SYRDARYA REGION WITHIN THE YEARS OF INDEPENDENCE

 

263 

According  to  the  coming  to  life  of  the  National  Program  for  Staff  preparing  during  the 

years  of  Independence  305  schools,  2  academic  lyceums,  more  than  30  professional  and 

technical colleges, Gulistan State University were built, reconstructed and are being functioned. 

More than 174,000 students are taught there nowadays.  

Due to the Program for supplying the inhabitants with the clear water and natural gas 283 

populated areas are supplied with clear water to 90,8 percent and natural gas to 84,1 percent. 

Outer  economic  activity  of  the  region  grows  from  year  to  year.  The  total  rates  of 

exporting  and  importing  of  goods  is  enlarged.  The  silk  fiber  is  the  main  source  for  exporting 

goods. 

In  social  sphere  the  major  attention  is  paid  to  the  improving  of  life  condition  of 

population and to the supply of not sufficiently provided families. Activity of mahallas (district 

unities) is especially noticeable in this sphere.  

A  significant  work  has  been  done  in  the  field  of  fulfilling  of  State  Program  on  Health 

preservance 145 a medical offices were opened during the years of Independence. 

All  of  them  are  equipped  with  modern  appliances  supplied  by  the  grants  given  by 

International Bank of Restoration and Development. Besides, Centre of Emergency did counted 

for 100 persons and hawing diagnostically branch with policlinics was built on the basis of the 

Central  Regional  Hospital.  It  is  equipped  with  modern  appliances  of  Finnish  firm  ―Medico 

Medical‖. Hospital for children to 120 persons was also built. 

Significant  success  can  also  be  noticed  in  the  sports  sphere.  Aimed  for  development  of 

sports  11  swimming  pools,  12  stadiums,  1476  various  sports  constructions  and  sports  grounds. 

The  sportsmen  of  the  region  participated  in  the  Olympic  Games,  Asian  Games,  various 

international  and  national  competitions  where  they  showed  good  results.  For  example  2 

sportsmen  from  the  region  participated  in  Summer  Olympics  in  1996,  2  athlets  participated  in 

Sydney  Olympics  in  2000  and  4  sportsmen  participated  in  the  Olympic  Games  in  Afhins  in 

2004. 42 athlets became the winners of world championships, 6 wan the Asian Games, 60 wan 

Asian championships, 130 – international tournaments and more than 1300 won the Republican 

championships. 

 A  number  of  creative  intelligents  grows  in  Syrdarya  Region.  Here  works  the  honoured 

culture  worker  of  Uzbekistan  Khamrakul  Rizo,  the  member  of  the  Senate  of  the  High  Council 

Khayotkhon  Artykbaeva,  scholars  specialized  in  literature  Ankabay  Kulzhanov,  Umrzak 

Uljabaev, Ravshan Makhmudov and other scholars and reporters. 

There are 31 newspaper, 1 magazine are registered and issued in Syrdarya region, 2 TV 

studios work there. 

Drama  theatre  named  after  Olim  Khodzhaev,  ansamble  ―Syrdarya  bouquet‖,  regional 

department  of the Republican concert  organization ―Uzbeknavo‖, ―Uzbekraks‖, the museum  of 

history of Hunger Steppe, regional branch of Art Academy, 105 club institutions, 14 musical and 

art schools for children function in Syrdarya region. 

 

Thus today Sirdarya  region in  the field  of development  of social-economic and  culture 

spheres, improving the wealth conditions of  people. 

 

ҼОЖ 94(574) «1990/2007»:930 

Тәуелсіз Қазақстан тарихшыларының интеллигенция концепциясы 

тӛңірегіндегі пайымдаулары 

Абжаппарова Б.Ж., Абжапбарова А.Ж.,  

Ы.Алтынсарин атындағы АрқМПИ, Арқалық қ. 

 

Қазақстан  елінің  тҽуелсіздік  алуы,  тҿл  тарихымыздың,  тарихнама  ғылымының 

дамуына  кеңінен  жол  ашты.  Соның  ішінде  интеллигенция,  зиялылар  концепциясы 

тҿңірегінде  жаңаша  пайымдаулар  пайда  болды.  Академик  ғалым  М.Қ.  Қозыбаев 

интеллигенция  тарихы  мҽселелерін  жаңа  тарихи  таным  методология  тұрғысында 

зерделеуге үлкен үлес  қосты. Ғалымның пайымдауынша  «еліне  елеулі,  халқына қалаулы 

 

264 

жандар» - зиялылар ел жұртына қызмет етуді бақыт санайтын «ұлттың ұяты мен мияты» - 

болып табылады[1, 238]. 

Белгілі  ғалым  К.Нұрпейісов  тҿңкеріске  дейінгі  қазақ  интеллигенциясын  кҽсіби 

жағынан мамандануына байланысты, бірнеше топқа бҿліп қарастырады: 1) ҿлкені басқару 

аппаратында  қызмет  атқарған  шенеуніктер;  2)  денсаулық  сақтау  мекемелерінің 

қызметкерлері; 3) журналистика, оқу ағарту жҽне мҽдениет саласында еңбектенгендер; 4) 

аз санды инженер-техниктер[2, 122-123 бб.]. 

1990-шы жылдардың басында интеллигенция тарихын теориялық-методологиялық 

жағынан жаңаша зерттеген еңбектер тобы жарық кҿре бастады[3]. Бұл еңбектердің арнайы 

мемлекеттік  тапсырыспен  орындалғандығы  байқалды.  Қазақстандық  интеллигенциясы 

тарихының тарихнамасында қайтадан жаңаша зерделенген жетілдірілген ғылыми кҿзқарас 

пайда болды. Академик Р.Б. Сүлейменовтен кейінгі ізбасар шҽкірті ғалым Х.Ҽбжановтың 

интеллигенция  тарихын  ҽр  қырынан  зерттеуге  байланысты  ҿзіндік  мектебі  қалыптасты. 

Х.Ҽбжанов  пен  Ҽ.Ҽлпейісов,  Л.Гуревичтердің  интеллигенция  тарихына  байланысты 

бірлескен  бірнеше  еңбектері  жарық  кҿрді.  Х.М.  Ҽбжанов  пен  Л.Я.  Гуревич 

«интеллигенцияны  оның  қоғамдық  прогрестегі  қызметі  анықтайды,  негізгі  критериі  – 

сыни  шығармашылық,  ескіні  қолдамай,  экономикалық,  ғылыми-техникалық  жҽне 

ҽлеуметтік-саяси  салада  болсын  жаңалықты  іздеуі  қажет.  .Интеллигенция  –  элитарлық 

білім алу» - деп ой қорытады [4]. 

«Интеллигенция  дегеніміз  ой  еңбегімен  кҽсіби  түрде  айналысушы  адамдар 

қауымы»-деп  пайымдай  келіп,  интеллигенция  еңбегінің  күрделігіне  ,антропациогенез 

процесіне  ҽсері  жҽне  ондағы  орнына  қарай  бірнеше  топқа  бҿліп  қарау  керектігін 

қорытындылап,  интеллигенциясы  үш  құрамдас  бҿлікке  бҿледі  :1)интеллектуалдар; 

2)мамандар; 3)жартылай интеллигенттер. деп жаңаша ғылыми пікір айтады[5]. 

Интеллигенция тарихын зерттеп, оған жаңаша серпіліс берген ғалымдар қатарына 

М.Қойгелдиевті жатқызуға болады. Оның докторлық диссертациясы мен соның негізінде 

жазылған монографиясында қазақ демократиялық интеллигенциясының ХХ ғ. басындағы 

қоғамдық-саяси  қызметі,  қалыптасу  жолдары,  сапалық  құрамына  талдау  жасалған. 

М.Қойгелдиевтің  зерттеу  еңбегінің  интеллигенция  феноменін  қалыптастыруда  алатын 

орны ерекше [6]. 

1990  жылдардың  басынан  бастап,  интеллигенцияның  жекелеген  топтарын 

зерттеуге  кҿңіл  бҿліне  бастады.  Қазақстан  инженерлік-техникалық  интеллигенция 

тарихын  зерттеуде  Б.Ж.  Абжаппарованың  еңбегінің  ҿзіндік  орны  бар.  Автор  ҿзіне  дейін 

зерттелген  еңбектерге  талдау  жасай  отырып,  ғалым  Х.М..  Ҽбжановтың  интеллигенцияға 

байланысты  ой-тұжырымдарын  толық  қолдайтындығын  білдіреді.  Интеллигенция  -  ой 

еңбегімен кҽсіби айналысушы ҽлеуметтік топ деген кҿзқарасын білдіреді [7]. 

Интеллигенцияның  ішіндегі  ауылшаруашылық  интеллигенциясының  тарихта 

алатын орнын зерттеген еңбектер қатарына Х.М. Ҽбжановтың докторлық диссеттациясын, 

А.И.  Касабекова,  К,  Тҿлеубаева,  М.Т.  Илеповтордың  кандидаттық  диссертацияларын 

жатқызуға  болады.  Онда  ауылшарашылығы  интеллигенциясының  тарихымен  қатар 

теориялық мҽселелері де кеңінен қарастырылған [8]. 

1990-шы 

жылдардың  соңында  зерттеушілер  Ҽ.Пірманов  пен  А.Қапаева 

«интеллигенция  –  қоғамның  таптық  құрылымындағы  ҽлеуметтік  категория.  Бұл 

категорияға  ой  еңбегін,  дҽлірек  айтқанда,  оның  үш  түрін:  1)  нҽтижесі  товарға  айналып, 

рухани  қазына  құратын  интеллектуалдық  қызметті  (жазушылар  мғен  суретшілердің  т.б. 

шығармалары);  2)  еңбектің  нҽтижесін  шығармашылық  іздену  процесімен  ұштастыратын 

қызметті  (ғалымдар,  дҽрігерлер  т.б.);  3)  нҽтижесінде  материалдық  қазыналар  жасалатын 

ой қызметін (инженерлердің, агрономдардың жҽне т.б. еңбегі) кҽсіп ететін ақыл-ой иелері 

жатқызылады. Демек, ҽлеуметтік құбылыс ретінде интеллигенция дегеніміз ой еңбегімен 

кҽсіби  түрде  шұғылданатын,  шығармашылық  қызметтің  нҽтижесінде  материалдық  жҽне 

рухани қазыналар жасайтын адамдардың қоғамдық құрылымы» деген тұжырымға келген 

[9, 6-б.]. 6-б.). Зерттеуші С.Ҽ. Смағұлова «Ұлттық интеллигенция жҽне ХІХ аяғы мен ХХ ғ 

 

265 

басындағы  аграрлық  мҽселе»  деген  тақырыпта  кандидаттық  диссертация  қорғап,  қазақ 

интеллигенциясының  алдыңғы  қатарлы  бҿлігі  ХХ  ғасырдың  басындағы  Ресейдегі 

революциялық  күрес,  1905  жылғы  бірінші  орыс  революциясы  идеяларының  жҽне  сол 

кездегі  қазақ  қоғамының  ҽлеуметтік-экономикалық  ықпалымен  қалыптасты.  Осы  зиялы 

топ қазақ елін отарлық езгіден құтқарып, ұлт-азаттық жолындағы күресте кҿш бастаушы 

болды», деген қорытынды жасайды [10, 3-б.]. 

Осы жылдары қорғалған ғылыми еңбектердің бірі – Е.Т. Берлібаевтың «Қазақстан 

интеллигенциясының  ҽлеуметтік-саяси  белсенділігі  (1985-1995жж)  тақырыбындағы 

кандидаттық диссертациясы. Интеллигенция концепциясын қалыптастыруда, оған жаңаша 

баға  беруде  бұл  еңбектің  алатын  орны  ерекше.  Еңбекте  қазақ  интеллигенциясына 

идеологиядан,  партиялық  баға  берудан  таза  объективті  баға  берілген.  Интеллигенция 

дегеніміз ұлттық  жҽне адамзаттық  асыл қасиеттердің тарихи тҽжірибеден ҿткен ҽр түрлі 

қырларын  бойына  сіңірген  жҽне  оны  ой  қорыту  жүйелері  арқылы  дамытып  нҽтижесін 

халық  игілігі  үшін  жұмсайтын,  ой  еңбегімен  кҽсіби  айналысушылар.  Ал  оның  сапасы 

бұларды  қаншалықты  бойына  сіңірумен,  біліктілік  деңгейіне  байланысты  деген  пікірін 

білдіреді[11,  25-б].  Зерттеушінің  интеллигенцияға  байланысты  пайымдауы,  анықтамасы 

жаңа заман талабына сҽйкес келеді. Ҽрі интеллигенция концепциясында рухани негіз бар 

екендігін  дҽлелдейді.  Осыған  ұқсас  пікір  зерттеуші  С.Т.  Рысбекованың  зерттеуінде  де 

кездеседі. Интеллигенция қандай болмасын басқа ҽлеуметтік топ сияқты емес, халықтың 

жаппай  санасына  ықпал  етеді,  сондықтан  оның  қоғам  алдындағы  жауапкершілігі  зор. 

Қоғамның  тұрақтылығы,  бірлігі,  бірқалыптылыптылығы  интеллигенцияға  байланысты. 

Сондықтан  бұл  ой  еңбегімен  кҽсіби  айналысушы  интеллигенцияның  ҽлеуметтік  топ 

ретіндегі біркелкілігін анықтайды деп атап кҿрсетеді [12, 6-б.].  

Интеллигенция  тарихнамасында  ғалымдар  Мұсағалиева  А.С.,  Т.  Омарбеков,  Ш. 

Омарбеков  еңбектерінің  де  ҿзіндік  орны  бар[13].  Интеллигенция  феноменін 

қалыптастыруға  тікелей  қатысты  болмаса  да,  тарихнамалық,  деректік  материалдарының 

құндылығы ерекшеленеді. 

2000-ші  жылдардың  басында  қазақ  интеллигенциясы  тарихын  зерттеуге  арналған 

бірнеше  ғылыми  диссертациялар  қорғалды.  Солардың  ішінде  Нұрҽлиев  К.Ҽ,  Н.У. 

Шаяхметов,  Бурин  Т.Ғ.,  Рахымжанова  Г.Ж.  т.б.  бар  [14].  Авторлар  интеллигенция 

тарихнамасында  ҽр  түрлі  концепцияларымен  емес,  бір  концепция  тҿңірегінде  мҽселенің 

тек жекелеген аспектілерін қарастырумен ерекшеленді. Қазір қазақстан интеллигенциясы 

тарихнамасында  оны  жаңарту  міндеттері  тұр.  Жаңартудың  басты  принципі  –  белгілі  бір 

уақытта шыңдалған барлық ең жақсы үлгімен қарулануы керек.  

Интеллигенцияның  тарихын  соңғы  жылдары  зерттеп  жүрген  ғалымдардың  бірі  – 

З.О.  Дүкенбаева.  Зерттеуші  «зиялылар  –  уақыт  таразысынан  ҿткен  адамдар.  Есімдері  ел 

жадында  сақталмаған,  шығармалары  ұмыт  болғандарды  зиялы  деп  атауға  болмайды.  Ел 

үмітін ақтамаған оқығандар ҽр кезде де аз болмаса керек. Сондықтан бүгінгі күні тарихи 

ҽдебиетте  аттары  аталып  жүрген  зиялылар  ұлттық  интеллигенцияның  тарих  елегінен 

абыроймен  ҿткен  санаулы  ғана  ҿкілдері  екендігін  атап  кҿрсету  лазым.  Тарихымызда 

зиялы  деп  есімін  мақтан  тұтарлық  тұлғалардың  табылып  жатуы  заңдылық.  Біздің 

түсінігімізше  шын  зиялы  Абайдың  «Ҿлді  деуге  бола  ма,  ойлаңдаршы,  ҿлмейтұғын 

артында сҿз қалдырған» деген жоғары талабына сҽйкес келуі қажет» деп пайымдайды [15, 

22-б]. Зерттеу барысында ұлттық интеллигенцияның ҿзіндік даму жолы мен кезеңдерінің, 

құрамындағы  ҿзгерістердің,  сан  мен  сапа  жағынан  ҿсу  заңдылықтары  қалыптасқандығы 

жҿнінде айта келіп, интеллигенцияны орынсыз жіктей бермеу керек екендігін айта келіп, 

қазақтың  ұлттық  интеллигенциясы  бес  құрамды  бҿліктен  тұрады:  1.Зиялылар;  2. 

Шығармашыл интеллигенция; 3. Мемлекеттік қызметкерлер; 4. Мұғалімдер; 5. Мамандар 

деп, ой қорытады. 

Қазір  қоғамтануда  интеллигенция  анықтамасына  байланысты  интеллигенция 

арасында  қоғамдық-саяси  процестерді  зерттеудің  теориялық  негізіне,  атап  айтқанда 

адамдар  еңбегіндегі  ой  еңбегімен  айналысу  қызметін  зерттеуге  қызығушылық  туындап 

 

266 

отыр. Бұл қоғамдық ҿмірдегі байланыстылық, индивидтің қазіргі қоғамдық қатынастарға 

сай бейімделуін, барлық ҽлеуметтік топтардың ынтымақтастығын тудырады, адамдардың 

арнайы идеологиялық қатынастарын жасауға, сананы ұйымдастырып, тҽрбиелеуге ықпал 

етеді.  Сондықтан  интеллигенция  дегеніміз  ҽлеуметтік  топтардың  ішіндегі  арнайы 

идеологиялық  байланыстылығы  қалыптасқан  адамдар  тобы.  Интеллигенция  қоғамның 

«орта топ» ҿкілдерімен бірге бірлесіп еңбек етіп отырған аралық  топ емес, қазіргі қоғам 

үшін ҿте қажет ерекше, бір жағынан қоғамдағы болып жатқан ҿзгерістерге тҿзімділікпен 

қарайтын бҿлігі. Адамзат құндылығы мен адамгершілік ҿлшеміне деген артықшылықтың 

берілуі, утопиялық идеялардан туындап отырған жоқ, уақыт талабы солай. 

Қоғамның  дамуы  интеллигенцияның  қоғамда  атқаратын  қызметінің  ҿзгеруіне 

ҽкеледі.  Интеллигенцияның  монополиялық  жағдайы  жойылып,,  классикалық  мҽдениет 

шеңберіндегі  дҽстүрлі  мҽдени-тарихи  байланыстары  құлдырады.  Интеллигенция  басқа 

топтар  үшін  ойлап,  оларға  абсолюттік  шындық  пен  гуманистік  моральді  уағыздай 

алмайды, себебі ҿзі шындықтың ыдыраған уақытында тұр. 

Тарихшы-зерттеушілер  ұзақ  уақыт  бойы  дұрыс  деп  келген  теориялық-

методологиялық ұстанымдарға қанағаттанбай, нақтылы тарихи зерттеулер жасаудың жаңа 

жолдарын қарастыруда. 

Қандай  қоғамда  болмасын,  интеллигенцияның  кҿзқарасы  оның  қоғамдағы 

жағдайына  байланысты.  Интеллигенция  ҿзінің  ҽлеуметтік  жҽне  материалдық  жағдайына 

қанағаттанбай  отырғандықтан,  қоғамда  ҿзінің  статусын  кҿтеруге  талпынады.  Ҿкімет 

интеллигенцияның  бұл  талаптарын  ҿз  мақсаттары  үшін  тиімді  пайдаланғысы  келеді. 

Мемлекет  тҿменгі  деңгейдегі  интеллигенцияға  қатысты  мемлекеттік  жүйеге  ниеті  түзу 

болатындай жағдайда, олардың кҽсіби қызметтеріне араласпау саясатын ұстайды. Екінші 

деңгейдегі  интеллигенттер  –  гуманитарлар,  қоғамтанушылар,  идеологтар  -  ҿздерінің 

кҽсіби  қызметтеріне  мемлекеттің  тікелей  араласып  отырғандығын  сезінуде.  Ал  үшінші 

деңгейдегі интеллигенция қоғамның идеологиялық, мҽдени, басқарушы элитасына кіреді, 

себебі  билік  қоғамдық  санаға,  ой-пікірге  ықпал  ете  алатын  біліктілігі  жоғары 

кеңесшілердің қажет екендігін сезінеді. 

Қазақстанда  біртұтас  ҿркениетті  емес,  мҽдени  евроазиялық  кеңістік  қалыптасуда, 

ҽрі  арасында  дағдарыс  толқыны  байқалады.  Осы  дағдарыс  кейде  дҽстүрлі  қоғамдық 

құрылымға  ықпал  етіп,  интеллигенцияны  бірде  консервативтік,  бірде  революциялық 

күштерге  қарай  тартқысы  келеді.  Оның  негізінде  интеллигенцияның  қоғамның  дамуы 

жолындағы алаңдаушылығы тұр.  

Интеллигенцияның рҿлі мен даму динамикасы қазақстандық қоғамның ҽлеуметтік-

мҽдени,  экономикалық  жҽне  саяси  түрлеріне  байланысты.  Қазір  Қазақстан  адамзат 

тарихында  күрделі  ҿтпелі  кезеңді  басынан  ҿткеріп  отыр.  Бұл  кезеңнің  ҿзіне  тҽн  даму 

ерекшелігі  бір  жағынан  қазақстандық  қоғамның  саяси  жҽне  экономикалық 

модернизациялану  процесі  жүріп,  оның  ескі  қалыптасқан  дҽстүрлермен  жаңаның  қайшы 

келуімен айқындалса, екінші жағынан республикада ескі құрылымдардан ҽлі арыла алмай, 

дамудың  жаңа  нормаларын,  жолдарын  ашу  арқылы  қоғамдық  саяси  ҿмірдің  жандануы, 

қызмет  етудің  жҽне  ойлаудың  жаңа  түрлері  меңгеріліп  жатыр.  Қоғамның 

модерназициялану 

процесі 

барлық 

халық 

бұқарасын 

қамтиды. 

Қазақстан 

Республикасының президенті Н.Ҽ. Назарбаев «Қазір мүлдем жаңа мемлекет пайда болып, 

мүлдем басқа саяси, экономикалық жүйе жұмыс жасайды» деп атап кҿрсетті [16, 13],  

Кеш  келген  модернизацияда,  қоғамға  сыртқы  тҽуелділік  қаупі  пайда  болады. 

Сыртқы  саяси-экономикалық  ақпараттық  модернизация  тасқыны  ішкі  ҽлеуметтік 

қайшылықтарды шиеленістіре түсу қаупін ұлғайтады. 

Қоғамның  модернизациялануы  жоғарғы  ҽлеуметтік  жағынан  жұмылдырылғанда 

ғана  бірден  орта  топтың  сан  жҽне  сапа  жағынан  ҿсуімен  байланысты  табысқа  жетеді. 

Бірақ Қазақстанда қамсыздандырылған топ баяу ҿсіп келеді. Орта топ қоғам дамуына мҽн 

беретін, тұрақты, қалыптасқан топқа айнала алмай отыр. 

 

267 

Модернизация 

орталық 

ҿкімет 

ҽлеуметтік 

қайшылықтарды 

таратпай, 

бейтараптандырып,  ҿз  ықпалына  қаратқанда,  қатаң  бақылау  орнатқанда  ғана  мүмкін 

болады. 

Табысты  модернизация  кең  ауқымды  ҽлеуметтік  сүйенішті,  ҽлеуметтік 

потенциалды жұмылдыруды талап етеді. 

Сондықтан  осындай  жағдайда  мемлекеттік  қызметкерлер  жүргізіп  отырған 

идеология  Қазақстанда  тұратын  ҽртүрлі  топтардың  құндылықтарын  ҿздерінің  түйінді 

құндылықтары  арқылы  ҽрдайым  анықтай  алмайды.  Қазақстан  қоғамының  идеологиясы 

посттоталитарлық кезеңнің ҽртүрлі бағыттарымен айқындалады. 

Бұл процестің бағыттары мен мҽні мынада: 



 

ерекше мүдделердің рҿліне кҿбірек кҿңіл бҿліп, жалпы мүдделерді елемеу; 



 

сенімсіздік идеологиясының пайда болуы; 



 

қандай  да  болмасын  күштеуге  қарсылығы  жҽне  «жоғарыдан  кҿрсетіліп 

отырған қысымды»бұқараның елемеуі; 



 

қоғамның демилитаризациялануы; 



 

ақпараттық плюрализм. 

Интеллигенцияның  қоғамның  ҽлеуметтік  құрылымындағы  рҿлі  мен  орны  ҿзгерді. 

Интеллигенцияның  ішкі  құрылымы  күрделенді.  Ҽсіресе  ғылым  негізгі  ҿндірістік  күшке 

айналған  сайын,  материалдық  ҿндірісте  оның  еңбегінің  мазмұны  күрделеніп,  сан  қырлы 

болу  үстінде.  Интеллигенцияның  сипаты  қазіргі  қоғамның  ҽлеуметтік-мҽдени, 

экономикалық жҽне саяси түрлеріне байланысты. Модернизациялану кезеңінде қоғамдағы 

саяси, экономикалық жҽне ҽлеуметтік ҿмірде интеллигенция ҿз кҿңіл күйінің индикаторы 

болып түсіндірілеі. Интеллигенция қобалжыса, ҿзгерістерге негіз бар деп есептеледі. 

Интеллигенция  –  ой  еңбегімен  айналысатын  қызметкерлердің  неғұрлым  үлкен 

бҿлігі.  Ой  еңбегімен  айналысатын  қызметкерлер  арасынан  интеллигенцияның 

ерекшеленуінің критериі ой еңбегінің күрделену деңгейіне байланысты деп атап кҿрсетеді 

ҽлеуметтанушы ғалым М.С. Садырова[17, 45].  

Интеллигенция  дегеніміз  ҽр  уақыт  кезеңіндегі  ҽлеуметтік  топ  деп  қорытынды 

жасасақ, жҿнсіз болар еді. Қоғамның дамуымен байланысты интеллектуалдық топтарда да 

ҿзгерістер  жүрді.  Интеллектуалдардың  қоғамдық  құрылымдағы  саны  артқан  сайын, 

жалпыҿркениет  процесіндегіолардың  рҿлінің  артқандығын  кҿрсетсе,  бұл  ҿзгеріс 

интеллигенцияның қоғам үшін маңызды екендігін дҽлелдейді. ХІХ ғ 60-шы жылдарынан 

бастап, 

интеллигенцияға 

оппозициялық 

күш 

жҽне 

ҿкіметке 

қарсы 

тұруы 

интеллигенттіліктің  бір  белгісі  деп  қарауы  негізсіз.  Ҽрине  интеллигенция  ҿкілдері  сыни 

ойлай білуімен ерекшеленсе де, кейде сын ҿкіметтің түзу реформа жасауына ықпал етсе, 

бірде  билік  құрылымын  құлатуға  шақыратын  сипат  алды.  Сондықтан  интеллигенция 

биліктің  элиталық  құрылымына  кіргенде  реформаларды  жүзеге  асырамын  деген  үмітпен 

келсе, кейде үкіметке қарсы радикалдық күштермен ымыраласып кетуі де ғажап емес еді. 

Мұны түсінген большевиктік басшылық 1920-шы жылдардың соңында – 1930 жылдардың 

басында интеллигенцияны ҽлеуметтік топ ретінде жойды. 

Қазір  интеллигенция  тарихын  зерттеу  оның  қоғамдағы  атқаратын  рҿліне  тікелей 

байланысты. Интеллигенция тарихын зерттеуші ғалымдардың алдында ҽлі де болса жаңа 

теориялық-методологиялық концепциялар жасау міндеті тұр. 

 

Пайдаланған ҽдебиет тізімі: 

1.  Қозыбаев М.Қ., Ҿркениет жҽне ұлт, Алматы, 2001. 238 – б. (369). 

2.  Нұрпейісов К., Алаш һҽм Алашорда, Алматы, 1993. 122-123бб. (256). 

3.  Ауанасова  А.М.,  Национальная  интеллигенция  Казахстана  в  первые  годы 

советской власти (1917-1923)гг), Автореф. На соиск. уч. ст. к.и..н. Бишкек, 1993. 

4.  Абжанов  Х.М.,  Гуревич  Л.Я.,  Интеллигенция  Казахстана.  История,  теория, 

современность, Алматы, 1991. 

 

268 

5.  Ҽбжанов  Х.М.,  Ҽлпейісов  Ҽ.,  Қазақ  интеллигенциясы  мен  мҽдениеті  туралы. 

Республикалық  мҽдениет  қызметкерлерінің  маммандығын  арттыру  институты.  Алматы, 

1992. 28-29 бб. 

6.  Қойгелдиев М., Алаш қозғалысы,     Алматы, 1995. 

7.  Абжаппарова.Б.Ж.,  Қазақстан  инженер-техникалық  интеллигенциясының 

республика ҿнеркҽсібін дамытудағы рҿлі (1961-1970 жж), А., 1993. 156-б. 

8  Ҽбжанов  Х.М.,  Сельская  интеллигенция  Казахстана:  исторический  опыт 

формирования  и  социальной  практики  (1946-1985  гг.),  Дисс.  докт.  ист.  н.  А.,  1992.  -540 

с.;Касабекова  А.И.  Қазақстанда  ауыл  шаруашылығының  жоғары  жҽне  орта  білімді 

мамандарын  даярлаудың  саяси  тарихи  тҽжірибелері  (70-80  жж)  т.ғ.  к.  авторефераты.  А., 

1993.  -25  б.;  Тҿлеубаева  К.М.  Қазақстанның  ауыл  шарушылығы  интеллигенциясы  (1946-

1965  жж)  т.  ғ  к.  Авторефераты.  А.,  1995.  -28  б.;  Илипов  М.Т.  Қазақстанның  ауыл 

шаруашылық интеллигенциясы. Т.ғ.к. Авторефераты. А., 1997. 28 бб. 

9.  Пірманов  Ҽ.,Қапаева  А.  Қазақ  интеллигенциясы(Ұлттық  интеллигенцияның 

қалыптасу тарихынан). Монография. – Алматы: «Атамұра», 1997. – 160 б. 

10. Смағұлова  С.Ҽ.  Ұлттық  интеллигенция  жҽне  ХІХ  аяғы  мен  ХХ  ғ.  басындағы 

аграрлық мҽселе. 07.00.09. Отан тарихы.(Қазақстан тарихы). А., 1999. 25-б. 

11. Берлібаев  Е.Т.  Қазақстан  интеллигенциясының  ҽлеуметтік-саяси  белсенділігі 

(1985-1995  жж).  07.00.02  –  Отан  тарихы  (Қазақстан  Республикасы  тарихы).  А.,  1999.  31-

бб. 

12. Рысбекова  С.Т.  История  социального  развития  интеллигенции  Западного 

Казахстана (1965-1985 гг.). Дисс. на соиск. уч. ст. к.и.н. 07.00.02. А., 1999. – 139 с. 

13. Мұсағалиева А.С. Халық ағарту Комиссариаты қорының құжаттары Республика 

зиялыларының қызметі мен кҿзқарасы жҿніндегі дерек кҿзі (1920-1936 жж). т.ғ. к. атағын 

алу  үшін  дайындаған  дисс.  А.,  2000.  -  181  б;  Омарбеков  Т.,Омарбеков  Ш.  Қазақстан 

тарихына жҽне тарихнамасына ұлттық кҿзқарас. А., 2004. – 388 б. 

14. Нұрҽлиев К.Ҽ. Қазақстандағы зиялылар қауымы: саны, құрамы, қызметі.(ХХ ғ. 

70-80 жж.). т. ғ. к. ғылыми дҽреж. алу үшін дайынд. дисс. авторефераты. 07.00.02. А., 1999. 

-30  б.;  Шаяхметов  Н.У.  Қазақстанның  Солтүстік-Шығыс  аймағындағы  қазақ 

зиялыларының  қос  тҿңкеріс  пен  азаматтық  қарсы  тұру  жылдарындағы  қоғамдық-саяси 

қызметі (Ақмола жҽне Семей облыстарының материалдары бойынша. 1917-1920 жж). т. ғ. 

к. ғылыми дҽреж. алу үшін дайынд. дисс. авторефераты. 07.00.02. А., 2000. – 29 б.; Бурин 

Т.Ғ.  Қазақстанның  ғылыми-педагогикалық  интеллигенциясы  тарихының  проблемалары 

(1970-1990  жж).  т.  ғ.  к.  ).  т.  ғ.  к.  ғылыми  дҽреж.  алу  үшін  дайынд.  дисс.  авторефераты. 

07.00.02. А., 2000. -127 б.; Рахимжанова Г.Ж. Проблемы истории и историографии науки и 

научной интеллигенции Казахстана (1946-1991 гг). Дисс. к. и. н. А., 2002. 

15. Дүкенбаева  З.О.  Қазақ  шығармашылық  интеллигенциясының  тарихы  (1917-

1941 жж.). Т.ғ. докт.дҽрежесін алу үшін дайынд. дисс. авторефераты. 07.00.02. А., 2004. -

51 б. 

16. .Назарбаев Н.Ҽ. Қазақстан 2030.    А., 1997. С.13. 

17.  Садырова  М.С.  Социально-профессиональная  мобильность  интеллигенции 

Казахстана А., Қазақ университеті, 1999. -149 с. 

 

УДК 325.3:94(574) «1990/1990» 

жүктеу/скачать 4,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: