.  Туған  ел  дей  ме?  Туған  ел.

Мыңбұлақ  қой.  Бердімбет  сайы  ғой.  Сай  қабағында  тұрған

Мұртазаның  ақ  үйі  ғой.  Біз  тастап  кеткен.  Неге  тастап  кеттік?

Аруақтар адасып қалды-ау. Төбесінде кəрі бүркіт неге отыр?

«Енді есен бол», – дейді.

Ол  мен  ғой.  Мыңбұлақпен  қоштасқан.  Əктелгені  көшіп,

қотыраштау  болып,  сонда  да  алыстан  аппақ  болып  көрінетін  қоржын

там. Сол ғой. Менің ұям!

«Туған ел, енді есен бола - а - а - ай», – дейді.

Анық  естілмейді,  тек  шамалаймын.  Мына  сүйкімсіз  суық

кірпіштерді ұрып құлатсам ба екен. Анық естілмейді.

Жаныма тағы да Айша келді.

−  Тақама  басыңды  қабырғаға.  Қабырғаға  жабысып  жататының  не

осы?

− Aпa.

− Не, Барсхан?

− Патефон.

−  Е,  шыда.  Ертең  сұрап  көрейін  ана  жас  келіннен.  О  да  бір

патипоншыл  екен.  Ұят  емес  пе,  күйеуінің  көзінше  патипон  ойнатып

отырғаны.

− Сағынады ғой...

− Кімді?

− Туған ел...

− Е, жақында ғана келді ғой төркінінен.

Айша үндемей қалды. Күрсінді. Содан соң:

−  Кім  біледі  бейшараны,  –  деді.  –  Жап-жас  екен.  Қу  соғыстың

салғаны  ғой.  Əйтпесе,  Бөкен  əкесіндей  кісі.  Қызымен  жасты  қызды

алып...  Өйбу,  айтпақшы,  Кенжегүл  апаң  есіңде  ме,  Барсхан?  Сол

айтушы еді ғой: «Айналайын, жастар-ай, қосылар ма екен бастары-ай.

Қырып-қырып сақалын, шал құтырды, масқа - ра - ай», – деп əндетуші

еді ғой, Кенжегүл апаң.

− Тірі ме екен?

− Кім?

− Кенжегүл апам.

− Жүрген шығар...

Кенет əн-əуен үзіліп қалды. Қайталамады.

− Қап, – дедім.

− Не болды?

− Патефон.

− Е, түнімен ойнап тұрса деп пе едің? Əне, Құрмаш пен Батырхан

да  ұйықтап  қалды.  Сен  де  ұйықта,  –  деп  Айша  түрегеліп  барып,

майшамның білтесін басыңқырап, өлегізітіп қойды.

Музыка  тыйылды.  Қарақотыр  үйдің  іші  қабартып,  қабағын  түйе

қалды.

− Апа!

− Не, Барсхан?

− Алақаныңмен маңдайымды басшы.

Басты.  Бірте-бірте,  күс-күс  алақанының  қызылша  нілі  бітеп

тастаған  сызықтарынан  маңдайыма  күн  сəулесі  себезгілеп  тұрғандай,

жып-жылы  бір  нұр  құйылды.  Əлгі  музыка  қайта  оралды.  Сағына-

сағына, үзіліп-үзіліп, талып барып жеткендей.

− Апа!

− Не, құлыным?

− Осы мен он үштен астым ба?

− Қайдам, құлыным, оны неге сұрадың?

− Баяғыда өзің айтып едің ғой...

− Не деп?

− Он үш – мүшел деп.

− Иə.

− Қатерлі деп едің ғой.

− Қой, құлыным, қайдағыны айтпа. Сен одан өтіп кеттің білем.

− Бұл қай ай?

− Ойбу, ұмыттым ба... Қыркүйек пе...

− Қыркүйектің жиырма сегізі өтті ме?

− Ай, Құдай-ай, өтті-ау деймін, Барсхан.

− Анығын айтсаңшы!

− Мен күн санап жүр дейсің бе, қайдан білейін?

− Қали атамнан сұрасаңшы.

− Олар ұйықтап қалды ғой... Не болды сонша, оның керегі не?

− Егер он үшке əлі толмасам – қауіп.

Айша селк ете қалды.

−  Қой,  құлыным,  айтпа  қайдағы  бəлені.  Қайда  -  а  -  а,  одан  өтіп

кеттің ғой.

− Апа!

− Ау, құлыным?

− Патефон неге тоқтап қалды?

−  Таң  атсын,  құлыным.  Таң  атса,  əлгі  жас  келінге  айтып,

пəтипоныңды сұрайыншы.

− Апа!

− Не, Барсхан?

Айтарымды да, айтпасымды да білместен біраз жаттым.

− Не, шырағым, не айтайын деп едің?

− Осы о дүние деген рас па?

− Мен қайдан білейін, құлыным. Рас дейді ғой. Оны неге сұрадың?

Мүдіріп қалдым.

− Мен... өлсем... күнəм көп пе, аз ба?

−  Ойбай,  Құдай,  мына  бейбақ  не  дейді?  Жаман  сөз  айтып,  пəле

шақырма! Сенде неғылған күнə, он екіде бір гүлің ашылмай жатып...

− Тасбетке тілім тиді ғой, үлкен кісі, ұят болды ғой... Жуантайдың

үйрегін ұрлап...

Айша  алақанымен  маңдайымды  баса  түсті.  Дəті  берік-ақ  еді,

кемсеңдей бастады.

−  Өзі  жырым-жырым,  жарты  көңілді  жүдете  бересің  бе,  Барсхан.

Қайдағыны  айта  бермесеңші,  құлыным.  Тасбет  өзі  кінəлі,  жазасын

тартар  əлі.  Жуантайдың  үйрегін  жеп  қойған  жоқсың,  кайтып  апарып

тастап едің ғой. Қайдағы-жайдағы қайдан есіңе түсіп жатыр? Одан да

ұйықтап қалшы, құлыным.

Бетіме  тырс  етіп,  жып-жылы  бірдеңе  тамды.  Айшаның  көз  жасы

ғой. Аузыма, ерніме тамар ма еді. Жылу – Анадан. Жылу – Алладан.

Жылу  –  Күннен.  Жаным  жай  тапқандай.  Қолымды  əрең  көтеріп,

Айшаның  көз  жасын  сүрттім.  Ұзын  кірпіктері  алақанымды

қытықтағандай  болды.  Əлсіз  қолым  кенет  бұлшықтанып  кеткендей.

Айшаның кірпік екеш кірпігіне дейін қуат-қайнар сияқты.

Айша  қолымды  алып,  алақанымды  сүйе  берді,  сүйе  берді...

Тұлабойым  балбырап,  ұйықта  -а  -  ап  бара  жатқанымды  сезбей  де

қалдым.

Ертеңіне кешке біздің құжырамызға көршілер келді. Бөкеннің жас

келіншегі  жəне  бойжетейін  деп  қалған  өгей  қызы.  Айша  сұраған  соң

патефон  ала  келіпті.  Жас  келіншек  аңқылдап  қалған  ашық  жан  екен,

ай-шай жоқ, келе маған тиісті:

− Жігіт адам да өстіп жатып ала ма екен? Не бұл? Безгек те ауру ма,

тəйірі!  Өзіміз  де  ауырғанбыз  безгекпен.  Бірақ  ауырдым  деп  елең

қылған емеспіз. Онысы несі! – деп сампылдай жөнелді.

Ə  дегенде  ожарлау  көрінгенмен,  үнінде  ойнақы,  жайдары,  жақсы

қылық бар.

− Əй, Айсұлу, ойнат патефонды. Бұл жігіт қазір-ақ тұрып кетеді, –

деді өгей қызына.

«Жігіт»  дейді.  Біртүрлі  ерсілеу.  Мен  əлі  баламын  деп  жүрмін.

«Жігіт»  деген  сөз,  əсіресе  жас  əйелдің  аузынан  шыққанда  адамды

біртүрлі қытықтағандай болады екен.

Əдемі.  Жайдары.  Қылықты.  Бірақ  өзімен  қатар,  бəлкім,  үш-төрт

жас  үлкен  шығар,  сол  өзі  тұрғылас  қыздың  «шешесі»  болтаны

үйлеспейді-ақ. Тағдыр кімге таяқ жегізбейді? Енді əкесіндей Бөкеннің

қатыны болса, оны да Құдай қылат та.

Алдымен  «Маусымжан»  деген  əн  шырқалды.  Мен  селт  етпедім.

Көңілім басқаны, түнде мына қотыр қабырғаның ар жағынан естілген

əуенді іздейді. Бірақ атын білмеймін.

−  Ұнай  ма?  –  дейді  жас  келіншек  төсегімнің  шетіне  отыра  беріп.

Ой,  сонда  ыңғайсызданғаным-ай.  Бір  түрлі  өзімнен  өзім  қысылып,

терлеп  ала  жөнелдім.  Бөтен  əйел  жаныма  келіп,  жақын  отырғаны

бірінші рет. Ұят-ай. Əрі десе, астымдағы жүгері пая төсеніш сыбдыр-

сыбдыр  етіп,  менің  жадаулығымды  жария  еткендей,  қаудырлап  ала

жөнелді. Мен қотыр қабырғаға қарай жылжи түстім.

− Ұнай ма?

Мен қысылып үндемедім.

−  Мына  жігіт  ұялшақ  қой  өзі,  –  деп  жас  келіншек  шап  етіп,

шашымды ұйпалақтай бастады. Мен шегіншектей бердім.

− Ұнай ма, ұнамай ма?

Бұл  кезде  «Маусымжан»  бітіп,  шыркөбелек  айналған  қара

табақшадан «Жайдарман» айтыла бастады.

− Кешегі... – дедім мен үнім əлсіз, əрең шығып.

− Кешегі? Ол қайсысы?

− Не шығар, анау, Күлəш айтатыншы, – деді өгей қыз.

− Е, қойып көрші, – деді жас келіншек.

Атын  сұрайын  деп  оқталдым  да  сұрамадым.  (Менің  осы

осалдығым өмір бойы алдымнан тосқауыл боп тұратын шығар).

«Ата-анам,  ақ  батаңды  аттап  кеттім...»  –  дейді  əн.  Табақша  тозған

ба, қырылдап-сырылдап, əуен бұзыла береді екен. Бірақ соның өзінде

тек  сарынын  тыңдау  керек  сияқты.  «Туған  жер,  енді  есен  бол»  дейді.

Онысы анық. Кім ол? Музыкасы... Жүрегім елжіреп,тамағыма бірдеңе

тығылып қалғандай жылағым келді. Тістеніп бақтым.

Бірақ  əлгі  келіншек  бəрібір  байқап  қойды.  Енді  бірыңғай

жарқылдап,  ойнақыланғанынан  тыйыла  қалды.  Ойланып  бетіме

қарады.

«Туған жер, енді есен бол...»

Мынау мен ғой. Тəңіртау... Мыңбұлақ... Күміс бастау...

Жалбыз  бастау...  Көк  көбелек...  Сары  шымшық...  Сиыр-құйрық...

Гүлқайыр... Шырмауық шытыр... Көкбас жуа... Киікоты... Көкемарал...

Торы тобылғы... Шолпан кебіс...

Көз  алдыма  бəрі-бəрі  келді.  Бəрі  де  бас  изеп,  қол  бұлғап

шақырғандай болады. Жүгіріп-жүгіріп жеткім келеді.

Бірақ  жатысым  мынау.  Қотыр  қабырғаға  қарай  бетімді  бұрып

жаттым.  Мен  қанша  тырыссам  да  болмай,  көзімнен  жылжып,  жып-

жылы  жас  ақты.  Миығымнан  ерніме  келіп  тиді.  Тіліммен  жалап

қойдым. Құдды Айшаның көз жасының дəміндей. Ащы. Мүмкін, бұ да

дəрі  шығар.  Жас  келіншек  иығымнан  тартып,  бетімді  бері  қаратты.

Оның  да  мөлдір  қара  көздері  жасқа  шып-шып  толып  тұр.  Енді-енді

болмаса тамып кететіндей.

Есік шиқылдап ашылып, үйте біреу кіріп келді. Айша екен десем,

Айша емес. Ол қызылшаға кетіп қалған ғой.

Бөкен  көршінің  өзі  екен.  Көзі  ежірейіп,  қасқыр  көрген  ешкінің

көзіндей  шақшия  қалды.  Жас  келіншек  орнынан  ұшып  тұрды.  Өгей

қыз патефонды тоқтата қойды.

− Бұл неғылған жын-ойнақ?! – деп ақырды Бөкен. – Жоғал!

Жас келіншек пен өгей қыз ата кеп жөнелді.

Бурыл бас Бөкен маған ызғарлана бір қарады да, өзі де сынық есікті

бажылдата  тарс  жауып,  шығып  кетті.  Қотыр  қабырғаның  ар  жағынан

шаң-шұң дауыс шыққандай болды.

Қотыраш  қабырға.  Мен  –  жалғыз.  Денем  ыситын  шығар,  иə

тоңатын  шығармын.  Безгек  буындырар  деп  секемденіп  едім,  жоқ,

бойым  жеңілденіп  қалған  сияқты.  Жүгері  паяны  сылдырлатып,

қолымменен  жер  таянып,  орнымнан  тұруға  ұмтылып  көрдім.  Екі-үш

ұмтылып  барып,  əрең  түрегелдім.  Көзім  қарауытып,  басым

айналғандай  болды.  Қатқыл  қабырғадан  ұстай  алдым.  Сəлден  сон

айнала анық көрініп, есім қалпына келді-ау деймін. Алдымен көргенім

патефон  болды.  Ақырын-ақырын,  қаз-қаз  басып,  жанына  барып,

құлағын  қайырып,  инені  табақшаның  шетіне  жайлап  қойып  едім...

Сиқырлы,  мұңды,  терең  сағыныш  сарын  сарнап  ала  жөнелді.  Тіреуге

сүйеніп  сілейдім  де  қалдым.  Əн:  «Қарғама  жалғызыңды...»  –  деп

аяқталды.

Бұл менің Аллаға айтқан арызым еді.

Жан-тəніммен, іштен ақтарыла айтылған жалбарыну осы болды.

ЕРУЛІК

Бəрі Құдіреттің күші ғой деп ойлаймын. Қарап тұрсаң бұл тіршілік

қарама-қарсы  қайшылыққа  тұнып  қалған  сияқты.  Жарық  дүние  кілең

жақсылықтан  жасалған  деп  айта  алмайсың.  Алдыңнан  бір  жақсылық

жарқ  етсе,  артынша  бір  жамандық  сұңқиып  келе  жатады.  Жап-жарық

Күннің соңынан қап-қараңғы Түн келетіні сияқты.

Əйтпесе, патефонда тұрған не бар?

Бəрі сол патефоннан шықты.

Ол  бір  жағынан  мені  азабы  қалың  аурудан  аман  алып  қалған  –

сыман. Əлгі əннен кейін «Əзірейілдің» беті қайтты-ау деймін. Əйтеуір,

безгек қысқанын қойды. Əлде, Айшаның көз жасы дəрі орнына жүрді

ме,  кім  біледі,  əйтеуір  Алланың  мейірімі  түсіп,  бетім  бері  қарады.

Кəдімгідей  қағылезбін.  Əлгі  əуен  кеудемде  ыңылдайды  да  тұрады.

Оны ұмытсам, қайтадан қалшылдап құлап қалатын сияқтымын.

Екінші  жағынан  сол  патефонның  қырсығы  тиді.  Шатақкөз  Бөкен

жас келіншегін сабап тастапты. «Неге сен ана баланын қасына барып

жантайып  отырсың?»  –  деген  дей  ме.  «Неге  сен  патефонды  сол  үйге

апарып ойнатып, ақақаулап күлесің?» – деген дей ме...

Əйтеуір, не керек, жас келіншек жазықсыздан жазықсыз таяқ жепті.

Сонда  деймін-ау,  он  үштегі  «мұрынбоқтан»  қызғанғанда,  шатақкөз

Бөкен  уыздай  жас  келіншегін  басқалардан  қалай  қорғайды?  Құдайға

шүкір,  бұрынғыдай  емес,  қазір  ауыл  толған  азамат.  Кілең  əскерден

қайтқан  «аш  қасқырлар».  Əскерге  бармаса  да,  менен  гөрі  ересек,

бозбала, «жас қасқырлар».

Қырғын  соғыстан  қайтқандардың  қылшылдап  тұрғаны  шамалы.

Ақсақ-тоқсағы,  шолақтары  көп  те,  он  екі  мүшесі  түгелдері  аз.

Солардың  біреуі  Бөпетай  атамның  үлкен  ұлы  Тұрғынбек.  Жіптіктей

көркем жігіт. Сірə, офицер. Өйткені фуражкасы бар. Шинелі де əдемі,

өзіне жарасып тұрады. Қызығамын.

Өзгелердікі мыжырайған пилотка, аяғында – обмотка. Сонымен не

керек. Айша айтты:

− Қой, бұл үйде тұрып оңбаспыз. Көшеміз, – деді.

− Қайда?

− Үбəйданың үйіне.

− Ол кім?

−  Менімен  бірге  қызылшада  істейді.  Байы  əскерге  кеткен.

Хабарсыз.  Өзіндей  ұл  баласы,  одан  кіші  қызы  бар.  Қоржын  там  ғой.

Соның  бір  жағын  босатып  беретін  болды.  Мына  тауық  тамнан  гөрі

тəуір.

Айша айтты – болды. Оған қарсы келу жоқ.

Шынымды  айтсам,  мына  қотыр  қабырғалы  жабайы  тамға  бауыр

басып  қалғандаймын.  Біртүрлі  кеткім  келмейді.  Өмір  мен  өлімнің

арасында  арпалысып  жатқан  жер.  Қотыр  қабырғадан  музыка  сыңсып

тұратын мекен.

Жас келіншек не халде екен? Атын да сұрамаппын. Айша айтады:

содыр  шал  көзін  көгертіп  тастапты  дейді.  Көкала  қойдай  қылып

сабапты  дейді.  Жынды  шығар,  қызғанатыны  бар,  о  басыңда  өз

қызымен жасты қызды алып несі бар?! – дейді.

Кетпейік  деп  қайтіп  айтамын.  Қотыр  қабырғадан  сыңсыған  əдемі

əуен  естіледі  деп  қайтіп  айтамын.  Тағы  да  мені  бірдеңе  шалықтап

кеткен  шығар  деп  ойлап  қалар.  Айшаны  тағы  да  уайымға  қалдырып

нем бар, мейлі, өзің біл дедім.

Біз  қоныс  аудардық.  Заман  –  соққан  жел,  Біз  –  қаңбақ.  Қайда

домалатады, солай аунай жөнелеміз.

Жынды  жел  айдап  келіп  тығылған  жеріміз,  Құдай  құтты  қылсын,

жып-жылы  ұядай  ғана,  шағын  бөлме  екен.  Қабырғалары,  төбесі

əктелген. Қақ ортада ағаш тіреу.

−  Қожайынымыз  соғыстың  алдында  ғана  осы  үйді  салып  бітіріп

еді, – дейді Үбəйда.

Айша  шамалас,  бəлкім  одан  жас  па  екен,  бірақ  самай  шашы

ағарған,  екі  езуінен  жоғары  қарай  терең  сызық  түскен,  шап-шақ  қана

кісі екен.

−  Келген  қадамдарыңа  гүл  шықсын,  –  деді  Үбəйда.  –  Кім  біледі,

құтты  көрші  болып,  біздің  хабарсыз  кеткен  қожайынымыз  келер  ме

екен?  Аты  –  Əбді  еді.  Елдің  кісілері  біртіндеп  қайтып  келіп  жатыр.

Біздікі жо - о - оқ, – деп күрсінгендей болды үйдің иесі.

Айша не дейді. Не десін. Күткенді, күте-күте зарыққанды Айшадан

артық кім білсін?!

−  Уайымдай  берме,  Үбəйда.  «Кебенек  киген  келеді,  кебін  киген

өледі»  деуші  еді  ғой.  Қожайының  кебенек  киіп  кетіп  еді  ғой.  Үмітсіз

шайтан болсын.

Айша  бұдан  артық  не  айта  алады?  Өзінің  Мұртазасы  да  кебенек

киіп  кеткен.  Бірақ  келгені  қайда?  Қалды  ғой  шексіз  Сібірдің  бір

түкпірінде.  Сүйегін  қайдан  іздерсің?!  Сан  жетпес  қарағайдың

қайсысының  түбінде  қалды?  Сібірдің  қарағайын  санап  шығуға  бір

адамның ғұмыры жете ме? Жарықтық Жайлау деген кісі айтады екен:

−  Мұртаза:  «Мыңбұлаққа  жетіп  өлсем  арманым  жоқ»,  –  деуші  еді

деп.  Айшаға  айтқан  ғой.  Жайлау  –-  Түркібастың  Тау  –  Шілмембеті.

Сібірде айдауда Мұртазамен бірге болған көрінеді.

Адамның  сүйегі  қайда  қалады  –  бəрібір  емес  пе?  Баяғыда  менің

əкем сияқты бір бейбақ: «Айдасаң – айда Сібірге. Сібір де өзіміздікі!»

– деген екен.

Демек Сібір бөтен жер емес қой.

Бөтен  емес.  Баяғыда  бабаларымыз  Байкөл  теңізіне  дейін  көшіп-

қонып жүреді екен. Досмырза мұғалім айтқан. «Сібірдің Көшім деген

ханы  болған.  Əкесінің  аты  Мұртаза»,  –  деп  маған  бір  қарап  қойған.

Сол  сəтте  кластағы  балалардың  бəрі  маған  сұқтана  көз  қадап  қалған.

«Сен сол Мұртазадан қалған бір тұяқ емессің бе?» – деген Досмырза

мұғалім қуақылана күліп. «Менің əкем Мұртаза да сол Сібірге кеткен»,

– деп қалдым мен абайламай.

Сөйтсе,  сол  Көшім  ханмен  Ермак  деген  қарақшы  соғысыпты.

Зеңбірегі  бар  екен.  Зеңбіректің  күшімен  Сібірді  жаулап  алыпты.

Сөйтіп,  біздің  бабаларымыздың  Байкөлге  дейін  мал  айдап,  көшіп-

қонатын жолы қиылыпты. Əйтпесе, ағайдың айтуынша, бабалар Саян

тауына дейін жайлап, Мың – Үйсін ойпатына дейін қоныстайды екен.

−  Бұл  программадан  тыс  əңгіме,  –  деп  қоюшы  еді  директор

Досмырза,  білсең  де  болады,  білмесең  өз  еркің  дегендей.  Үбəйда

кешке жұмыстан қайтқан соң, бізді шайға шақырды.

−  Ерулік,  –  деп  күлді.  –  Ата-бабамыздың  салты  ғой,  жоралғы.

Əйтпесе, қай бір шай дейсің.

−  Шын  көңілмен  берген  қара  су  шербеттен  де  тəтті,  Үбəйда-ау,  –

деп  Айша  қостады.  –  Құдай  тілеуіңді  беріп,  мына  Қуаның  мен

Назымыңның қызығын гөр.

Айша осы жерде бір мүлт жіберіп алды. «Қожайының аман келсін»

деп  айта  қоюы  керек  еді.  Əлде  аузына  Құдай  салмады,  əлде  өз

қожайынынан күдер үзген əдет пе, кім білсін, айтпады.

Қуан  –  мен  тұрғылас  бала  екен.  Менен  бойшаңдау  болар.  Бірақ

тырыли арық. Көзі бақырайыңқырап қалған. Көзінің қулығы жоқ. Тап-

таза.  Түбінен  жан-жүрегі  көрініп  тұрғандай.  Менің  алдыма  жүгері

нанды сындырып-сындырып қойып жатыр. Жүгері нан үзуге келмейді.

Жүгері нанды сындырады.

Назым біздің Құрмаштан кішілеу шығар. Шай құйып отыр. Жасына

қарамай,  еліктің  лағындай  сүп-сүйкімді,  елеңдеп,  елпілдеп  тұр.  Сол

келбетіне,  сол  əдепті  отырысына  қолындағы  пияла-шəйнек

жараспайды-ақ. Пиялалар да, ақ шəйнек те құрақ-құрақ. Сымтемірмен

құрсаулап тастаған.

Қозға пісірген қызылша бордақы жылқының бес елі қазысынан кем

емес.  Бу  да  сап-сары,  қазыдан  артықшылығы  –  шырыны  бар.  Кертіп

жеп отырмыз.

Бізге əйтеуір солай көрінеді. Əйтпесе, қазы қайда, қызылша қайда?

Айша  айтпақшы:  «Пішту!»  Біздікі  биіктегі  етке  жете  алмаған

мысықтың: «анау еттің сасығын-ай» дегені сияқты бір далбаса ғой.

Жегеніміз – жүгері нан. Оны бұл жақтың қазақтары «зағара» дейді

екен. Асағанымыз – қозға былбырап піскен қызылша. Ішкеніміз – шөп

шəй. Бұдан артық не керек? Құдайдың мұнысына мың тəубе!

Ерулік салтанаты осылай өтті.

Қуан – бауырмал. Бірден:

− Мектепке қашан барасың? – деді.

− Мен... бара алмаймын ғой?

− Неге?

− Аурудан жаңа тұрдым. Əлі қайталауы мүмкін.

Қали атам апама айтады: «Балаң əбден əлсіреп қалған. Əзірше үйде

болсын. Шамаң келсе, күшті ауқат бер», – дейді.

Қуан ойланып тұрып-тұрып.

Бір жылың босқа кетеді ғой, – деді.

−  Өзі  де  бір  жылым  артық  еді.  Жездем  болмай,  Молотовтың

мектебіне  мені  бір  класс  аттатып  кіргізіп  жіберген.  Мыңбұлақта

бесінші  класта  едім  ғой.  Содан  көшіп  келген  соң,  бірден  жетіншіге

отырғызды.  Алтыншы  класты  аттап  кеттім.  Соным  бекер-ақ  болған

екен,  енді  мынандай  болды.  Қолымда  куəлігім  де  жоқ.  Оны  алу  үшін

Молотовқа баруым керек. Мына түріммен қазір бара алмаймын.

Қуан  маған  жаны  ашып,  мені  аяғандай,  бадырақ  көздерін  кіреуке

шалып, мені құшақтап, арқамнан қақты.

− Ничего, – деді жұбатып. Орысша біледі екен. Қалаға жақын ғой.

Өзі  осы  Бектөбе  мектебінің  сегізінші  класында  оқиды  екен.  Қалаға

күнара  қатынап  тұрады  екен.  Неге  десең,  шешесі  Үбəйда  мен

қарындасы  Назым  қаладағы  фабрикадан  жүн  алып,  колхоздың

жұмысынан  соң  түнделетіп  жіп  иіреді  екен.  Иірген  жіпті  Қуан

сабақтан  соң  фабрикаға  апарып  өткізеді.  Ақысына  нан  береді  екен.

Кəдімгі бөлке нан! Тағы да жүн алып қайтады. Тағы жіп өткізеді. Тағы

да – бөлке нан! Рахат.

− Давай, сен де жүр, – деді Қуан менімен баяғыдан таныс адамдай

жатырқамай.  –  Қала  жақын  ғой,  фабрика  Атшабардың  бер  жағында.

Жақын. Барып жүн аласың. Апаң мен Құрмаш иіреді. Екеуіміз қалаға

барып нан алып қайтамыз. Мақұл ма?

− Жүнді көрінген адамға бере бере ме екен?

−  Ой,  колхоздан  справка  аламыз.  Болды.  Апаң  колхоздың  мүшесі

ғой.

Сонымен,  Құдай  қаласа,  нанға  тоятын  болдық.  Кешке  Айша

жұмыстан келгенде осылай да осылай деп едім:

− Қайдам. Үбəйдадан сұрайыншы, – деді. Барып, сөйлесіп, қайтып

келді.

− Қалаға барып қайтуға сен жарайсың ба? Əлі əлің кірген жоқ қой.

−  Иə,  Қуанмен  ілесіп  барамын  ғой,  ештеңе  етпейді.  Қайта  жата

бермей, қимылдаған жақсы дейді ғой.

Айша көнді. Мен Қуанға ілестім.

Бектөбенің  шығыс  жағындағы  Қоралас  ауылынан  өте  бергенде-ақ

қарауытып қала көрінеді. Қала дегенің қалың орман сияқты. Алдымен

зау теректердің төбесі көзге көрінеді. Ауыл мен қала арасында – қара

жол. Арба қатынайды. Көбінесе көретінің жаяу адамдар.

Біз  де  жаяумыз.  Алдымызда  –  Əулиеата.  Түстікте  –  Қаратау,  одан

ары  асқақ  Тəңіртау.  Қаратау  –  Тəңіртаудың  қара  белдеуіндей  болып

жатады.

−  Соно  -  о  -  оу  көрінген  Манас  шыңы,  –  деймін  мен  Қуанға,

қолымды  шошайтып.  –  Соның  батыс  жағында  тағы  Қос  Өркеш  тұр

ғой, көрдің бе?

− Иə, иə, көрдім, – дейді Қуан керемет көргендей жадырап.

−  Көрсең,  сол  Қос  өркештің  бірінші  өркешінің  астынан  Көксай

өзені,  екінші  өркешінің  бауырынан  Ақсай  өзені  ағып  жатыр.  Біздің

ауыл Ақсайдың аңғарында. Мыңбұлақ!

− О-о! – дейді Қуан таңдайын қағып. – Алыс, ə?

− Алыс қой. Əйтпесе, мен кетіп қалар едім.

−  Ничего,  –  дейді  Қуан.  –  Жазда  барасың  ғой.  Оған  дейін  ақша

табамыз, – деп менің жүдеу киіміме көз тігеді. Қулығы жоқ. Ойында не

бар – жасырмай айта салады. Менің мына түріммен өз ауылыма бара

алмайтынымды  о  да  сезеді.  Өте  сезімтал.  Қас-қабағыңа  қарап,  не

ойлап, нені уайымдап тұрғаныңды біле қояды. Сөйтеді де, көмектесіп

жіберуге дайын тұрады.

Қалаға  кіреберістегі  Қарасудың  жарлауытынан  түсіп,  шаһарға  да

іліндік.

Бұл  маған  таныс  көше.  Былтыр  осы  жолмен  мені  Шолпан  апам

Зибаға  алып  барған.  Астымда  Оңғарбай  атамның  көк  əңгі  есегі  бар

еді...  Ойық  көшесі  əлі  есімде.  Бірақ  енді  Зиба  жоқ.  Несіне  барамын?

Енді мені онда аймалап, «айналайын» дейтін кім бар дейсің?!

Осындай  ойлардың  ми  батпағын  кешіп  келе  жатып,  жүн

фабрикасына жетіп қалыппыз.

Қуан  бастап,  фабриканың  қорасына  да  кірдік.  Жеңіне  қызыл

шүберек  байлаған  дəу  сары  қатын  қақпада  тоқтатып,  қағазымызды

тексереді. Қуанды бұрыннан таниды екен, маған көп шұқшиды.

− Қарапшик нету? – деді.

− Нет, нет, – деп Қуан шыр-пыр болып, араша түсті.

Сөйтсем, мені ұры емес пе деп сұраған екен.

Қырсығым ұстаңқырап, ауылдағыдай ауыз толтырып бір боқтайын

деп  тұрдым  да,  бəрібір  қазақша  түсінбейді  ғой  деп  қоя  қойдым.  Ал

орысша боқтауды əлі үйренген жоқпын ғой.

− Қуан, – дедім.

− Не? – деп елең ете қалды. Тым елгезек.

− Орысша не деп боқтайды?

− Оны неғыласың?

− Əшейін білейін дегенім ғой.

− Əуелі боқтауды емес, мақтауды үйрен. Жаңа ана əйелге «хорошо,

тетка, хорошо», – десең, дереу жібере салар еді.

− Мен оны боқтағым келді. Орысша білмеймін.

Қуан  ішек-сілесі  қата  күлді  дейсің.  Тіпті  аузының  азуына  таман

сойдақтау тісіне дейін көрінді. Содан соң үлкендерге ұқсап:

− Боқтампаз болма, – деді. – Зиян болмаса, пайда жоқ.

Фабриканың  қақпасынан  мен  бір  дорба,  Қуан  бір  дорба  жүн

арқалап шықтық. Қуанға тағы бір жарым кірпіш бөлке нан берді.

Жарықтық  бөлке  нан.  Иісі  аңқып  барады.  Сілекейімді  жұтып

келемін.  Құдай  тілеуіңді  бергір  Қуан  соны  сезді  ме,  жоқ  əлде  өзі  де

жегісі келді ме, жарты кірпіш нанды бөлек шығарып, қақ бөлді де, бір

бөлігін маған ұстата берді.

− Ой, көп қой, – деп басымды шайқап едім.

− Ал, – деді.

Жақын жерде бір əйел «морс» деген тəтті су сатып тұр екен. Қуан

қалтасынан  шақа  шығарып,  екі  кружке  морс  алды.  Сол  жерде  нанды

бұралақтап жеп, морсты ұрттап қойып, əй бір рахатқа баттық дейсің.

− Келесі жолы нан да, морс та менен болсын, – дедім.

− Достар арасында сауда жоқ, – деді Қуан.

−  Мейлі,  ер  мойнында  қыл  арқан  шірімес,  –  деп  қойдым  мен

үлкендерден естігенім есіме түсіп.

Қуан таң қала қарап, күліп қойды. Күлгенде ерекше жадырап кетеді

екен.

− Енді Атшабарға барамыз, – деді Қуан.

− Онда не істейміз?

− Мына нанды сатамыз.

− Сатқаны несі? Жемейсіңдер ме?

− Үйде зағара нан бар ғой (жүгері нан дегені).

Атшабар  маған  таныс.  Былтыр  Зиба  əпкеме  барып  жатқанда,

Шолпан апам осы Атшабардың мал базарынан Тастанбек деген кісіні

іздеп,  Зибаның  адресін  сұрап  алған.  Сонда  мен  мінген  Оңғарбай

атамның көк есегіне екі өзбек бала бүгелек салып, мөңкітіп, мені əбден

əлекке  салған.  Мазақтап  күлген.  Мүмкін,  тағы  да  кездесіп  қалар.

Дорбадағы жүнді тартып алмаса болды.

Менің үркектеп келе жатқанымды сезген Қуан:

− Қорықпа. Қайта басқалар бізден қорықсын, – деді.

Қуанның  бір  кірпіш  бөлке  нанды  дорбадан  шығаруы  мұң  екен,

құмырсқаның  илеуіндей  базар  құжынап  келіп,  бізді  бас  салды.  Қуан

бұлқынып,  əрең  дегенде  шетке  шығып,  бір  қоңқақ  мұрын,  əтір

сасыған,  киім  –  басы  шырттай,  құлағында  алтын  сырғасы  əткеншек

ойнап  тұрған,  саусақтары  жүзікке  толы  əйелге  нанды  өткізді-ау.

Қобыратып көп ақша алды.

Енді біреулер:

− Нан Сатасың ба?

−  Наның  бар  ма?  –  деп  менің  жүн  салған  дорбамды  жұлқылай

бастады. Əрең сытылып былай шықтық.

− Міне, бауырым, «алтын-күміс тас екен, арпа-бидай ас екен» деген

осы,  –  деді  Қуан  уысындағы  ақшаны  реттеп,  қаттап,  ышқырындағы

ұры қалтаға тығып тұрып.

− Онда ақшаның керегі не? Нанды неге саттың?

Қуан мені баласынғандай мырс етіп:

− Киім-кешек те керек қой, – деді.

Сөйте-сөйте,  бұл  кəсіпті  мен  де  үйрендім.  Бір  дорба  жүнді  Айша

мен  Құрмаш  бір  түнде  иіріп  шықты.  Қуан  екеуіміз  фабрикаға  тағы

бардық. Жіп қабылдағыш əйел менің өткізген жібімді тарқатып көріп:

«хорош,  хорош»,  –  деді.  Қуанның  үйреткені  есіме  түсіп,  мен  де:

«хорош, тетка, хорош», – деп қойдым.

Маған  бір  жарым  емес,  екі  бөлке  нан  берді.  Ат  басындай  алтын

тауып алғандай, қуанғаным-ай сонда.

Сөйтсем, жіптің сапасына қарайды екен ғой. Ал Айша мен Құрмаш

иірген жіп мəшинеден шыққандай екен.

Бір  жағынан  ыңғайсызданып  та  қалдым.  Қуанға  бұрынғыша  бір

жарым бөлке берді. Бірақ Қуан қуанбаса, қызғаныш білдірмеді.

−  Көрдің  бе,  –  деді  көзі  жайнап,  –  ісін,  сəтті  басталды.  Сөйтті

басталған іс – тəтті.

−  Тəтті  демекші,  морс  ішпейміз  бе?  –  дедім.  –  Мына  нанның

біреуін бөлейік. Пышағың бар ма?

−  Жоқ,  –  деді  Қуан.  –  Бүтінді  бүлдірмейік.  Одан  да  менің  жарты

нанымды жейік.

− Өй, ол қалай болады? Ұдайы.

– Жə, айтыспа! – деп үлкендік танытты Қуан.

Сол  күні  мен  Айшаға  бір  көйлектік  көкшіл  шыт  мата,  Құрмашқа

қызыл-жасыл кəсинкə, Батырханға – мəйке алып келдім.

Айша  байғұс  қуанғаннан  жылап  жіберді.  Тіреудің  түбіне  отыра

қалып:

−  Айналайын,  аруақ!  Көк  Тəңір!  Жеткергеніңе  тəуба!  –  деп

кемсеңдеді.

− Көрген қорлығым, кешкен азабым бір күнгідей болмай ұмытылар

ма екен. Құдай Барсханымды аман қыла гөр! Құрмашым мен Батырхан

жəутігімді аман қыла гөр!

Көкшіл шыт матаны, күс-күс алақанымен қайта-қайта сипалап, дəл

Меккеден жеткен тəбəріктей маңдайына тəу етіп басты.

Іші-бауырым  уылжып  барады.  Адам  баласын  бақытты  ету  үшін

Аспандағы Айды ерттеп мініп, жұлдыздарды жетектеп келу шарт емес

екен. Нысап пен нəпсі бар. Нысап – тойым, нəпсі – тойымсыз. Құдай

тойымсыздан сақтасын.

жүктеу/скачать 2,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: