§ 6 Желілік ақпараттық технологиялар

 
296 
(қандай да  бір елге, халықаралық ұйымға, өңірге, заңды немесе жеке 
тұлғаға) бөлінген, Интернет жүйесінің белгіленген аймағы.  
Мұнда, домен деп, бір компьютердің немесе бір желілік жұмыс 
машинасын немесе желілік тораптың басқаруымен жұмыс жасайтын, 
ақпараттық желі ресурстарының тобы аталады. Мысалы: mail.ru — 
mail домені, .ru аймағы, yandex.ru — yandex домені, .ru аймағы және 
.с.с. 
Доменнің  атауы  бойынша,  тап  осы  желіасты  (подсеть)  қай 
ұжымға  жататынын  және  оның  категориясын,  яғни  иесін  білуге 
болады.  Мысалы,  microsoft.com  коммерциялық  кәсіпорын,  nasa.gov 
және  edu.gov  үкімет  мекемелері  және  т.б.  Қазақстанның  ғылым 
академиясының математика институты үшін math.kz. болады. 
FTP  (File  Transfer  Protocol)  –  файлдарды  тасымалдау 
протоколы,  яғни,  кез  келген  пішімді  және  көлемді  файлдарды 
қабылдау  және  жіберу  үшін,  желі  бойымен  ақпаратты  беру 
технологиясы. FTP – протоколы, басқа серверлерде сақтаулы тұрған, 
көлемі  үлкен  ақпаратқа  тез  қатынасу  мүмкіндігін  береді.  Олар, 
әдетте, программалар файлдары.  
HTML  (HyperText  Markup  Language  —  «гипермәтінді  белгілеу 
тілі» — Әлем торында құжаттарды белгілеудің стандартты тілі. Веб-
беттердің  көбі  HTML  (немесе  XHTML)  тілінің  көмегімен  жасалады. 
HTML  тілі  браузермен  түсіндіріледі  (интерпретируется)  және  құжат 
түрінде, адам үшін ыңғайлы пішінде бейнеленеді. 
TCP/IP (Transmission Control-Internet protocol) –.Интернетте кез 
келген  ақпаратты  тасымалдау  үшін,  әр  деңгейлі  өзара  желілік 
әрекеттер моделінің, желілік протоколдар жиыны.  
HTTP  (HyperText  Transfer  Protocol  —  «гипермәтінді  жіберу 
протоколы»  –  осы  протокол  бойынша  браузерлер  Web  сервермен 
тілдеседі.  Басқаша  айтқанда,  http  –  бас  компьютерден  немесе 
серверден жеке пайданушының қарау құралына құжаттарды жіберу 
әдісі. 
Hub (хаб) – желідегі компьютерлердің коммутаторы. 
Броузер  (Brouser)  –  Шолушы  –  web-сайттарды  қарауға 
арналған,  яғни  web–беттеріне  сұраныс  жасау  (көбінесе  Желіден), 
оларды  өңдеу,  шығару  және  бір  беттен  екінші  бетке  ауысу  үшін 
қолданылатын программалық жасақтама. Броузердің негізгі міндеті – 
Желіден web – беттерін жүктеу және оларды экранда бейнелеу. 
Веб-бет – (ағылш. Web page) —әдетте HTML тілімен жазылған, 
Әлемдік тордың гипермәтіндік ресурсы. Веб-бетте басқа беттерге тез 
өту үшін, сілтемелер сонымен қатар, статикалық және динамикалық 
бейнелер тұруы мүмкін (3.19-сурет). 

 
297 
Веб-беттің  мазмұнын  динамикалық  қылатын,  медиа  файлдар, 
мысалы,  дыбыс  және  бейне  файлдар,  апплеттер,  сонымен  қатар, 
скрипттер  (JavaScript,  VBScript)  тұруы  мүмкін.  Әдетте  Веб-беттегі 
файлдың кеңейтімі html немесе .htm болады. Веб-беттің адресі бірегей 
URL адресімен анықталады. Мысалы: http://www.yahoo.com/ 
Бастапқы бет (home page) – сайт үшін алғашқы нүкте, кітаптың 
мазмұны сияқты. 
3.19-сурет 
URL  (ағылш.  Uniform  Resource  Identifier).–  кез  келген  құжатың 
орналасқан  жерін  бір  мәнді  анықтауға  мүмкіндік  беретін  Веб-беттің 
адресі. Адрестің құрамында:  протоколдың атауы, доменнің атауы, 
домендегі  компьютерде  құжатты  іздеу  жолы  және  құжаттың 
ішіндегі белгілі орынға сілтемелер болуы мүмкін.  
Мысалы, http://www.soc.ru/dd/rus/index.html. 
Адрестерді  газеттерден,  жорналдардан,  мамандандырылған 
анықтамалардан  және  Интернеттің  өзінен,  іздеуші  программалар 
(Rambler.ru,  List.ru,  Yahoo.com,  AltaVista.com,  Aport.ru  және  басқа) 
көмегімен табуға болады. 
Беттің  URL-  адресі  броузердің  Adpec  жолында  теріледі  және 
http://  және  www  деген  жазбалар  болмауы  да  мүмкін.  Мысалы, 
берілген  ұзын  –  http://www.inchinas.narod.ru  адрестің  орнына 
inchinas.narod.ru деп терсе де болады. 
Веб-сайт (website: web — «өрмек», «желі» и site — «орын»), — 
жалпы  тақырыппен  және  дизайнымен  біріктірілген,  сонымен  қатар, 
өзара,  жеке  тұлғаның  немесе  ұжымның  сілтемелерімен  және  бір 
адреспен (домендік атауымен немесе IP-адреспен) байланысқан, веб-
беттердің жиынтығы. 
IP  –  адрес  (ай-пи  адрес,  ағылш.  қысқартылған  Internet  Protocol 
Address)  –  IP  протоколымен  құрылған,  Желідегі  жеке  компьютердің 
бірегей желілік адресі – торап нөмірі, желі нөмірі.  
 
Бастапқы бет 
 
сілтеме 
сілтеме 
Web – беті 
 
сілтеме 
 
Web – беті 
 
Web – беті 
 
сілтеме 
 
сілтеме
 

 
298 
Егер  де  желі  Интернеттің  құрамдас  бөлігі  ретінде  жұмыс 
жасайтын болса, онда адресті провайдер немесе аймақтық интернет-
тіркеуші (Regional Internet Registry, RIR) береді. 
IP-адрес  екі  бөлімнен  тұрады:  желі  нөмірі  және  торап  нөмірі. 
IP-адрестің  ыңғайлы  пішіні  (IP  4-нұсқа),  нүктелермен  бөлінген,  төрт 
ондық  сандар  түрінде  (0  ден  255  дейін)  жазу  болып  табылады. 
Мысалы, 192.168.150.38.  
IP-адресті табу және орнату: Жұмыс столында оң батырмамен 
Сетевое окружение қапшығын шертіп 

 Свойства 

 TCP/IP (ти-си-
пи ай-пи) 

 Свойства. Егер протокол жоқ болса, онда оны қосу керек 
(Добавить).  
ICQ  –  тікелей  тілдесу  (on  line)  режімінде  Интернеттегі 
клиенттерді  байланыстыруға  арналған  программа,  интернеттік 
пейджер деуге болады.  
Телеконференция  (Newsgroup)  –  бұл,  компьютерлік  желілер 
абоненттерінің  арасындағы  ақпарат  алмасу  жүйесі,  әдетте  бір 
тақырыптық бағыттағы, хабарламалар жиыны, мақалалар, құжаттар. 
WWW  (World  Wide  Web)  –  Интернетке  қосылған,  әртүрлі 
компьютерлерде 
орналасқан, 
өзара 
байланысқан 
құжаттарға 
қатынасуға мүмкіндік беретін, үлестірілген (распределенная) жүйе.  
Гиперсілтеме  –  бір-бірімен  байланысқан  сөздер,  яғни  бір 
құжаттың  ішінен  басқа  құжатқа  сілтеме.  Құжаттың  мәтінінде  асты 
сызылған  түйінді  сөз,  фраза,  белгі,  сурет  кезіксе,  оны  «саусақпен» 
шертіп  екінші  құжатқа,  одан  үшінші  құжатқа  кіріп,  қайта  қайтуға 
болады.  Өз  кезегінде,  екінші  құжаттан  үшіншіге,  т.с.с.  ауысып,  одан 
қайта қайтуға болады. 
Гипермәтін  –  мәтіндік  ақпаратты  ұйымдастыру  әдісімен 
экранда  ақпаратты  ұсыну  пішіні,  ішінде  Гиперсілтемелерді  кіргізу 
арқылы,  әртүрлі  үзінділерінің  арасында,  оны  басқаруға  болатын, 
мазмұндық байланыстар орнатылған. 
Контент (ағылш
.
 content — ішіндегісі) — ақпараттық ресурсты 
(мысалы, веб-сайтты) кез келген мағыналы ақпаратпен толтыру, олар: 
мәтіндер,  графика,  мультимедиа;  әдетте  пайдаланушы  тек  өзі 
басыбайлы  қолдану  үшін,  сәйкес  заңдылықтың  ережелерін  сақтай 
отыра, компьютердің дискісіне жүктей алатын барлық ақпараттар.  
Апплет (ағылш. applet ол application сөзінен—қосымша және –
let — кішірейтетін жұрнақ) — бұл программалық жасақтаманың ергіш 
құрамы, басқа, толық қосымшаның жанамасында жұмыс жасайды, тек 
аясы  тар  бір  есепке  арналған  және  базалық  қосымшадан 
ажыратылғанда құндылығы жоқ. 

 
299 
6.2. Әлемдік тордың құрылымы және прициптері 
Әлемдік тор (ағылш. World Wide Web) — гипермәтінді, дәлірек 
айтқанда, 
Интернеттің 
іздеу 
ресурстарының 
гипермедиялы 
ақпараттық жүйесі және оларға қатынасу. 
Бұл,  ақпаратты  алмастыру  үшін  желіге  байланыстырылған 
компьютерлер  ортасы.  WWW-ті  –  кітапхана  дейік,  онда  Web-
тораптарды–  осы  кітапханадағы  кітаптар,  ал  Web-беттерді–  кітаптың 
беттері деуге болады.  
Әлемдік тор, ақпараттық технологияларға нағыз төңкеріс әкелді 
және Интернеттің дамуына үлкен серпіліс берді. Көбінесе Интернетті 
айтқанда  Әлемдік  тормен  шатастырады,  бірақ  бұлар  бірдей  нәрселер 
емес екенін есте сақтаған жөн. 
Сонымен  қатар,  Әлемдік  торды  белгілеу  үшін  «WWW»  және 
веб (ағылш. web) сөзі қолданылады. 
Әлемдік  торды,  бүкіл  дүние  жүзінде  орналасқан,  Интернет 
желісінің миллиондаған веб-серверлері құрайды.  
Веб-сервер,  HTTP  протоколын  пайдаланып  деректерді  жіберу 
үшін,  желіге  қосылған  компьютерден  жіберілген  программа  болып 
табылады. Қарапайым түрде, мұндай программа, желімен белгіленген 
ресурсқа  (әдетте  файлдар  немесе  олардың  бөліктері)  HTTP-сұраным 
алады,  жергілікті  қатты  дискіден  сәйкес  файлды  іздеп  табады  және 
оны  желімен  сұраным  жасаған  компьютерге  жібереді.  Бұдан  күрделі 
веб-серверлер,  HTTP-сұранымға  жауапты,  ресурстарды  динамикалы 
үлестіру арқылы ұйымдастырады. 
Ресурстарды  идентификациялау  (теңдестіру)  үшін,  Әлемдік 
торда  URI  (Uniform  Resource  Identifier)  –  ресурстардың  біркелкі 
идентификаторлары (теңдестірушілері) пайдаланылады. 
Ресурстардың  орналасқан  жерін  анықтау  үшін,  желіде  URL 
(Uniform  Resource  Locator)  –  ресурстардың  біркелкі  локаторлары 
пайдаланылады.  
Мұндай URL-локаторлар URI идентификациялау технологиясын 
және  DNS  (Domain  Name  System)  –  домендік  атаулар  жүйесін 
үйлестіреді. Домендік атауы (немесе тікелей сандық жазылымдағы IP-
адрес), керек веб-сервердің кодын атқаратын, компьютерді (дәлірек – 
оның  желілік  интерфейсінің  біреуін)  белгілеу  үшін  URL  құрамына 
кіреді. 
Веб-серверден  алынған  ақпаратты  шолу  үшін,  клиенттік 
компьютерде  арнайы  программа  –  веб-браузер  қолданылады.  Веб-
браузердің негізгі қызметі – гипермәтінді бейнелеу.  
Әлемдік тор гипермәтін және гиперсілтеме ұғымдарымен тығыз 
байланыста. Веб-тегі ақпаратың дені дәл гипермәтіннен тұрады.  

 
300 
Гипермәтінді  жасауды,  сақтауды  және  бейнелеуді  жеңілдету 
үшін,  Әлемдік  торда  дәстүрлі  түрде  гипермәтінді  белгілеу  тілі  – 
HTML қолданылады. 
Гипермәтінді  белгілеу  жұмысын  вёрстка  (беттеу),  белгілеу 
шеберін  –  веб-мастер  немесе  дефиссіз  вебмастер  (веб-шебер)  деп 
атайды.  
HTML-белгілеуден 
кейін 
алынған 
гипермәтін 
файлға 
орналастырылады,  мұндай  HTML-файлдар  Әлемдік  тордың  ең  кең 
тараған ресурсы болып табылады. 
Веб-сервер HTML-файлға қатынасуға мүмкіндік алған соң, оны 
«веб-бет» деп атай бастайды. 
Веб-беттер  жиыны  веб-сайтты  құрайды.  Веб-беттердің 
гипермәтініне  гиперсілтемелер  қосылады.  Гиперсілтемелер  Әлемдік 
тордың пайдаланушыларына ресурстар (файлдар) арасында, оның қай 
жерде,  жергілікті  компьютерде  немесе  алыстатылған  серверде 
орналасқанына  байланыссыз,  жеңіл  ауысуға  көмектеседі.  Веб 
гиперсілтемелері URL технологиясына негізделген. 
6.2.1. Әлемдік торда ақпаратты белсенді бейнелеу тәсілдері 
Веб-те  ақпарат  селқос  (яғни,  пайдаланушы  оны  тек  оқи  алады) 
және  белсенді  түрде  бейнеленеді  –  онда  пайдаланушы  ақпаратты 
қосуға және түзетуге мүмкіншілігі болады.  
Әлемдік  торда  ақпаратты  белсенді  бейнелеу  тәсілдеріне 
жататыны: 

 
қонақ кітаптары (гостевые книги), 

 
форумдар, 

 
чаттар, 

 
блогтар, 

 
wiki-жобалар, 

 
контентті басқару жүйелері. 
Бірақ, мұндай жіктеу тек шартты түрде екенін айта кеткен жөн. 
Айталық,  блогты  немесе  қонақ  кітабын,  форумның  дербес  жағдайы 
ретінде  қарастыруға  болса,  өз  кезегінде,  форум  контентті  басқару 
жүйесінің 
дербес 
жағдайы 
болады. 
Әдетте, 
өнімдердің 
айырмашылықтары  олардың  арналуына  және  қарастырылуына  қарай 
көрінеді. 
Сонымен қатар, сайттардағы ақпаратқа сөйлеу арқылы қатынасу 
мүмкіндігі бар. Индияда тіпті жазуды және оқуды білмейтін адамдар 
үшін,  беттердің  мәтіндік  мазмұнына  қатынасуды  жасайтын  жүйенің 
тестіленуі басталған
1
.  
 
                                                 
1
 IBM дауыстық интернетті құрастырған.  

 
301 
6.3. Интернет 
Интернет  (айтылуы  [интэрнэт];  ағылш.  Internet,  Interconnected 
сөзінен  қысқарт.  Networks—  біріктірілген  желілер)  —  ақпараттық 
және  есептеуші  ресурстардың  ғаламдық  телекоммуникациялық 
желісі. 
Интернет  Әлемдік  тордың  нақтылы  негізі  болып  қызмет  етеді. 
Бүкіләлемдік желі, Ғаламдық желі немесе жәй Желі деп жиі аталады.  
Қазіргі кезде, күнделікті тұрмыста  «Интернет» дегенде, нақты 
желінің өзі емес, Әлемдік тор және оның ішіндегі ақпараттар туралы 
айтылады.  
Дүниежүзілік 
компьютерлік 
Интернет 
желісі 
дербес 
компьютерлермен  бірге,  халықаралық  «Дүниежүзілік  ақпараттық 
қоғам»  концепциясының  дамуы  үшін,  технологиялық  негізін 
құрастырады. 
1997  жылға  қарсы  Интернеттегі  компьютерлер  саны  10  млн. 
маңайына жетіп, 1 млн. артық домендік атаулар тіркелді.  
Интернет  ақпарат  алмасудың  ең  белгілі  құралы  болып 
қалыптасты. Дүниежүзілік желі дамыған және дамушы елдері өмірінің 
ажыратылмайтын бөлігі болды.  
2008  жылдың  ортасында,  Интернетті  үнемі  қолданатын 
пайдаланушылар саны 1,5 млрд. жуық адамды құрады (бұл Жер шары 
халқының ширегіне жуық). 
Интернетті пайдаланушылар саны 50 миллионнан асу үшін, тек 
бес  жыл  ғана  қажет  болды.  Басқа  бұқаралық  ақпарат  құралдарына 
мұндай  белгілілікке  жету  үшін,  анағұрлым  көбірек  уақыт  қажет 
болды: 
Ақпараттық орта 
Уақыт, жыл 
Радио 
38 
Телевизия 
13 
Кабельдік телевизия 
10 
Интернет 
5 
2010  жылдың 22  қаңтарында  Интернетке  тура  кіру  мүмкіндігін 
Халықаралық ғарыштық стансасының экипажы алды. 
Қазіргі  кезде  Интернетке  байланыс  спутнигі,  радио-арналар, 
кабельдік  телевизия,  телефон,  ұялы  байланыс,  арнайы  оптикалық- 
талшықты  линиялар  немесе  электр  сымдары  арқылы  қосылуға 
болады. 
6.3.1. Тілдер 
Интернет  пайдаланушыларының  ақпараттық  рессуртарға  еркін 
кіру  мүмкінді  мемлекеттік  шекарамен  және/немесе  ұлттық 
домендермен шектелмейді, бірақ та тілдік шекаралар сақталуда. 

 
302 
Интернетте  басымды  болып  тұрған  тіл,  ол  ағылшын  тілі. 
Белгілілігі  жағынан  екінші  болып  қытай  тілі,  ал  үшіші  –  испандық 
тіл. 
Интернетті  мемлекет,  аймақ  және  бірінші  деңгейдегі  домендер 
бойынша бөлумен қатар, оны бөлуде жиі қолданылатын белгінің бірі – 
ол тіл. Пайдаланыстағы тіл атауын Интернеттің тілдік ортасы алады. 
Интернеттің  орыс  тілді  ортасы  «Орыс  Интернет»  деген  атауға  ие 
болған. 
6.4. Браузерлер  
Веб-шолушы,  браузер  (ағылш.  Web  browser;  броузер  деген 
нұсқа  —  дұрыс  емес)  —  веб-сайттарды  қарауға  арналған 
программалық  жасақтама,  яғни  веб-беттерге  сұраныс  жасау,  оларды 
өңдеу, шығару және бір беттен екіншіге ауысу әрекеттерін атқарады. 
Сонымен  қатар,  көптеген  браузерлер  FTP-серверлердің 
мазмұнын  көрсете  алады.  Браузерлер,  Әлемдік  тордың  пайда 
болуынан бастап, үнемі дамыған және оның өсуімен қатар, сұранысқа 
ие болып жатқан программалардың бірі. 
Бүгінде  браузер  –  веб-беттің  әртүрлі  құраушыларын  шығаруға 
және  өңдеуге,  веб-сайтпен  оған  кіріп  шығушының  (посетитель) 
арасында интефейсті ұсынуға арналған кешенді қосымша. 
Іс  жүзінде  барлық  белгілі  браузерлер  ақысыз  немесе  басқа 
қосымшалармен бірге таратылады. 
Internet  Explorer  (Microsoft  Windows-пен  бірлескен),  Mozilla 
Firefox  (ақысыз,  еркін  ПЖ),  Safari  (Mac  OS-пен  бірлескен  немесе 
Windows  үшін  ақысыз),  Opera  (8.50  нұсқасынан  бастап  ақысыз), 
Google Chrome (ақысыз, еркін ПЖ). 
Кең таралған браузерлер 
Белгілі 
Internet  Explorer,  Mozilla  Firefox,  Safari,  Google  Chrome, 
Opera 
Азырақ 
таралған 
Mozilla,  Netscape  Navigator,  Flock,  Maxthon,  Konqueror, 
SeaMonkey,  Green  Browser,  Avant  Browser,  AOL  Explor-
er,  Galeon,  Epiphany,  Kazehakase,  Charon,  Arachne, 
Links2, slimbrowser, FastIE, MyBrowser, Dillo, K-Meleon, 
Arora 
Мәтіндік 
Alynx,  ELinks,  Links,  Lynx,  Netrik,  w3m,  WebbIE, 
DosLynx 
Ықшам 
құрылғылар 
үшін 
Internet  Explorer  Mobile,  Mozilla  Fennec,  Opera  Mobile, 
Opera Mini, Wapalta, Safari для iPhone 
 

 
303 
6.4.1. Internet Explorer (IE) 
Windows Internet Explorer (ертеректе — Microsoft Internet 
Explorer немесе жәй Internet Explorer, қысқаша MSIE немесе IE 
—  1995  жылдан  бастап  Microsoft  корпорациясының  жасап  жатқан, 
браузерлер сериясы.  
Windows  тектес  операциялық  жүйелердің  топтамасына  кіреді. 
Пайдаланушылар саны бойынша бірінші орында тұрған (2010 жылдың 
ақпан айында нарықтық үлесі – 61,58% құрады). 
Internet  Explorer  1999  жылдан  бастап  ең  кең  қолданыс  тапқан 
веб-браузер  болды,  2002–2003  жылдары  бұл  көрсеткіш  бойынша 
өзінің 95 %. максимальды межесіне жетті. 
Оңтүстік  Кореяда  2007—2008  жылдары  IE  үлесі  99%  құрады. 
Алайда,  соңғы  кезде  Opera,  Mozilla  Firefox,  Safari  және  басқа  осы 
сияқты браузерлерге жол беріп, оның үлесі екпіндеп төмендеуде. 
Бүгінгі  таңда  браузердің  соңғы  тиянақты  нұсқасы,  ол  Internet 
Explorer  8.  Бұл  нұсқа  Windows  7  операциялық  жүйенің  құрамына 
кірді,  алайда,  алдыңғы  нұсқалардан  айырмасы,  оны  толығымен 
жүйеден алып тастауға болады. 
Сонымен  қатар,  басқа  операциялық  жүйелер  үшін,  браузердің 
қосымша  түрлендірулері  (модификациялары)  шығарылды,  олар 
Mobile  Internet  Explorer  (Windows  CE  және  Windows  Mobile  үшін), 
Mac үшін Internet Explorer және UNIX үшін Internet Explorer. 
Internet  Explorer-ді  ақысыз  көшіріп  алуға  болады  және  ол 
Microsoft  Windows-ң  заңсыз  көшірмесіне  қойылса  да  жұмыс  жасай 
береді.  Алайда  лицензиялық  келісім,  Internet  Explorer-ді  тек  қана 
Windows  тектес  операциялық  жүйенің  заңды  лицензиясы  болған 
жағдайда ғана қоюға рұқсат етеді. 
6.4.2. Mozilla Firefox 
Mozilla Firefox — еркін таратылатын браузер. Бар әлемде 
белгілілігі  бойынша  екінші  және  еркін  таратылатын  ПЖ 
арасында  –  2010  жылдың  ақпанында  оның  үлесі  24,23%  құрады,  ал 
жеке елдерде – 45% дейін жетті. 
Браузердің  жапсырмалы  (вкладочный)  интерфейсі,  орфография 
тексеру,  теру  барысында  іздеу,  жүктеу  менеджері  және  іздеу  жүйесі 
бар. Жаңа қызметтерін кеңейтімдер көмегімен қосып отыруға болады. 
Firefox  –  Microsoft  Windows,  BeOS,  Mac  OS  X,  Linux  және 
көптеген  басқа  Unix-ке  ұқсас  операциялық  жүйелер  үшін 
шығарылады.  
Браузердің  коды  –  еркін  ПЖ  және  үш  еселік  GPL/LGPL/MPL 
лицензиямен таратылады. 

 
304 
Firefox, баптау  мүмкіндігі кең  ең  бір  икемді  браузерлердің  бірі, 
пайдаланушы  программаның  сыртқы  түрін  және  оның  кеңейтімін 
өзгертетін қосымша тақырыптарды қоюына болады.  

жүктеу/скачать 4,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: