Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
ораторского  искусства  на  ранних  примерах  древнего  восточного  жанра  словесного  диспута.  Автор 
статьи  рассказывает  об  особенностях  структуры  открытого  монолога  в  ораторской  речи.  Сжатость 
структуры ораторской речи объясняется ее идейной общностью и особенностью краткого, но точного 
изложения.  Психологическая  характеристика  таких  видов  словесного  искусства    как  посвящение  и 
утешение  рассматривается  с  применением  портретных  деталей,  состоящих  из  сложных  эпитетов, 
также  перифраза,  антитезы,  символа,  слога  и  повторения.  Автор  объясняет  что  монолог  –  это  не 
просто  стихотворные  строки,  это  вид  ораторской  речи.  Это  подтверждается  разбором  структурной 
системы  монолога,  рифмы  и  особенностей  числа  слогов.  Автор  анализирует  свойства  динамичной 
градации  через  численный  прогресс  в  открытом  монологе,  также  мастерство  в  применении 
традиционных  метафор  в  метонимическом  смысле,  особенности  использования  семантического 
смысла  эпитетов  через  метод  ретроспекции,  особенности  разговорного  стиля,  переменчивость 
антитез в метафорах. Раскрываются своеобразные методы, характерные для народного поэтического 
искусства в структуре открытой речи.  
Ключевые  слова:  открытый  монолог,  открытая  речь,  портретная  деталь,  перифраз,  антитеза, 
символ, ритмичный слог, повторение, динамичная градация, преувеличенная метафора.  
 
Summary 
The structure of open monologue 
R. M. Abdikulova  - KazNU named after al-Farabi, Candidate of Philological Sciences, Docent, 
rauabdi@mail.ru 
Abstract:  The article involves the stylistic role of open monologue in the system of describing and 
imagining. It shows the interrelation of oratory traditionin the first examples of ancient eastern genre of 
verbal dispute and Kazakh oratory art. The author of the article introduces the features characteristic for the 
structure of open monologue in oratory speech. The brevity of the open monologue construction is explained 
by integrity of content and idea and by accuracy of oratory speech. Revealing the psychological  aspect of 
such types of verbal art as dedication and consolation is done by using the following methods: the portrait 
detail consisted of complicated epithets, periphrasis, antithesis, symbol, syllable and word repetition. The 
author asserts the fact that  monologue is the kind of oratory speech by providing the analysis of its 
construction system and by defining the peculiarities of lines’ rhythm and syllabuses numbers. He considers 
the dynamic gradations features appeared by the digital progress in open monologue, the mastery of use of 
traditional metaphors in metonymical way, the features of using semantic meaning epithets by 
retrospectionmethod, the characteristics of oral informal speech, antithetic variability of extended metaphors. 
The author of the article identifies the appearance of poetic and zhyraulyk  art in the construction of open 
speech. 
Key words: open monologue, open speech, portrait detail, periphrasis, antithesis, symbol, syllable, word 
repetition, dynamic gradation, extended metaphor.  
 
 
УДК 821.512.122-32 
 
К ВОПРОСУ О МАСТЕРСТВЕ МУХТАРА АУЭЗОВА В РАННИХ РАССКАЗАХ 
 
К.С. Бузаубагарова – д.ф.н., профессор кафедры русского языка и литературы 
КазНПУ им. Абая 
54bks@mail.ru
 
Т. Заукымбекова – магистрантка КазНПУ им. Абая tancho.23.@mail.ru 
 
В  статье  рассмотрены  закономерности  развития малой  прозы на  материале  ранних  рассказов  казахского 
классика  М.  Ауэзова.    Малый  объем  рассказа  диктует  своеобразные  принципы  поэтики,  конкретные 
художественные  приемы.  Прежде  всего,  это  отражается  на  свойствах  литературной  изобразительности.  Для 
рассказа М.Ауэзова в высшей степени характерен «режим экономии», в нем не может быть длинных описаний, 
поэтому  для  него  характерны  не  детали-подробности,  а  детали-символы,  особенно  в  описании  пейзажа, 
портрета,  интерьера.  Такая  деталь  приобретает  повышенную  выразительность  и,  как  правило,  обращается  к 
творческой фантазии читателя, предполагает сотворчество, домысливание. 
В  композиции  рассказа,  как  и  любой  малой  формы,  очень  важна  концовка,  которая  носит  либо  характер 
сюжетной  развязки,  либо  эмоционального  финала.  Примечательны  и  те  концовки,  которые  не  разрешают 
конфликта, а лишь демонстрируют его неразрешимость; так называемые «открытые» финалы. 
127
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
Исследование  поэтики  жанра рассказа,  функции  пейзажа,  художественно-изобразительных  средств, 
создающих  образ  природы  в  рассказе  позволяет  выявить  особенности художественного  осмысления 
действительности писателем. 
Ключевые слова: народная проза, устный рассказ, пейзаж, эпический параллелизм, поэтика рассказа 
 
М.М. Бахтин считал, что жанр - это форма «видения и осмысления определенных сторон мира» (1, 
с. 80), это посредник между писателем и читателем. О поэтике рассказа вообще и поэтике раннего 
творчества М.О. Ауэзова существует обширная литература [2,3,4,5,6,7,8]. Отмечается, что казахский 
писатель пришел в литературу вполне состоявшимся и уже в ранних рассказах проявил зрелость и 
мастерство.    В  действительности,  творчество  М.  Ауэзова  с  самого  начала  покоилось  на 
художественно-эстетических традициях и опыте народной прозы, что для  поэтики его рассказа, так 
же  как  и  для  устного    рассказа,  характерны  событийность,  динамический  и  чёткий  сюжет.  
Социально-психологический анализ, нравственно-этическая оценка, эпическая широта повествования 
позволяют  писателю развить и обогатить давние традиции. Русский писатель-рассказчик Ю. Казаков 
из  личного  опыта  мог  сказать:  «Рассказ  дисциплинирует  своей  краткостью,  учит  видеть 
импрессионистически  –  мгновенно  и  точно….  мазок  –  и  миг  уподоблён  вечности,  приравнён  к 
жизни».    Создание  рассказов-мигов,  уподобленных  вечности  –  высота,  доступная  Ауэзову. 
Готовность исследовать в малой повествовательной форме современную действительность, не уходя 
от ее сложности, в соединении с эпическим  даром создали М.Ауэзова как художественное явление. 
Неотъемлемым компонентом во многом определяющим своеобразие ранних рассказов М. Ауэзова 
является  поэтическое  изображение  природы.  Динамичная  и  прекрасная  природа,  трепетно-
сопряженная  со  сложной  жизнью  людей  утверждает  многогранное  богатство  «живой  жизни». 
Эпический дар позволил М. Ауэзову через обобщенный взгляд на динамику всеобщего – природного 
и  человеческого  бытия  –  выйти  на  сущностные,  глобальные  вопросы  жизни  в  малой  эпической 
форме. Свойством поэтики пейзажа становится «текучесть жизни», значение «уходящих мгновений» 
в ауэзовском повествовании проявляется в том, что именно текучесть жизни составляет полноценное 
наполнение каждого ее мига.  
В каждом рассказе М.Ауэзова 20-х годов, в том числе, в «Сиротской доле», «Степных картинах», 
«Сером  Лютом»,  «Красавице  в  трауре»  представлены  пейзажные  описания  [9].  Пейзаж  даётся 
писателем  таким  образом,  что  и  зримая  картина  возникает,  и  авторская  позиция  раскрывается,  и 
эмоциональный настрой создаётся. 
 
Пейзаж всегда соответствует теме повествования. Пейзаж может 
служить импульсом развития сюжета. Иногда ч
ерез восприятие героем природы раскрываются самые 
сокровенные движения его души и даже состояние неожиданной психологической перемены.  
Кочевая жизнь неразрывно связала казаха с природой и создала культ Природы. В соответствии с 
этим культом в рассказе М. Ауэзова человек природен, а природа очеловечена. Природа у писателя - 
это всегда стихия, живущая по своим собственным законам. Философия пейзажа напрямую связана с 
выражением личности через конкретное изображение. Обращение к пейзажу в ранних рассказах как к 
одному  из  средств  создания  образа  героя  свидетельствует  об  интересе  к  особому  самоценному 
микромиру человека и желании писателя определить его место в общей картине мироздания. Пейзаж 
Ауэзова нередко имеет аналитичный характер и  представляет собой авторское комментирование.  
Социальное  начало  жизни  очень  важно  для  писателя.  Ауэзову  было  присуще  особое  чувство 
времени, его динамики. На рубеже веков он явственно почувствовал ускорение социальных сдвигов, 
передав это ощущение удивительным поэтическим образом в малой форме повествования. Бытие как 
неделимый  поток  живой  жизни  осознается  на  широком  философском  фоне  с  одновременным 
постижением  глубинных  исторических,  природных  связей,  в  которые  вписывалась  частная  жизнь 
человека  с  акцентом  на  утонченно-эмоциональный  способ  общения  личности  с  природой. 
Социальное время утрачивает в рассказах Ауэзова статус единственной и непреложной реальности, 
начинает сосуществовать с субъективной длительностью индивидуального восприятия. Смещенность 
временных  линий  и  чувственной  пластичности  при  воспроизведении  образного  мира    создаёт 
драматическую антиномию его рассказов и темпоральную цельность.  
Идея синтеза в эстетических исканиях казахской литературы только вышедшей из фольклорной 
традиции  была  главенствующей.  В  малой  прозе  Ауэзова  можно  обнаружить  самые  разнообразные 
варианты  художественного  синтеза.    Однако  одной  из  ведущих  у  писателя  становится  жанровая 
стратегия  синтеза  лирического  и  эпического  начал.  Это  становится  возможным  благодаря 
пронизанности  его  рассказов  тонкими  нюансами  лирической  эмоции.  В  ранних  рассказах  Ауэзова 
128 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
лиро-эпика  проявляется  в  своей  «двучленной»  неразрывности.  Такого  рода  синтез,  когда 
ослабленность  сюжета  компенсируется  динамикой  лирической  эмоции,  обладает  огромным 
эффектом.  Стремление  к  эпической  емкости  обусловливает  у  Ауэзова  активизацию  лирического 
начала:  таков  неповторимый  парадокс  его  прозы.  Но  именно  благодаря  этой  особенной  функции 
лирического  достигается  тот  масштаб  бытийной  обобщенности,  который  поражает  уже  в  ранних  
произведениях писателя. Описание природы с использованием эпитетов динамики природного бытия  
идеально соотносимо с состоянием героя, воспринимающего быт и бытие. И здесь мы встречаем не 
«психологический  параллелизм»  в  традиционном  его  понимании,  а  нечто  качественно  иное  – 
параллелизм  эпический.  Это  не  неразрывность  объекта  и  субъекта  восприятия,  а  некая  ступень 
соотнесенности состояний природы и человека в достижении такого слияния.  
Не  случайно,  достоинство  пейзажной  лирики  Абая  М.  Ауэзов  видел  в  том,  что  Абай  писал  о 
четырех  временах  года,  «сочетая  живо  воспроизведенный  пейзаж  с  картинами  аульного  быта,  с 
зарисовками жизни трудового люда». «Все четыре времени года запечатлены Абаем в их реальной 
бытовой  конкретности,  характерной  для  кочевого  быта  в  просторах  казахских  степей»,  -  отмечал 
писатель.
 
Действительно, Абая увлекает не только степная природа. В этой степи живёт его народ. 
Стихи  о  природе  –  это  стихи  о  народной  жизни.  Картины  природы  -  необходимый  элемент  в 
изображении человека, когда воедино сливаются лунная ночь, поэзия сердца и чудесные звуки песни.  
Лиро-эпический  синтез,  благодаря  которому  возникает  такой  характер  повествования  у  раннего 
Ауэзова,  приводит  к  тому,  что  пейзаж  становится  необычайно  смыслоемким,    апеллируя  к 
утонченному  эмоциональному  восприятию  произведения  и,  вместе  с  тем,  интеллектуально-
углубленному.    Эпический  параллелизм  активизирует  подтекстово-ассоциативный  уровень 
повествования, который обладает в прозе Ауэзова огромным философско-эстетическим потенциалом. 
Эпический  параллелизм  выделяет  пейзаж  в  художественной  структуре  рассказа  и  делает  его  тем 
эмоционально-организующим  началом,  который  был  в  традиции  устного  творчества  как  звучащее 
слово, позволяя выразить невыразимое, приближая словесное искусство к музыкальному, Функции 
природных  образов  в  рассказе  Ауэзова  в  целом  традиционны  для  казахской  литературы,  но  в 
традиционности  их  заключены  необычайно  многогранные  аспекты  новизны,  -  в  первую  очередь, 
связанные с оригинальными попытками выражения авторской позиции. В эпическом параллелизме 
сопоставляемые образы даны друг за другом: вначале развертывается образ природы и вслед за ним 
дается  сходная  ситуация  из  области  человеческой  жизни  как  общественного  содержания,  так  и 
личного, т.е. применительно к психологическому содержанию отдельного персонажа. 
Проза Ауэзова, начиная с самых ранних произведений, обозначила особое отношение к пейзажу 
как  форме  проявления  авторского  отношения  к  миру.  Повышенная  смыслоемкость  образов, 
«выведение»  повествования  на  онтологический  уровень  –  приметы  стиля  писателя  в  природных 
зарисовках.  В  произведениях  Ауэзова  природа  занимает  полноправное  место  наряду  с  другими 
образами,  которым  «передоверены»  автором  самые  сокровенные  его  думы.  Лирическое  начало  в 
малой  эпической  форме  становится  ведущим  сюжетообразующим  фактором  и  создает  особый 
жанровый  синтез.  Природное  и  людское  бытие  неразрывны  в  рассказах  Ауэзова.  Поэтично  и 
одухотворенно рисуя картины казахской степи с ее непостижимыми контрастами, писатель передает 
свои попытки постичь тайну мироздания, тайну цены человеческой жизни.  И оказывается, что мир 
устроен  удивительно  целесообразно,  единственное  спасение  человека  в  послушном  следовании 
вечным и великим законам мира, и не в бунте против них, а в желаемом и естественном слиянии с 
ними.  
 
1
 
Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достоевского. – М., 2015. - 416 с. 
2
 
Шубин Э.Современный русский рассказ: вопросы поэтики жанра. – М., 1974. – 180 с. 
3
 
Крамов  И.  В  зеркале  рассказа.  –  М.,  1979.  –  294  с.  Его  же.  Корни  и  плоды:  Заметки  о 
казахском рассказе. – Дружба народов, 1976, №9, с.239-252. 
4
 
Скобелев В.П. Поэтика рассказа. Воронеж, 1982. – 155 с. 
5
 
Кулумбетова А.Е. Стиль казахского рассказа и повести. – Алматы, Жазушы, 1993. – 384 с. 
6
 
Акашева  С.  Традиции  Гоголя  в  ранних  рассказах  М.  Ауэзова.//  Мухтар  мурасы.  –  Алматы, 
1997, с. 98-209. 
7
 
Жаксылыков  А.  Проза  М.  Ауэзова  20-х  и  30-х  годов  (психологизм,  конфликт, 
повествовательные формы). Автореферат диссертации на соискание учёной степени  
129
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
8
 
Адибаев  М.Х.  О  поэтике  повестей  и  рассказов  М.Ауэзова  20-х  годов.  Автореферат 
диссертации на соискание учёной степени кандидата филологических наук. – Алма-Ата, 1984. – 32 с. 
9
 
Ауэзов М. Красавица в трауре. - М. , 1989. - 447 с. 
 
Түйіндеме 
Мухтар Әуэзовтің алғашқы әңгімелеріндегі шеберлігі туралы 
Қ.С. Бұзаубағарова – Абай ат. ҚазҰПУ орыс  тілі мен әдебиеті кафедрасының 
профессоры,ф.ғ.д., 
54bks@mail.ru
 
Т. Зауқымбекова – магистрантка КазНПУ им. Абая tancho.23.@mail.ru 
Мақалада  қазақ  классигі  М.Әуезовтың  алғашқы  әңгімелері  мен  көркем  туындыларының  дамуы 
қаралған. Шағын көлемді әңгіменің өзгешілік негізі  поэтика принциптерін бірігелейтін талабы. Ең 
алдымен, ол әдеби мәнерлі қасиеттерінен бейнеленеді. М.Әуезовтың әңгімелеріне ұзақ суреттелу, әр 
бөлшектің суреттелуі тән емес, пейзаждың суреттелуі, интерьер, портретін суреттеуі және үнемдеу 
режимі  тән. Осындай бөлшектер оқырманның жоғары деңгейдегі ойға жетелеуіне жеткізеді.  
Кез-келген әңгіме композициясында басқа шағын әңгімедегі секілді құрылымдық шиеленіс немесе 
эмоциялық  соңы  болуы  өте  маңызды.  Мұндай  шығарманың  соңы    қақтығысты  бейнелейді,  бірақ  
оның шешілмейтіндігін  көрсете аталатын ашық финал.   
Әңгімеде  табиғат  бейнесін  жасау  тарихы,    жанр    поэтикасын  зерттеу    және  ерекшеліктері    мен 
оның көркем бейнелеу құралдарын, көркем шындықты түсіндіру мүмкіндіктерін алады. 
Түйін сөздер: халық прозасы, ауызша әңгіме, пейзаж, эпикалық параллелизм, әңгіме поэтикаcы. 
 
Summary 
Mukhtar Auezovs early novels literature masterhood 
K. Buzaubagarova, professor of Pussian  Language and Literature, KazNPU named after Abai, Doctor 
of Filological Sciences, 
54bks@mail.ru
, 
T. Zaukimbekova –Master  KazNPU named after Abai tancho.23.@mail.ru 
Abstract  The article examines patterns of short fiction on the material of the early stories of the early 
stories of the Kazakh classic M. Auezov. The small volume of the story dictates  a kind of poetic principles, 
specific artistic technigues. First of all , it affects the properties of literary expressiveness. For the story M. 
Auezov highly characteristic saving mode, it can not be a long description, so no details of details 
characteristic of him ,and the details of the characters , especially in the description of the landscape. This 
detail becomes heightened expressiveness, and usually refers to the reader's imagination involves co-
creation, guessing.                                                                                                                                           
The story of the composition , as well as any small form very important the ending, which is a character 
story isolation or emotional finale. Notably those endings that do not allow the conflict, but only demonstrate 
its undecidability , the so-called open endings. 
A study of the poetics of the story genre, landscape features, artistic and pictorial means, creating the 
image of nature in the story reveals the particular artistic interpretation of reality, etc. 
Keywords: People's prose, oral story, landscape, epic parallelism, poetics of the story.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
130 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
ӘОЖ 821. 512. 122.0            
                 
                                                 
АСҚАР АЛТАЙДЫҢ «ТУАЖАТ» РОМАНЫ 
 
Дәуітәлі Г. – Абай атындағы ҚазҰПУ, 6М011700- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 
2-
курс магистранты, gulzat_dauitali@mail.ru 
Ғылыми жетекшісі: Әбдіғазиұлы Б. – ф.ғ.д., профессор, Абай атындағы ҚазҰПУ филология 
институтының директоры 
 
Бұл  мақалада  Асқар  Алтайдың  «Туажат»  романы  сөз  болады.  Роман  постмодернистік  бағытты  негіз  етіп 
жазылған.  Бұнда  роман  оқиғасының  желісі  арқылы  автордың  айтар  ойы  мен  көтерген  әлеуметтік  тақырыбы 
жан-жақты ғылыми тұрғыдан талданады. Автор өз романында қазіргі қазақ қоғамындағы әр алуан өзгерістерді 
тілге  тиек  етеді.  Мақалада  бас  кейіпкер  Байбураның  басындағы  әр  түрлі  күй-жайы,  оның  қоғамнан  өзін 
жатсынуы,  Тәуелсіздіктен  кейінгі  қазақ  өміріндегі  өзгерістерге  үрке  қарауы,  өз  жұртына  өзі  симай,  мүлдем 
бөтен  күй  кешуі    толығымен  ашылады.  Ол  қиналғанда  әрқашан  боз  сағым  болып  келіп,  қиыннан  жол  тауып 
ылғида құтқарып отыратын Бөрі-Ана арқылы романның мифтік сарыны  ашылады. Баласын тауып алған әкенің 
жын-перілермен алысуы арқылы романның ертегілік сарыны айқындалады.  
Түйін сөздер: Бөрі, Бөрі-Ана, архетип, жат, жалғызсырау, түс көру, құндылық, реминисценция, тамұқ. 
 
«Жұлдыз» журналының 2012 жылғы №1санына жарияланған Асқар Алтайдың модерндік романы  
- 
«Туажат».  Романның тағы бір аты – Тамұққа түскен сәуле. Роман  бас кейіпкер Байбураның елсіз 
даланы  дүрілдетіп  мотошанамен  қос  бөріні  қууымен  басталады.  Автор  «Осы  ұлы  түзде  Байбура 
үйірден бөлініп қалған құландай жалғыз еді. Сол күні сұрапыл сын сәті соғатынын ол сезген жоқ. 
Алқаракөк  аспан  түнегін  қия  саулаған  боз  сәуле  көктен  түсер  Ғайсадай  ғайыптан  оралатынын 
білген емес. Жер жігін жарып шығар Мәдідей состиып, жылан жұтқан жандай үн-түнсіз қалшиып 
тұратынын  тағы  да  ойламаған», [1,3] -  алдағы  болар  оқиғадан  аңдатпа  береді.  Яғни  нарратив. 
Кейіпкері  білмейді  алдағы  оқиғаны.  Бірақ  әңгімелеуші  үшін  анық,  белгілі.  Жалпы  бөрі  қуғынмен 
бұған  дейін  де  қасқыр  алып  жүрген  Байбура  үшін  дәл  осы  күні  күтпеген  оқиға  болады.  Ақшулан 
әртүрлі  айлаға  басты.  Боз  бөрі  мен Байбура арасында күтпеген айқас  басталады.  Айласын асырған 
Ақшулан Байбураны көлігі үстінен көз ілеспес жылдамдықпен аударып түсіреді. Арандай ашылған 
ауызға Байбураның биялайлы қолы көмейлете кіріп, Ақшулан қақалып қалады. Айқас біраз уақытқа 
жалғасады.  Ақыры  ашуға  бой  алдырған  Байбураның  ызалы  жүрегі  мен  долы  қолы  дегеніне  жетіп 
тынады. Ол қасқырдың терісін аз уақыт та сыпырып алады. Және тірідей. «Бас терісі мен тізеден 
төмен  терісін,  қызыл  шақа  бұтына  қысқан  құйрығын  ғана  өзінде  қалдырады.  Булыққан  күйі 
ноқталаған капрон арқанды кесіп, сирақтарын да босатып жіберді.  
Қызыл шақа тәнінің беті жыбыр-жыбыр ете тартып, ал өзі былқ етпестен жатқан бөрі кенет 
сирақтарын серпіп-серпіп қалды. Ол оқыс орнынан тұрды. Сең соққандай сенделіп кетті. Қатты 
аязда тоңазыған қызыл шақа тәнінен көтерілген аппақ бу өзімен бірге ерді. Бөрі шалма лақтырым 
жерге дейін буы бұрқырап, сенделіп барды да, сылқ құлап түсті.» [1,3] 
Осы  тұсты  оқығаннан-ақ  бас  кейіпкер  Байбура  туралы  біле  аламыз.  Ол  өмірге  ызалы,  өмірден 
өгейсіген,  қатыгез  кейіпкер.  Бірақ  автор  өз  кейіпкерін  жай  ғана  қатыгез  кейіпкер  емес,  өзгеше 
тұлғадағы азамат екенін көрсетеді. Автор реминисценцияны қолданады. Яғни Байбура терісін тірідей 
сыпырып  алған  боз  бөрі  оның  құтқарушысына  айналады.  «Жетім  қарға  бөрі  басына  саңғыған, 
дүниені  ызғар  қарыған,  ал  аңшы  болса  кекті  ызадан  қағынған  күнде  айнала  шаңыт  тартақан. 
Шаңыт  дүниені  дүр  еткізгендей  болып,  кенет  қаншық  бөрінің  үстінен  көтерілген  будан  бөлініп, 
Байбураға қарай ақ қардың үстін сәулелі нұрмен шомылдырып, беймәлім боз сағым ақты.» [1,7] «Түз 
тағысындай  тегеурінді, темір жүректі  Байбураның  қолқа-жүрегі  алмай  құйып  жібергендей  суып 
сала берді. Қарақшыдай қалшиып қатты да қалды. Қимылдауға дәрмен жоқ. Тек шегір көздері ғана 
сәулелі сағым соңынан ілескен. 
Ал  сағым  сәуле  болса,  бұған  құрық  бойы  жақын  келіп,  шеңбердей  айналды.  Бөрі  басты  сағым 
сәуле барыс құйрықтанып ұзара берді. Ол бөрі сәулелене сағымданып, ұзара түсіп, мұны шеңберлер 
алды.  Бөрі  сұлбалы  дөңгеленген  алып  сағым  сәуле  бел  ортасынан  ұзара  өсіп  кетіпті.  Шеңберлей 
созылған бөрі сұлба құйрық тістесіп, мұны Қытай қорғанындай қоршап тастапты.»[1,7] 
Бөрі  ұғымы  –  архетивтік  рөл  атқарады.  Яғни  Көк  бөрі  түркі  мифологиясындағы  қасиетті  ұғым, 
тотемдік негіз. «Қазақ ертегілерінде алуан түрлі тыйымдар бар, олардың көбісі ежелгі тотемизммен 
байланысты. Ал, тыйымдардың біразы кейбір жануарларды киелі деп ұғынуға, табиғаттың сұрапыл 
131
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
күштерінен қорқуға байланысты туған болуы керек. Бұл қатарда ақ жылан мен үкіні өлтіруге тыйым 
салынатынын,  ал  тыйым  бұзылған  жағдайда  бақытсыздық  болатынын  айтуға  болады.  Сол  сияқты 
қасқырдың атын тура атауға болмайды, әйтпесе, ол малға шабады» [3,206]. 
Сонымен қатар, романдағы мына үзіндіге де жай қарамау керек деген ойға келдім. Мәселен, «Қара 
қарға тағы қарқ етіп, шылбыр үзім жатқан бөрінің көзін шоқи бастағанда ғана сағым сұлба оқыс 
толқып  кетті  де,  дереу  жиырыла  жиналды.  Әп-сәтте  құлаштай  бөрісұлба  сағымға  айналып, 
жансыз жатқан жалаңаш тәні үстіне қалықтай жүзіп барғаны. Оны бірақ кәрі қарға елең құрлы 
көрмеді: күндіз де, түнде де шырадай жанып, жер-жаһанды шолатын өткір жанарларды қылғыта 
жұтып,  көз  ұясының  қанын  сорып  отыр  еді.» [1,7]Қара  қарға  да  символ.  Ол  бөрінің  көзінен  тоят 
алуда.  Солай.  Бұл  жерде  қарға  өзінің  ежелгі  төтемдік  қызметінен  ажырап,  тойымсыздықтың, 
зұлымдықтың символына айналған. Бұнда автор оны кәдімгі ұшып жүрген жануар тұрғысынан, аса 
бір реңк бермей елеусіздеу көрсеткенімен, көркемдік қызметін айқын ажыратуға болады.  
Ендігі жерде бөрісұлба мен қарғаның Байбураның адасып кеткендегі қарым-қатынасы суреттеледі. 
Байбура адасып, Төребейітті тауып паналайды. Сол кезде ұйықтап кеткен Байбура қарқ еткен қарға 
дауысынан оянады. «Кеудесінде қаздиып қарға отыр да, бейіт ішін боз сәуле кеулеп кетіпті». Екеуі де 
тотем.  Бірақ  романдағы  қызметі  әртүрлі.  Қарға  жоғарыда  айтқанымыздай,  әуелгі  тотемдік  қасиет 
ұғымынан ажырап, бұл жерде жамандықтың бейнесі болса, бөрі бейне аңыздардағы сол қасиетінен 
айнымаған  реминисценция.  Яғни  күмбез  төбесінен  енген  ақ  сағым  арасындағы  бөрі  сұлба. 
Шыңғысхан туралы аңыздар да солай айтылады. Аңшы жігіт еріксіз түрде Ана-бөрінің артынан ереді. 
«
Бойына  Бозиесіне  деген  кәміл  сенім  ұялаған».  Ана-Бөрі,  Бозбөрі,  бөрісұлба  автордың  роман 
идеясымен алдағы айтылар оқиғаларға қатысын білдіретін стильдік еркшелігі. Аңдатпа ретінде роман 
кіріспе  бөлімінде  бозбала  Байбура  мен  Бозие  бозбөрі  арасындағы  жымдасқан  байланыстың  басы 
осылайша аталып өтеді.  
А.Алтай  шығармашылығына  тән  ерекшеліктің  бірі  тек  қана  көлемді  романдары  ғана  емес, 
әңгімелері  де  өзгеше  сипатты  болып  келеді.  А.Алтай  адам  психологиясын  ұлтымыздың  дүние 
танымындағы  жан-жануарлардың  символдық  образымен  берудің  шебері.  Осы  романдағы  Бөрі-Ана 
сияқты  «Қараштың  қарасы»  әңгімесінде  жүйрік  атта  саналы  адамның  қабілетімен  тең  сипатта 
суреттеледі.  «Жазушы  бейнелеген  жылқы  адам  психологиясын  берудегі,  олардың  іс-әрекетіндегі, 
мінезіндегі, «сөйлеуіндегі», өзінше дара, қайталанбаған бітім-болмысты байқатады»[2,111]. 
«Туажат» романы үш тараудан, әр тарауы бірнеше бөлімдерден тұрады. Туғанынан жат болмысты 
күй  кешкен  кейіпкер  басындағы  махаббат  пен  ғадауат,  жақсылық  пен  жамандық,  ізгілік  пен 
зұлымдық, сатқындық пен тасбауырлық қатар жүреді. Кейіпкер мейілінше жалғыз. Дара. Ешкім оны 
түсіне  алмайды.  Жан  жарасын  сезіне  алмайды.  Басынан  әр  түрлі  алмағайып,  ауыр  күндер  кешеді. 
Әйгілі  «Желтоқсанның»  ызғарын  көреді,  жаны  сүйген  жан  жарынан  көз  жазып  қалады.  «Ауған» 
соғысының  алапатты,  жанкешті  күндерін  бастан  өткереді.  Соның  бәрі  оның  жанына  батады.  Жат 
бауыр,  қатыгез  етеді.  Ортасын  жатсынады.  Айналасына  үркектей  қарайды.  Өз  ортасына  сыймай, 
туғанынан  жат  –  «ТУАЖАТ»  пенделік  күй  кешеді.  Бұл  біздің  қоғамымыздың  «ТУАЖАТТАРЫ». 
Байбура солардың типтік бейнесі, көркем әдебиеттегі образы.  
 
Романның  бірінші  тарауы  Байбураның  Отанына  оралуымен  басталады.  Алматы  «көзіне  қораш, 
көңіліне  кірбің  ұялатып»,  жан  дүниесі  жетімсірейді.  Қала  көркіне,  өзгерісіне  таңданады.  Бұрынғы 
студенттік шағын есіне алады. Тіс дәрігері Болатпен кездейсоқ ұшырасты. Көп жыл көріспеген көне 
достар келесі де қаланы қыдырып, көңіл көтереді. Ал ескі досы Байбураны қайда апарды? Ондағы 
Байбураның көңіл толғанысы қалай болды? Автор, сіраә, не айтпақшы? Осы оқиғадағы көздегені не? 
Бұл оқырманды өзіне баурап алар тұс. Өйткені қазақ қоғамының да келбетінде «өзгерістер» бар.  
- 
Сау  болыңыз!  –  деді  әйел  де.  —  Қызық,  жо-о,  жұмбақ  адам  екенсіз!  Нағыз  «еринтим» 
(еринтим–еркек-интим  –  интим  еркек  –  бай  әйелдерге  барып  тұратын  еркектерді  атағаны. 
Автордың түсіндірмесі) екенсіз... Жаль! Жигало боп жүргендер садаға кетсін! Сіз нағыздың өзісіз. 
Тіпті, менің атымды да сұрамадыңыз. .. [1,15] 
- 
Ақшаны Болатқа береміз, - деп әйел ренжіп қалғанын білдіріп алды. 
Еринтим  сөзі  Байбураны  таң-тамаша  етті.  Ақшасы  несі?  Жигало  дегені  кім?  Бұл  сұрақтар 
Байбураны  ойландырады.  Өйткені  ол  сыртта  жүрген.  Шетелде  жүрген  өз  қазағының  өзгерісінен 
бейхабар. Енді Болаттың сөзіне назар аударайық. «— Әйел жоқ. Жезөкшелерге бару – қауіпті... Ал 
бұлар – бай әйелдер. Өз жағдайларын өздері жасаған. ТӘУЕЛСІЗ... Күйеулері де жоқ. Тіпті олар бар 
болса да, бізге БӘРІБІР емес пе?! Күйлеп жүрген ОЛАР. Жалынышты емеспіз. Олар – жалынышты. 
-
 
Сонда қалай? Жалынышты... еринтим дей ме? 
132 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
Болат бір сәт бұғаған бұрыла қарады.  
- 
Сен  шынымен  Ауғанстаннан  келген  жоқпысың?  Бәрі  саған  таң.  Әлде,  әдейі  істеп  келемісің? 
Мен  саған сенбеймін! Түк көрмедім, түк білмеймін дегеніңе түкіргенім бар. Қазір шекара да, шетел 
де жоқ. Бәрі мидай араласып кеткен. Жұрт дүниені шарлап, жауған бұршақтай шашылып жүр.  
Байбураны ашу қыса бастаса да өзін-өзі ұстады. 
-
 
Сен  сенбе,  соғыстан  келгенім  шындық.  Мен  қазірде  өзімді  соғыста  жүргендей  сезініп 
отырмын. Өмір дегенің соғыс... Қайтем?! 
-
 
Бура, сен мені қорқытайын дедің... Соғысың не өзіңнің?! Сенің кешегі дұшмандарың бүгін 
Алматыда  сауда  жасап  жүр.  Бірі  көкбазарда  алхор  сатса,  бірі  барахолкада  тері  тон 
саудалайды. Ал қайсы бір пысығы ескі көліктерді шекара асырса, үкіметпен жең ұшынан жалғасқан 
офицерлері бидай мен бензинді Иран арқылы Атырау мен Ақтаудан аттандырып жатыр...»[1,15] 
Автор ел өміріндегі, қала тірлігіндегі осындай жайсыз, жағымсыз жаңалықтарды  Болат арқылы 
баяндатады.  Кейіпкерінің  артындағы  өзінің  де  пікірі  сол.  Бай  әйелдердің  күйеуге  тигісі  келмей,  өз 
білгендерін істеуі, ер адамдардың «еринтим» болуы, «мұнар басқан» өзгеріс Байбураны есеңгіретіп 
тастады. Бұл қазіргі қоғамның ашты шындығы, адамның азғындығын көрсететін көркемдік факт. Тәні 
тіксіне, жаны жатсына жатырқайды Байбура. Туғанынан жат дүние, жат тірлік, жат адам, жат әйел, 
жат  ер.  Брі  жат.  Автор  жат  ұғымын  көтереді.  Бұл  жат  ұғымы  тек  қана  соғыстан,  шетелден  келген 
Байбура  үшын  ғана  емес,  бұл  жалпы  қазақ  қоғамына  кереғар.  «Туажат»  ұрпақтар,  бөтен  пиғылды 
адамдардың көбеюі. «Жаттық» мотиві.  
Түс көру – көркемдік тәсіл. Классикалық туындыларда да, тарихи романдарда да, модернизмдік, 
постмодернизмдік туындылар да болсын қолданылады. Бұл жөнінде Г.Пірәлиева «Адамның есі бүтін 
болмайтын күйлері болады. Сондай күйлердің бірі түс көру. Ұйқы дегеніміз мерзімді демелыс, тыныс 
алыс.  Ұйықтаған  адамда  сана мүлдем  болмайды,  не  кем  болады...  Шырт  ұйқыда жатқанда  адам 
түк сезбейді. Бірер ұйықтап алған соң ұйқы сергек бола бастайды, ұйқылы-ояу деген күйге келеді. 
Сондай  кезде  санамыз  кіресілі-шығасылы  болып,  түс  көрсек  керек.  Түс  дегеніміз  ояуда  көретін 
нәрселеріміздің елесі болады. Түсімізде сол пернелерді өңіміздегі екен деп ойлаймыз»,-дейді[3, 271]. 
Бірақ «Туажат» романында автор түс көруді басқа тұрғыда қолданады. Яғни, Байбура ылғида түс 
көру  арқылы  өткеніне  оралады.  Жалпы  жазушы  Асқар  Алтайдың  «Туажат»  романының  басқа 
романдардан өзгеше екі түрлі ерекшелігін айта кету керек. Ол бірі – түс арқылы оқиғаны шегіндіре 
баяндау  тәсілі,  екіншісі  –  Байбура  қиын  жағдайға  тап  келгендегі  Ана-бөрінің  сағым  сәуле  болып 
келіп қиындықтан құтқаруы. 
«— 
Сен неге оны іздемедің?»[1,18] Осы сұрақ пен Қасқыр туралы әңгіме Байбураның өткендегі 
өмірі мен содан қалған өкінішін қозғайды. Алдыңғысында Алқабегімнен айырылып қалған өкініші 
болса, кейінгісінде өзіне де беймәлім тылсым күш. Байбура өкініші Алқабегім туралы Болат аузынан 
естігендерімен  тіпті  де  арта  түседі.  Романның  осы  тұсын  одан  әрі  жандандыра  түсі  үшін  автор 
қайталауды 
пайдаланады. 
«...Дүк...дүк...дүк...дүк...» 
пен 
Байбура 
жүрегінің 
соғысы 
«Дүрс...дүрс...дүрс...дүрс...».  
Байбура түс көреді. Түсі түс емес, Кавказда өзі бастан кешкен өңі еді. Сұлу Мария-Агата «Қызыл 
крест  –  қызыл  жарты  ай»  қоғамымен  қиянкескі  күндерде  Кавказ  жеріне  дәрігер  рентінде  келген, 
аман-есен еліне өткізіп жіберу «аты-заты тұманды адам», «ажал-пенде», «күдіксіз пенде – көлеңкелі 
адам:  санада  да,  санатта  да  жоқ.  Сұраусыз  жан»  Байбураға  тапсырылады.  Шекарашылар  мен 
торуылшылардан  жаны  қысылғанда  осы  сәтте  Мария-Агата  мен  Мұхаммед  таң  қалып  «Не  боп 
барады?  Мынау  не?  Орыстың  жаңіа  қаруы  ма?  Лазер  қаруы  емес  пе?!»  деуіне  негіз  болған,  бірақ 
Төретамда  Байбураны  бірінші  рет  құтқарған  құтқарушысы  боз  сәуле  пайда  болды.  Ажал  аузынан 
аман алып қалар Бөрі-Ана оралды.  
Мария-Агата  мен  Байбура  арасында  махаббат  оты  тұтанады.  Мария  Байбураны  «арылуға» 
үндейді.  Өзімен  бірге  Швецияға  баруын  сұрайды.  Байбура  «террор»  емес,  бірақ  оны  ендігі  жерде 
«террор»  ретінде  қарайтынын,  өміріне  тыныштық  та,  тыным  да  болмайтынын  айтады.  Әрине, 
Байбура бас тартады. Оның азаматтық намысы мен өр рухы бар жібермейді. Бұл арада Байбураның 
осылай  тентіреп  жүруіне  кім  кінәлі?  Кінәлі  «қоғам  мен  адам».  Жат  пиғылды  адам  жат  пиғылды 
қоғамды тудырды. Бұл бір ғана мемлекет пен, бір ғана ұлтпен шектеліп қалған жоқ. Жалпы адамзат 
баласын  шарпыған.  Автор  соны  дәл  тауып  көтере  білді.  Байбураның  басындағы  жағдай  тарихи 
шындығы  басым  Ауған  соғысының  бүкіл  әлемдік  лаңға  айналғаны  шындық.  Содан  қанша  адам, 
қанша ұлт зардап шекті. Жазықсыз жала, сұраусыз қан төгілді.  
133
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
Екінші тарауда туған жеріне келіп, Төребейітке амандасып, мауқын басады. Ұйықтайды. Тағы да 
түс  көредеі.  Енді  сәби  шағына  оралады.  Алаңсыз  ана  құшағындағы  сәби  шағы.  Бір  сәтте  құйын 
құбыжыққа  айналады  да,  анасын  көкке  ұшырып  әкетеді.  Ал  Байбураны  бір  терекке  ілініп  тұрған 
жерінен, ағаш басында Алтайдың ақиық ана қыраны, ал жерде қос бөрі қорғайды. Романда ертегілік 
сарын  осы  жерден  көрініс  табады.  Тіпті  фантастика  сияқты.  Әкесі  баласын  алып  келе  жатқанда 
алдарынан  қызыл  ала,  сары  ала  көйлек  киген  сұлу  қыздар  шығады.  Олар  жын-перілер  әкесі  мен 
баласын  «жалыны  көкке  шапшыған  от  орамына  қаарй  шаужайдан  ала  жетектей  жөнелісті»[1,30] 
Ішіндегі біреусін шашынан ұстап, шыңғырта отырып, алтын тілләсын алып, екінші тіпті ұрпағының 
ұрпағына дейін жоламауға ант ала отырып құтылып шығады.  
Байбура өзінің сүйгенін көреді. Бірақ оның нашар халде екені тіпті еңсесін басады. Автор көтеріп 
отырған  тағы  да  бір  ауыр  да  ауқымды  тақырып  «Желтоқсан»  оқиғасын  осы  орайда  айтпай  кету 
мүмкін емес. Себебі, бұнда автор Алқабегімнің трагедиясымен сол жылғы «Желтоқсан» оқиғасына 
қатысқан  қаншама  қазақ  қыздарының  басына  түскен  ауыр  трагедияны  меңзейді.  Өте  аянышты 
көрсетеді. Және шындық суреттеледі. Байбура қапияда майданда Алқабегімнен көз жазып, өзі әрең 
дегенде бас сауғалап ауылына келеді.  
Байбура  досы  Болаттың  сатқындығымен  қолға  түседі.  Мария-Агата  айтқандай  туған  елінде  де 
тыныштық көрмейді. Тек боз иесі Бөрі-Ананың көмегімен тағы да құтылады. Мария-Агата мен уәде 
байласқан  жерге  баруға  бел  байлайды.  Және  сол  күніне  де  жетеді.  Екеуі  Мұзтауда  кездеседі. 
Қызықты күндерін өткереді. Мария-Агата тағы да өз қолқасын айтады. Швецияға барып, тыныш өмір 
сүргісі келетінін айтады. Байбура еш көнбейді.  
Романның  басталуы  оқырманға  қалай  әсер  етсе  аяқталуы  да  солай  әсерге  бөлейді.  Себебі,автор 
кейіпкері  арқылы  мына  жат  қоғамнан  құндылық  іздейді.  Байбура  жат  қоғамға  туғанынан  туажат 
болып, жаны жалғыз жабырқап, қоғамы оны, ол қоғамын жатсынып, ақыры айнаға шағылысқан қу 
қарағайдан ақыры үлкен жалынға айналған ОТ АЖАЛынан қашпай қарсы алып, соңғы рет боз иесі 
БӨРІ-АНАның  жетелеуімен  мына  ТАМҰҚ  дүниесінен  кете  барады.  Автор  генотеистік  нанымды 
бастан  ақыр  Байбура  мен  Бөрі-Ана  арасындағы  тылсым  қарым-қатынас  арқылы  көрсетеді.  Бұл 
туралы көрнекті мәдениеттанушы ғалым Т.Ғабитов: «Генотиптік жүйе деп рулық-тайпалық қауымға 
тән арғы ата-текті қастерлеп, оларды жаратушы және қоғамдық өмірдің салаларындағы шешуші күш 
ретінде  қабылдайтын  сенімдер  мен  нанымдардың  бірлігін  айтады»[4,309].  Яғни,  наным-сенім 
айналып келіп жоғары құндылыққа тірейді. 
Авторлық  ОЙ  ҚҰНДЫЛЫҒЫНЫҢ  бір  парасын  Байбураның  мына  ойынан  тағы  да  анық 
байқаймыз: «Ех, Мария, мынау от қарыған тамұққа тағы бір бейкүнә адамды әкелетініңді білмейсің 
ау...  Жазықсыз  бейшара  жанталаса  ғұмыр  кешетінін  қайтерсің?!»  [1,69]  Тамұқ  дегеніміз  сонда 
мына  біз  өмір  сүріп  жатқан  қоғам.  Авторлық  көзқарас  авторлық  құндылықты  айқын  көрсетеді. 
Себебі, қазіргі кезде руханилық тоқырауы адамдар мен қоғамның жаттығын тудырды. Адамдар бір-
біріне  жат  бола  бастады.  Ол  жаттық  қоғамның  жаттығын  тудырды.  Сөйтіп,  өзі  өмір  сүріп  жатқан 
қоғамын от ажал жайлаған жалынға айналдырды. Яғни тамұққа. Бәріне адамзаттың өзі кінәлі екенін 
көрсетті. Оған ешқандай да тәңіріні, тағдырды кінәлаудың қажеті жоқ екенін түсіндірді. «Тағдырыңа 
нали  берме.  Тәңіріні  де  араластырма!  Тәңірің  –  әділетті  сенің...  Әділетсіз  –  адам.  Сенсің 
әділетсіз»[1,23]  Сол  адамның  әділетсіздігінен  жақыны  жат  болып,  жау  болып,  жер  бетін  тамұққа 
айналдырып жатқанын түсіндірді. 
 
1
 
Алтай А. Туажат ( Тамұққа түскен сәуле). – Алматы, «Жұлдыз», 2012 (1) 
2
 
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014  
3
 
Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері: Әдеби сын. Зерттеу. Сұхбаттар. – Алматы: Б.Ж. - 2001. – 
776б. 
4
 
Ғабитов Т. Мәдениеттану. – Алматы: Қаржы-қаражат, 2003.-408 бет. 
 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: