Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010

Самарқандық, Хорезмдік деп тапқаны сияқты, Сығанақ (Сунақ) 
қаласында тұрған қазақяқлы қарақалпақтар өзін сунақ деп 
атаған тәрізді.Бұл маңдағы қазақтардың сунақ атанып, өзін 
қазаққа қоспауының да бір себебі осы болса керек.
Сонымен көне С ы ған а қ қаласының аты мынадай бөліктер- 
ден тұрады сы ғ (сөздің түбірі - «жасыру, тығу» деген мағынада 
М. Қашқарида бар») +ы н (өздік етіс жүрнағы - «тығылу, жа- 
сырыну, қорғаныс іздеу» деген мағынаны білдіреді) +ақ 
(етістіктен есім жасайтын жұрнақ) = Сығынақ - «қорғаныс, 
бекініс» мәніндегі сөз. Екі қысаң дауыссыздың ортасындағы 
«ғ» дыбысы 
ү, 
у дыбысына айналуына байланысты бүл атау 
Сығынак>Сұнақ// Сунақ түріне айналған.
СЫ РД А РИ Я - Шымкент, Қызылорда облыстарын басып 
өтетін өзен аты. Сырдарияның аты тарихта бірнеше рет өзгер- 
ді. Біздің арамызға дейінгі ғасырда Александр Македонский 
жорықпен келгенде бүл өзен Яксарт атанған. Грек географы 
Страбонның еңбегінде де Яксарт делінеді (Л.Б. Баженов. Древ­
ние авторы о Средней Азии. 1940, 6-23 беттер).
Плиний біздің эрамыздың Ш ғасырында Сырдарияны сақтар 
Силис деп атағандығы жөнінде хабарлайды (Кляшторный. 
Яксарт-Сыр-Дария. С э,№ 3 ,1953,189-190 беттер). УІІІғасырдағы 
түркі жазуларында бүл атау йенчу угуз (Іінчу угуз) түрінде 
кездеседі (Малов. ПДТП. М.Л., 1951, стр. 32). Ерте орта гасыр- 
дағы араб-парсы нүсқаларындағы бүл өзен аты - Сейхун. Ал, 
А. Левшин Сырдарияның Сыр түрінде монғолдың Гулаку де­
ген ханының 1253 жылы парсыларга шабуыл жасаған кезінен 
бастап кездесетінін айтады (Левшин. Описание, частьі, СПб., 
1852, 261-бет)
Шығыс авторларының жазуына қараганда Сырдария өзені 
сол Сыр бойының маңындағы қалалардың атымен де аталган. 
Мысалы, Шаш өзені, Ходжент өзені т. б. (Левшиннің жогары- 
дагы шыгармасы. 261)
187

Сырдарияның кейбір аудандарының сол маңдағы халыктың 
атымен аталуы ерте орта ғасырда кездеседі. Атап айтқанда, 
С.Г. Кляшторный VTII ғасырда Сыр бойының орта шенінде 
қаңлылардың өмір сүргендігін Кангар аталған Сыр өзенінің 
осы бөлшегі арқылы дэлелдейді (Жур. «Сов. этнография», 
1951, № 3 , 189-бет)
Сөйтіп, Сырдария өзенінің аты ескі нұсқаларда әр түрлі. 
Бұл атаулар талай тарихи дәуірлердегі осы Сыр бойында да 
болған сақ, түркі тайпа тілдерінен ескі жазу нұсқаларына еніп 
отырды.
Яксарт деген топонимнің этимологиясы туралы алғаш пікір 
айтқан И. Маркварт болды. И. Маркварт VIII ғасырдағы ескі 
түркі жазуларында кездесетін йенчу-угуз - (жемчужная река) 
деген ат ескі иран тіліндегі «iaxsarta» (истинный жемчуг) де­
ген сөзден аударылып алынған - дейді. Бұндағы түркі, иран 
тілдеріндегі мағыналық үқсастық кездейсоқ емес. Бірақ осы 
өзен атын түркілер иран тілінен алды ма, немесе ирандықтар 
түркі тілінен аударды ма - бүл арасын И. Маркварт дәлел деп 
бере алмады.
Сырдарияның этимологиясы туралы бізге белгілі тағы да екі 
түрлі пікір бар. Бірінші пікір А. Левшиндікі. Ол былай дейді: 
«Дарья, в татарском (т. е. тюркском - А. А.) языке, есть нари­
цательное имя всякой реки. Сыр значит желтый». Сөйтіп, А. 
Левшинніңойынша Сырдария түркі тіліндегі Сарыдариясөзінен 
шыққан (Левшиннің жоғарыдағы шығармасы).
Екінші, С.Г. Кляшторныйдың пікірі бойыншаСырөзені өзбек, 
тәжік тілдеріндегі «Сир об» (полноводи обилие воды) сөзімен 
түбірлес. Шығыс Түркістандағы ескі сақ, соғди тілдерінің 
документтерінде сы р «жақсы өте, көп» деген мағынада 
қолданылады - дейді (С. Кляшторный. Яксарт-Сыр-Рарья. СЭ, 
1953, № 190-бет).
Сырдарияный дария деген бөлімі иран тілдерін түркі 
тілдеріне енгенін, өзен мағынасында қолданылатынын В. Бар-

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: