Динамикалық Қатарлар туралы түсінік және оның түрлері
Бір процент өсімнің нақты (абсолюттік) мәні
жүктеу/скачать 474,5 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақстан бойынша көмір өндірісінің динамикалық көрсеткіштері
- 3. Динамикалық қатарлардың орташа көрсеткшітерін есептеу
| Бір процент өсімнің нақты (абсолюттік) мәні. Бұл көрсеткіштің экономикада атқаратын рөлі өте жоғары. Себебі мұнда өсімиің әрбір процентінің нақты (абсолюттік) мәні қаншаға және қалай өзгергені көрсетіледі. Оны есептеу үшін әр уақыттағы нақты (абсолюттік) өсімнің шамасын, сол кездегі өсім қарқынына бөледі жөне оның мәні тізбектелген тәсіл арқылы мына формула бойынша есептеледі:
немесе мүнда Δ% - бір процент өсімнің нақты (абсолюттік) мәні; Δ - нақты (абсолюттік) өсім; Тр - өсім қарқыны; Уi-1 - ағымдағы уақыттың алдында тұрған дәрежесі. Енді осы көрсетілген формулалар бойынша бір процент өсімнің нақты (абсолютгік) мәнін есептейміз:
Сонымен, нақты мысалды қолдана отырып динамикалық қатардың негізгі көрсеткіштері екі тәсілмен есептелген және сол есептелінген мәліметтердің көрнекті түрде көрсетілуі, әрі талдау жасауға жеңілдік туғызуы үшін қорытынды кесте құрастырылған (11.6-кесте): Қазақстан бойынша көмір өндірісінің динамикалық көрсеткіштері
Осы берілген кестенің көрсеткіштеріне талдау жасай отырып, мынадай қорытынды жасауға болады: уақыт өткен сайын қогамдық құбылыстардың көрсеткіш дәрежелері ғана өзгеріп қоймай, сонымен бірге динамикалық қатарлардың көрсеткіштері де өзгеріп отырады және оған түрлі себептер әсерін тигізеді. Соның салдарынан динамикалық қатарлар көрсеткіштерінің даму дәрежесі әр жылдары әр түрлі болады. 3. Динамикалық қатарлардың орташа көрсеткшітерін есептеу Уақыт өткен сайын қатардың сандық көрсеткіштерінің де өзгеріп отыратындығын жоғарыда атап кеткен болатынбыз. Сондықтан, олардың жалпы өзгерісінің заңдылықтарын анықтау, талдау жұмыстарында қатардың орташа көрсеткіштері қолданылады. Олар: динамикалық қатардың орташа дәрежесі, орташа нақты (абсолюттік) өсім, орташа өсу жэне өсім қарқыны. Осы аталған орташа көрсеткіштердің шамасын анықтау ондағы көрсетілген уақыт мерзіміне бір мезгілді немесе уақыт аралықты қатарлар дәрежесіне байланысгы болады және оларды есептеу әр түрлі тәсілдермен жүргізіледі. Динамикалық қатардың орташа дәрежесін есептеу. Егер берілген көрсеткіштердің уақыт аралықтары бірдей болған болса, онда қатардың орташа дәрежесін есептеу үшін қатардың жеке мәндерінің қосындысын олардың санына бөлу керек, яғни арифметикалық орташаның жай түрінің формуласы қолданылады: мұнда, У - қатардың орташа дәрежесі; У- қатардың жеке мәндері; п - қатардың саны; Σ - қосу белгісі. Мысалы, жоғарыда көрсетілген 11.6-кестенің көрсеткіштері бойынша 1990-1995 жылдар аралығында орта есеппен жылына 146,5 млн. тонна көмір өндірілген көрінеді: Егер көрсеткіштер белгілі бір екі уақыттың басқы немесе соңғы мерзімімен берілген болса, онда қатардың орташа дәрежесін табу үшін осы көрсеткіштердің қосындысын екіге бөлу керек, яғни мына формула бойынша есептеледі: мұнда Уі - бастапқы мерзімнің басқы немесе соңғы мәні Уі+1 - келесі мерзімнің басқы немесе соңғы мәні. Уақыттың басқы мерзімінде болған көрсеткіш өткен уақыттың соңғы мерзімнің дәрежесін көрсетеді, сол себепті біз мұнда мерзімнің бастапқы немесе соңғы мәнін алып отырмыз. Сондықтан, статистикада көрсеткіштердің өзгергендігін көрсету үшін мерзімнің басқы, не соңғы мәндері алынады, ал кейде сол мерзімнің екі (бастапқы не соңғы) мәндері бірге .алынуы да мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасының халық саны 1994-жылдың басында 16,9 млн адам, ал 1995-жыл-дың басында 16,7 млн. адам болды. Осы көрсеткішті басқа түрде жазуға да болады. Республика халқының саны 1994-жылдың басында 16,9 млн. адамнан жыл аяғында орташа жылдық саны 16,8 млн. адам болды: млн. адам. Динамикалық қатардың көрсеткіштері белгілі бір уақыт мерзімімен көрсетілген болса, онда олардың орташа дәрежесін есептеу сол берілген уақыт мезгіліне байланысты болады. Себебі мүндағы көрсетілген көрсеткіштер құбылыстың белгілі бір сәттегі болған жағдайын ғана сипаттайды. Оның өзі мезгіл аралықтарына қарай бір-бірінен бірдей немесе бірдей емес қашықтықта болып келеді. Осыған орай есептеу тәсілдері де әр түрлі болады. Егер мезгілді қатардағы көрсетілген көрсеткіштердің мезгіл аралықтарының қашықтығы бірдей мөлшерде берілген болса, онда олардың орташа дәрежесі мына формулалармен есептеледі: немесе Бұл екеуі де мезгілдік (хронологиялық) орташа шаманың формуласы болып саналады және есептелінген орташа мәндері бірдей мөлшерде болады. Мысалы, әр айдың басында зауыт қоймасында қалған заттардың қалдықтары төмендегідей (мың теңге): 1/1-24,6 І/П-28,4, 1/111-25,2, І/ІҮ-30,8. Осы берілген көрсеткіштер бойынша бірінші тоқсандағы қоймада қалған заттардың орташа айлық шамасын жоғарыда аталған екі тәсілмен есептейік: Бірінші тәсіл: мың теңге Екінші тәсіл. Мұнда алдымен әр айдағы орташа қалдықты жеке анықтаймыз: Қаңтар Ақпан Наурыз Енді тоқсан бойынша орташа айлық қалдықты есептеу үшін арифметикалық орташа шаманың жай түрінің формуласы қолданылады және ол төмендегідей болып келеді: Егер осы есептелінген көрсеткіштерді біріктіріп, толық түрінде алатын болсақ, онда мезгілдік (хронологиялық) орташаның формуласын қолданғанымызды көрсетеді: Егер көрсетілген көрсеткіштердің мезгіл аралықтарының қашықтығы бірдей мөлшерде берілмеген болса, яғни олар бір-біріне тең болмаса, онда қатардың орташа дәрежесін есептеу үшін арифметикалық орташа шаманың салмақталған түрі қолданылады. Мұнда салмақтауыш ретінде уақыт аралықтарының ұзақтығы алынады жөне мына формуламен есептеледі: мүнда t - қатардағы уақыт аралықтарының ұзақтығы. Осы айтылғанды іс жүзінде көрсету үшін нақты мысал келтірейік. Ағымдағы жыл ішінде кәсіпорынның негізгі қорларында төмендегідей өзгерістер болды: 1-қаңтарда болғаны - 6000 теңге, 1-наурызда - 300 мың теңгеге жаңадан негізгі қор пайдалануға берілді, ал шілдеде - 100 мың теңгелік қор істен шығарылды, 1-тамызда - 200 мың теңгеге жаңа техникалар сатылып алынды. Содан кейін жыл аяғына дейін ешқандай өзгеріс болмаған. Демек, орташа жылдық негізгі қордың мөлшерін есептеу керек. Есептемес бұрын алдымен өзгеріс болған мерзімдегі негізгі қордың көлемі мен уақыт аралық ұзақтығын анықтау қажет, ол төмендегідей көрініс береді:
жыл аяғына дейін. Енді осы көрсеткіштерді формула арқылы есептесек, ол былай болмақ: Сонымен, кәсіпорнның орташа жылдық негізгі қоры 6283 мың теңгеге тең болды. жүктеу/скачать 474,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||