Дәріс тезистері
жүктеу/скачать 97,74 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 11-дәріс. Құрмалас сөйлем: қалыптасу тарихы мен даму жолдары
Сұрақтар:Құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттеу нысаны. Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің айырым белгілері. Құрмалас сөйлем жүйесіндегі предикативтілік. 11-дәріс. Құрмалас сөйлем: қалыптасу тарихы мен даму жолдарыТірек сөздер: эволюция, паратаксис, гипотаксис, синтаксистік деривация, трансформация. Құрмалас сөйлемнiң қалыптасу, даму жолдары. Құрмалас сөйлемнiң дамуындағы екi бағыт: паратаксис пен гипотаксис. Құрмалас сөйлемнiң дамуындағы қосымша факторлар. Күрделі ой мен күрделі пікірді білдіру үшін қызмет ететін құрмалас сөйлемдер және басқа да ой білдіруде қолданылатын түрлі құрылымдар қазіргі заман көркем әдебиетінде, ғылыми және саяси шығармаларда жиі кездеседі. Десе де қандай тілдік бірлік болмасын, оның өзіндік қалыптасу, даму тарихы болады. Құрмалас сөйлемдер жай сөйлемдердің негізінде қалыптасқан кейінгі құбылыс десек те, көне жазба ескерткіштер тілі аталған тіл бірлігінің сан ғасырлық тарихы бар екенін жоққа шығармайды. Түркі тілдері үшін дамудың барлық кезеңдерінде жай сөйлемдердің бірбірімен тіркесуі нәтижесінде пайда болған синтаксистік құрылымдар тән болғандығын көне түркі жазба ескерткіштерінің тілдік фактілері нақтылай түседі. Мысалы: Қағанның сабын алматын, Иерсайу бардығ, Көп анта алқынтығ, арылтығ, Анта қалмыш йерсайу көп Туруөлу йорыйур ертіг, Теңрі йарлықадуқын үчін, Өзім құтым бар үчін, Қаған олуртым (Күлтегін. Бірінші жыр.) (Аудармасы: Қағаныңның тілін алмадың, Жержерге бардың, Онда көп алқындың, арылдың, Сонда қалғандар жержерге қаңғып Өлімші босқын боп еді, Тәңрі жарылқағандықтан, Өзімнің құтым бар болғандықтан, Қаған отырдым, Қаған болып). Жалпытүркілік тарихи ескерткіштер мен кейбір тілдерге ғана тән деп есептелетін тарихи ескерткіштер материалдарында жай сөйлемдер жиі кездеседі десек те, салаласа, сабақтаса байланысқан құрмалас сөйлемдердің де аз еместігін жоғарыдағы мысал да дәлелдей түссе керек. Түркі тілдеріндегі құрмалас сөйлемдерінің жалпы мәселелері аталған сөйлем типінің пайда болу жолдарын анықтау мен дамуын қарастыруды көздейді. Кейінгі зерттеулерде бұл мәселелер қарастырылғанымен, ол әлі жанжақты шешімін тапты деп айтуға болмайды. Құрмалас сөйлемнің пайда болуын зерттеудегі басты мақсат “даяр мәселелерді“ табу және олардың дұрыс орналасу тәртібін қарастыру емес. Мұндағы басты мақсат күрделі бағытқа, яғни күнделікті, үйреншікті стереотиптерден шығып, көлемді және дербес тұрғыдан ойлауға негізделеді. Қазiргi әдеби тiлiмiздiң барлық жанрында қолданылатын құрмалас сөйлемнiң қалыптасып дамуы бiр күннiң жемiсi емес. Бұл жөнiнде Т.Қордабаев: “Көрнектi ғалымдардың айтуына қарағанда, тiл дамуының көнерек заманында сөйлем құрамындағы сөздердi, сол сияқты жай сөйлемдер бiрбiрiмен байланыстыратын қазiргi дәнекерлер, тәсiлдер болмаған. Ол уақыттағы сөздер, сөйлемдер арасында қазiргi тiлiмiздей бiрi екiншiсiне меңгерiлiп, жетектелiп бiрi екiншiсiн меңгертiп, жетектеп, өзiне тәуелдi етiп тұру сияқты байланысу тәсiлдерiнiң анағұрлым берiк түрлерi болмаған. Сөздер, сөйлемдер байланысындағы бұл тәсiл олардың тұрған орындарына мағына желiлерiнiң жақындықтарына қарай бiрбiрiмен қабыса, iргелесе байланысу тәсiлi болған. Сөз бен сөздiң, сөйлем мен сөйлемнiң бiрбiрiмен арақатынасы тығыз, берiк болмағандықтан, оларда дербестiк, бiрбiрiне тәуелсiздiк күштi болған,” дейдi. Тiл дамуының көне заманында сөздердiң де, сөйлемдердiң де арасында дербестiктiң, бытыраңқылықтың басым болғандығын үндiевропа тiлi синтаксисiн зерттеген ғалымдар да көрсеткен. Үндiевропа тiлдерiн салыстырмалы түрде зерттеуге арналған еңбегiнде А.Мейе сөйлемдер бiрбiрiмен ешқандай дәнекерсiз, бiрiнен соң бiрi қатар қойылғанын айтады. Сабақтас құрмалас сөйлемдердің пайда болу жолдары туралы теорияны А. А. Потебняның кейбір зерттеулеріне сүйене отырып А. Рифтин ұсынған болатын. Көне заманда сөздер мен сөйлемдер байланысының нашар болғандығын А.Рифтин де “Аккад тіліндегі құрмалас сөйлем дамуының екі жолы туралы ” деген мақаласында айтқан. Бұл теорияға сәйкес сабақтас құрмалас сөйлемдердің дамуы төменде көрсетілген екі жолмен жүрді: Салаласа байланысқан екі жай сөйлем артынан сабақтас құрмалас сөйлемге айналады . Жай сөйлемнің етістікті оралымдары бағыныңқы сөйлемдерге айналып, сабақтас құрмалас сөйлем құрайды . Осы мақаласында А.Рифтин тетелес тұрған екi жай сөйлемнiң салаласу негiзiнде бiрбiрiне қосылуы, бiрiгуi құрмалас сөйлем дамуының бiрiншi жолы дегендi айтады. Құрмалас сөйлемнiң мұндай түрi – яғни компоненттерi бiрбiрiмен ешқандай қосымша дәнекерсiз, тек мағына жақындықтарына қарай iргелес, қабыса айтылулары арқылы байланысатын түрi – паратаксис деп аталады.Тарихи дамудың барлық кезеңдерінде түркі тілдеріне жай сөйлемдердің тізбектелген жүйесі тән, сондайақ олар бірбірімен қабыса байланысқан. Түркі сөйлемнің тарихи дамуындағы ең алғашқы кезеңі жай сөйлемнің басыңқылығымен ерекшеленді. Оны дәлелдейтін материал – жалпытүркілік ескерткіштермен қатар, басыңқы және бағыныңқы мағына беретін бірінен соң бірі тізбектелген жүйені сақтап қалған жекелеген түркі ескерткіштері болып табылады. Оқиғалар барысын қарапайым грамматикалық формалар арқылы білдіретін сөйлемдер тізбегі ежелгі түркі жазба ескерткіштерінің ішінде Монғолия мен Қырғызстан ескерткіштеріне тән. Сонымен қатар, ол түркі тілдеріндегі (фольклор және тағы басқа жанрларда) жалғаулық типтегі құрмалас сөйлемдермен қатар кездеседі. Түркі тілдеріндегі бағыныңқы құрмалас сөйлемге қатысты басты мәселелер сөйлемнің пайда болу жолдары мен дамуын анықтаумен байланысты. Соңғы жылдардағы зерттеулерде бұл мәселелер жарымжартылай шешілгенмен, осы күнге дейін анықталмаған даулы мәселелер де жетерлік. Бағыныңқы құрмалас сөйлемдердің пайда болу жолдары туралы теорияның негізін А. Рифтин салғаны және оның А. А. Потебняның кейбір дәлелдеріне сүйенгені мәлім. Осы теорияға сәйкес бағыныңқы құрмалас сөйлемдердің дамуындағы екі жол: салаласу негізінде екі жай сөйлем бірігіп, нәтижесінде бағыныңқылы құрмалас сөйлем құрауы; жай сөйлемнің етістік тіркестері бағыныңқы сөйлемге айналып, бағыныңқы құрмалас сөйлем құрауы туралы көзқарас тілші ғалымдар арасында бірауыздан мақұлданды деуге болмайды. Кейіннен Г.С. Кнабе бұл теорияны жоққа шығарады. Ол үндіевропалық тілдерде етістікті оралымдардың бағыныңқы сөйлемге айналуының кездеспейтіндігін ескертеді, бірақ гипотаксистің паратаксис негізінде өрбігендігі туралы салыстырмалы синтаксис пен жекеленген тілдердің тарихи синтаксисін зерттеушілері толық мойындайтынын айтады. Осылайша, А. Рифтин ұсынған дамудың екінші жолын үндіевропалық тілдерінің материалдары нақтылай алмады. Дегенмен, көптеген түркітанушылар А. Рифтин көзқарасын қолдады. Ғалымдардың айтуынша, алдымен салалас құрмалас пайда болған да, соның негiзiнде сөйлемнiң әр түрлi дәнекерлер арқылы байланысатын түрлерi, соның iшiнде сабақтаса байланысатын түрлерi тiл дамуының кейiнгi дәуiрлерiнде пайда болған. Бұл пiкiрдiң дұрыстығын түркі тiлi жазба ескерткiштер фактiлерi де дәлелдейдi. Мұны “Құрмалас сөйлем және олардың даму жолдары” деген мақаласында Н.Т.Сауранбаев та айтқан едi: “Жеке сөйлемдердiң бiрбiрiмен байланысуы түркi тiлдерiнiң ескi дәуiрлерiнде бастаған, яғни сөздердiң бiрбiрiмен байланысуы сияқты жеке сөйлемдер де өзара байланысатын болған.” (1;113). Көне түркі жазба ескерткіштерін зерттеуші ғалымдар шығу тегі жағынан жалғаулықсыз салаластардың алғашқылығын, жалғаулықты салаластардың эпитафиялар тілінен кездеспеуін олардың тарихи тұрғыда жаңа категория екендігімен байланыстырады. Расында да көне жазбалар тілінен бірбірімен ешбір дәнекерсіз, қатар тұрып байланысқан сөйлемдерді жиі кездестіруге болады: жүктеу/скачать 97,74 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|