Эцнцмцзцн актуал мясяляляриндян биридир



Pdf көрінісі
бет64/133
Дата21.11.2022
өлшемі3,53 Mb.
#51537
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   133
АЗЯРБАЙЪАН МИФОЛОЭИЙАСЫ 
125 
мянасы «заман-мякан» демякдир) бядии йарадыъылыьа 
тятбиг едян М.М.Бахтин заманла мякан арасындакы гаршы-
лыглы ялагянин фикрин образлы яксиндя ойнадыьы ролу эюстяр-
мишдир. Онун тялиминдя заманын мякандан айрылмазлыьы 
бядии мятнлярин шярти-мязмун категорийасы щесаб едилир. 
Цмумиййятля, инсанын метафорик дцшцнъясиндя заман вя 
мякан яламятляри ики щалда бир-бириня гарышыр, даща доьрусу, 
бири диэярини тамамлайыр. Биринъи щалда, инсанын ирадясиндян 
асылы олмайараг баш верир, заман йыьъамлашдырылыр, «бядии 
эюрцнтцлц олур; мякан ися интенсивляшир, заманы щярякятя 
эятирир, сцжетин, щадисянин инкишафы иля эенишлянир. Заманын 
яламятляри мяканла ачыгланыр, мякан ися заманын юлчцлмя-
си иля дярк олунур» [142,10]. Икинъи щалда дцшцнцлмцш 
шякилдя инсанларын юзляри тяряфиндян заман мяканла бир-
ляшдирилир. 
Заман-мякан вящдятинин мифоложи эюрцшлярдя яксинин 
дя ики формасы мцяййянляшдирилмишдир:
1)
Мифоложи вя бядии дцшцнъядя сосиал-ядалят катего-
рийаларынын (мягсядячатма, щагг-ядалят, бцтювляшмя, 
ъямиййятин вя инсанларын щармоник вязиййятляри вя с.) 
мящдудлашдырылмасы кечмишля эяляъяйин ейниляшдирилмясин-
дян иряли эялир. Мясялян, ъяннят, Гызыл дювр, гящряманлыг 
ясри, гядим щягигятляр заманы кими идейаларын йаранмасы 
вя йери кечмишля ялагяляндийи щалда арзуланан эяляъяк 
шяклиндя чатдырылыр. «Бири вар иди, бири йох иди» мифик гяная-
тиндя дцнйада щяля щеч няйин старт эютцрмядийи мягамлар-
да заманла мяканын бцнюврясинин вящдятдя гойулма-
сындан бящс олунур. Каинатда дурьунлуг щюкм сцрцр. Хаос 
щяля парчаланмамыш, цнсцрляря айрылмамышдар. Чцнки «за-
манын щярякяти башламайыбса, демяли, мякан вя заманын 
аны да йохдур» (М.М.Бахтин). Мисалда «вар олмаг» эя-
ляъяйин, «йох олмаг» ися кечмишин нишанясидир. «Бир дийар-
да бир падшащ вар иди» тясдиги иля щярякят мейдана эятирилир 
вя заманла мяканын вящдяти баш тутур, дурьунлуг арадан 


Бярпа, эенезис 
126 
эютцрцлцр. Бундан сонра ися арзуланан эяляъяйя чатма йол-
лары ахтарылыр.
2)
Мяканла заманын вящдяти есхатолоэизмя ясасланыр. 
Заманла-мякан вящдятинин мифоложи дяркинин бу формасын-
да эяляъяк ишыглы дейил, щяр шейин сона чатмасы, мящви 
шяклиндя тясяввцря эятирилир. М.М.Бахтин йазырды ки, «бу 
мцнасибятдя дцнйанын сонунун фялакятля вя тямиз даьыл-
магла, йа йени хаос, йа да Илащи щакимликля нятиъялянмяси-
нин щеч бир ящямиййяти йохдур, - ясас одур ки, бцтцн 
мювъудатын сону вардыр вя бу сон чох йахындыр» [142,77]. 
Беляликля, инсанын мякан вя заман щаггында мифик 
эюрцшляри иля баьлы проблемляр мцхтялиф аспектли олдуьу 
цчцн арашдырылмасында чятинликляр мейдана чыхыр. Лакин ха-
рактерик вя типик ъящятлярини цмуми шякилдя эюстярмякля дя 
олса, дцнйанын мянзярясини ъанландыран категорийалардан 
икисинин (мякан вя заман) юзцнямяхсуслуьуну вя 
мцщцмлцйцнц нязяря чатдырмаг мцмкцндцр.
Тцрк-оьуз епосунда заман вя мякан. 
В.М.Жирмунискийя ясаслансаг, сюйляйиъи тяряфиндян епосда 
Байындыр хан, Салур Газан вя Горгудун чаьы Оьуз тайфала-
рынын тюрядиъиси Оьуз ханын мифик заманы иля мцгайисядя 
эуйа тарихи ясасларла чатдырылыр. Лакин «Дядя Горгуд»да 
эюстярилян «оьуз ясри» оьузларын щеч бир мящдуд тарихи иля 
уйьун эялмир: «бурада бцтюв халгын тарихи кечмиши мону-
ментал юлчцдя, епик идеаллашдырылма формасында якс олунур» 
[194, 526]. 
Заман вя мяканын тясвири мясялясиня тохунанда ай-
дынлашыр ки, епосда конкрет вахт вя йер айдын, анлашыглы ол-
магла бярабяр, щям дя (чох щалларда) мцъярряд вя га-
ранлыгдыр. Шцбщясиз, бойларын щяр биринин бцнювряси 
мцяййян бюлэядя вя бир халг чярчивясиндя гойулмушдур, 
сонра башга тцрк елляри йашайан эениш яразилярдя йайылараг, 
демяк олар ки, бяшяр оьлуну цмцммядяни дяйярляр 
сявиййясиня йцксялмишдир. Юзцл кюкдя олдуьундан епосун 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   133




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет