Информатика

 
3 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
 
ПАВЛОДАР МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ 
 
 
 
 
 
Т.Қ. Қойбағарова 
 
 
 
 
 
 
 
ИНФОРМАТИКА 
 
Оқу-әдістемелік құралы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ПАВЛОДАР 

 
4 
УДК 004.4 
ББК  32.973я73  
 
Қ 59 
 
Баспаға Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының 
Ғылыми кеңесі шешімімен ұсынылған. 
 
 
Пікір жазғандар:  
ҚР  ПҒА  академигі,  С.Торайғыров  атындағы  Павлодар  мемлекеттік 
университетінің  «Информатика  және  ақпараттық  жүйелер»  кафедрасының  
меңгерушісі, п.ғ.д., профессор – Ж.Қ.Нұрбекова 
Павлодар  мемлекеттік  педагогикалық  институтының  информатика 
кафедрасының меңгерушісі ф.м.ғ.к. – А.Р. Джандигулов.  
 
 
Қойбағарова Т.Қ.  
Қ 59  
Информатика. Оқу-әдістемелік құралы. Түзетіліп толықтырылған екінші 
басылымы. Т.Қ.Қойбағарова – Павлодар, 2010. – 324 бет.  
 
 
ISBN  978-601-267-090-5 
 
 
Оқу-әдістемелік  құралда  информатика  теориялық  негіздерінің  іргелі 
ұғымдары – информация және информациялық үрдістер, әртүрлі информацияның 
ұсынылуы  және  мағыналы,  ықтималды  өлшемі,  есептеуіш  техниканың 
арифметикалық және логикалық негіздері, алгоритмдеу және модельдеу негіздері 
толықтырылып  баяндалған.  Нейман  автоматты  есептеуіш  машинасының 
функционалды және құрылымды ұйымдастырылу принциптері мен қазіргі дербес 
компьютерледің  модульді  архитектурасы  қарастырылған.  Дербес  компьютердің 
аппараттық  жабдықталуы,  құрылғылардың  сипаттамалары  толықтырылған. 
Қолданбалы программалардың ортасында әр түрлі информациямен жұмыс жасау, 
деректер қоры және желілік технолгиялары толықтырылып сипатталған.  
Құрал  «Информатика»  және  «Информатиканың  теориялық  негіздері» 
пәндерін  оқитын  педагогикалық  жоғарғы  оқу  орындарының  студенттері  және 
магистранттарына  арналған.  Оны  жалпы  білім  беру  мектептері  мен  арнайы  орта 
оқу  орындарының  мұғалімдері  және  де  оқу-ағарту  мамандарының  білімін 
жетілдіру саласында да пайдалануға  болады.  
УДК  004.4 
ББК 32.97301я73 
 
 
ISBN  978-601-267-090-5 
 
 
© Қойбағарова Т.Қ., 2010 
© Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты, 2010  

 
5 
МАЗМҰНЫ 
АЛҒЫ СӨЗ ................................................................................................. 10 
ИНФОРМАТИКА ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ОҚУ ПӘНІ РЕТІНДЕ .................. 12 
1-ТАРАУ ИНФОРМАТИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ............ 16 
§1. АҚПАРАТ ЖӘНЕ АҚПАРАТТЫҚ ҮРДІСТЕР .............................. 16 
1.1.
 
А
ҚПАРАТ ҰҒЫМЫ
 .............................................................................. 16 
1.2.
 
А
ҚПАРАТ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ ӘЛЕМ
 .................................................. 17 
1.3.
 
А
ҚПАРАТТЫҢ САПАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ
 ............................................... 19 
1.4.
 
А
ҚПАРАТТЫҚ ҮРДІСТЕР
 ..................................................................... 20 
1.5.
 
А
ҚПАРАТТЫҢ ҮЗДІКСІЗ ЖӘНЕ ДИСКРЕТТІ ҰСЫНЫЛУЫ
 ..................... 21 
1.6.
 
А
ҚПАРАТ ЖӘНЕ ТІЛ
 ........................................................................... 23 
1.7.
 
А
ҚПАРАТТЫ КОДТАУ
 ......................................................................... 24 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ..................................................................................... 26 
§ 2. АҚПАРАТТЫ ӨЛШЕУ ..................................................................... 34 
2.1.
 
А
ҚПАРАТ САНЫН ӨЛШЕУДІ АНЫҚТАУ
.
 
Х
АРТЛИ ЖӘНЕ 
Ш
ЕННОН 
ФОРМУЛАЛАРЫ
 ......................................................................................... 34 
2.2.
 
А
ҚПАРАТТЫҢ МАҒЫНАЛЫ ӨЛШЕМІ
 .................................................. 35 
2.3.
 
А
ҚПАРАТТЫҢ АЛФАВИТТІК ӨЛШЕМІ
 ................................................. 37 
2.4.
 
А
ҚПАРАТ САНЫ ЖӘНЕ ЫҚТИМАЛДЫҚ
 ............................................... 38 
П
РАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗДІК ЖҰМЫСТЫҢ ТАПСЫРМАЛАРЫ
 .................... 40 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ..................................................................................... 46 
§ 3. ЕСЕПТЕУІШ ТЕХНИКАНЫҢ АРИФМЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ ..... 50 
3.1.
 
С
АНАУ ЖҮЙЕЛЕРІ
 .............................................................................. 50 
3.2.
 
К
ОМПЬЮТЕРДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН САНАУ ЖҮЙЕЛЕРІ
. ........................ 51 
3.3.
 
О
НДЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ БҮТІН САНДЫ БАСҚА ЖҮЙЕГЕ АУДАРУ
. ............... 53 
3.4.
 
Д
ҰРЫС ОНДЫҚ БӨЛШЕК САНДЫ БАСҚА ЖҮЙЕГЕ АУДАРУ
. ................ 53 
3.5.
 
Е
КІЛІК 
(
СЕГІЗДІК
,
 ОНАЛТЫЛЫҚ
)
 ЖҮЙЕДЕГІ САНДЫ ОНДЫҚ ЖҮЙЕГЕ 
АУДАРУ
. .................................................................................................... 54 
3.6.
 
П
ОЗИЦИЯЛЫҚ САНАУ ЖҮЙЕЛЕРДЕ АРИФМЕТИКАЛЫҚ АМАЛДАР
...... 55 
П
РАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗДІК ЖҰМЫС ТАПСЫРМАЛАРЫ
 ........................... 61 
Б
АҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ
 ........................................................................... 62 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ..................................................................................... 68 
§4. ЕСЕПТЕУІШ ТЕХНИКАНЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ .................. 74 
4.1.
 
Л
ОГИКАЛЫҚ АҚПАРАТ ЖӘНЕ ЛОГИКА НЕГІЗДЕРІ
 .............................. 74 
4.2.
 
Л
ОГИКАЛЫҚ ШАМА
,
 АЙНЫМАЛЫ
,
 ӨРНЕК
 ......................................... 76 
4.3.
 
Л
ОГИКАЛЫҚ АМАЛДАР
 ...................................................................... 76 
4.4.
 
Л
ОГИКАЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕР
 ................................................................. 78 
3.4.
 
ЭЕМ-
Ң ТҮЙІНДЕРІ
 ............................................................................. 80 
П
РАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗДІК ЖҰМЫСТЫҢ ТАПСЫРМАЛАРЫ
 .................... 81 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ..................................................................................... 87 
§5.
 
К
ОМПЬЮТЕРДЕ АҚПАРАТТЫҢ ҰСЫНЫЛУЫ
 ........................................ 91 

 
6 
5.1.
 
І
ШКІ ЖАДЫ ҚҰРЫЛЫМЫ
 ............................................................ 91 
5.2.
 
Д
ИСК ҚҰРЫЛЫМЫ
.
 
Ф
АЙЛДАР ЖӘНЕ КАТАЛОГТАР
 .......................... 92 
5.3.
 
Ф
АЙЛДЫҚ ЖҮЙЕ ҰҒЫМЫ
................................................................... 95 
5.4.
 
С
ИМВОЛДЫҚ АҚПАРАТ
.
 
ASCII
 КОДЫ
 ................................... 96 
5.5.
 
С
АНДЫҚ АҚПАРАТТЫҢ ҰСЫНЫЛУЫ
 .................................................. 97 
5.5.1. Бүтін сандар ............................................................................. 97 
5.5.2. Нақты сандар ........................................................................... 99 
5.6.
 
Г
РАФИКАЛЫҚ АҚПАРАТТЫҢ ҰСЫНЫЛУЫ
 ....................................... 102 
5.6.1. Растрлық ұсынылу ................................................................. 102 
5.6.2. Векторлық ұсынылу ............................................................... 105 
5.7.
 
Д
ЫБЫСТЫҢ ТҮРЛЕНУІ
 ..................................................................... 107 
Б
АҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ
 ............................................................................... 108 
П
РАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗДІК ЖҰМЫС ТАПСЫРМАЛАРЫ
 ......................... 114 
§ 6. АЛГОРИТМДЕУ НЕГІЗДЕРІ ......................................................... 121 
6.1.
 
А
ЛГОРИТМ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
 ................................. 121 
6.2.
 
А
ЛГОРИТМДЕРДІ ҚҰРУ КЕЗЕҢДЕРІ
 ................................................... 122 
6.3.
 
А
ЛГОРИТМДІ СИПАТТАУ ЖӘНЕ ҰСЫНУ ТӘСІЛДЕРІ
 .......................... 124 
6.4.
 
А
ЛГОРИТМДЕРДІҢ НЕГІЗДІК ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
 .................................. 125 
6.5.
 
Ш
АМАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ АЛГОРИТМДЕРІ
 ............................. 128 
Е
СЕПТЕР
 ................................................................................................. 130 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ................................................................................... 133 
§7. МОДЕЛЬДЕУДІҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ ..................................... 139 
7.1.
 
М
ОДЕЛЬ ЖӘНЕ МОДЕЛЬДЕУ ҰҒЫМДАРЫ
 ......................................... 139 
7.2.
 
М
ОДЕЛЬ ЖӘНЕ МОДЕЛЬДЕУ ТҮРЛЕРІ
 ............................................... 140 
7.2.1 Құрылымды ақпараттық модельдеу мысалы ..................... 141 
7.3.
 
М
ОДЕЛЬДЕУ ҮРДІСІ
 ......................................................................... 143 
7.4.
 
М
ОДЕЛЬДІ СИПАТТАУ ӘДІСТЕРІ
 ...................................................... 144 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ................................................................................... 147 
§ 8. ГРАФ ТҮРІНДЕГІ АҚПАРАТТЫҚ МОДЕЛЬДЕР ...................... 152 
8.1.
 
Г
РАФ ҰҒЫМЫ
 ................................................................................... 152 
8.2.
 
А
ҒАШ ҰҒЫМЫ
 ................................................................................. 154 
8.3.
 
Ж
ІКТЕУ ЖӘНЕ МҰРАГЕРЛІК
 ............................................................. 156 
Т
ВОРЧЕСТВОЛЫҚ ЕСЕПТЕР ЖӘНЕ ЖОБАЛАР
 ........................................... 157 
2-ТАРАУ. АППАРАТТЫҚ ЖАСАҚТАМА ......................................... 159 
§ 1. ЭЕМ АРХИТЕКТУРАСЫ ............................................................... 159 
1.1.
 
Д
ЖОН ФОН 
Н
ЕЙМАН ПРИНЦИПТЕРІ
 ................................................. 159 
1.2.
 
Е
СЕПТУІШ МАШИНАНЫҢ АРХИТЕКТУРАСЫ
 .................................... 163 
1.3.
 
Д
ЕРБЕС КОМПЬЮТЕРДІҢ АШЫҚ АРХИТЕКТУРАСЫ
........................... 165 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ................................................................................... 169 
§2. ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕР ................................................................... 171 
2.1.
 
К
ОМПЬЮТЕРДІҢ ҚҰРАМЫ
 ................................................................ 171 

 
7 
2.2.
 
П
РОЦЕССОРДЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТТАМАЛАРЫ
 .................................... 172 
2.3.
 
Н
ЕГІЗГІ ІШКІ ЖАДЫ
 .......................................................................... 173 
2.4.
 
С
ЫРТҚЫ ЖАДЫ
 ................................................................................ 175 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ................................................................................... 178 
3-ТАРАУ. ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАСАҚТАМА .................................. 182 
§1. ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАСАҚТАМАНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ..... 182 
1.1.
 
П
РОГРАММАЛЫҚ ЖАСАҚТАМАНЫҢ ЖІКТЕУІ
 .................................. 182 
1.2
 
О
ПЕРАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР
 ................................................................. 183 
1.2.1 MS-DOS операциялық жүйесі ................................................ 185 
1.2.2 Қабықша программалар. Norton Commander (NC) .............. 187 
1.3
 
Қ
ОЛДАНБАЛЫ ПPOГPAММАЛАР
 ........................................................ 195 
1.3.1 Мәтіндік редакторлар ........................................................... 195 
1.3.2 Электрондық кестелер ........................................................... 196 
1.3.3 Графикалық редакторлар ...................................................... 196 
1.3.4 Деректер қорын басқару жүйесі ........................................... 199 
1.4
 
П
POГPAММАЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІ
 ............................................................. 199 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ................................................................................... 201 
§2. WINDOWS ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ........................................ 205 
2.1.
 
W
INDOWS 
ОЖ
 НЕГІЗГІ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРІ
 ................. 205 
2.2
 
W
INDOWS 
ОЖ-
Ң ТАРАЛҒАН НҰСҚАЛАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
 ....... 206 
2.2.1 9x тектес Windows.................................................................. 206 
2.2.2 NT тектес Windows ................................................................ 206 
2.2.3 XP тектес Windows ................................................................ 207 
2.3
 
W
INDOWS ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІЛЕРІ
 ..................................... 209 
2.4
 
Ж
ҰМЫС СТОЛЫНДА ЖАСАЛАТЫН ӘРЕКЕТТЕР
 ................................. 211 
2.4.1 Қапшықтармен жұмыс .......................................................... 212 
2.4.2 Жарлықтар – программаларға, файлдарға кіру жолы ....... 213 
2.4.3 Қоржын. Файлдарды және қапшықтарды жою ................ 214 
2.5
 
С
ІЛТЕУШІ
.
 
Ф
АЙЛДАРМЕН
,
 ҚАПШЫҚТАРМЕН
,
 ДИСКІЛЕРМЕН ЖҰМЫС
 ................................................................................................................ 215 
2.6
 
А
ЛМАСУ БУФЕРІ
.
 
Қ
ОСЫМШАЛАР АРАСЫНДА АҚПАРАТ АЛМАСУЫ
 . 216 
2.7
 
W
INDOWS ЖҮЙЕСІНДЕ ПЕРНЕЛЕР ТІРКЕСІН ҚОЛДАНУ
 ...................... 217 
2.8
 
Ф
АЙЛДАРДЫҢ КЕҢЕЙТІМДЕРІ
........................................................... 220 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ................................................................................... 223 
§3. МӘТІНДІК АҚПАРАТПЕН ЖҰМЫС ТЕХНОЛОГИЯСЫ ......... 228 
3.1.
 
М
ӘТІНДІК АҚПАРАТ БІРЛІКТЕРІ
 ....................................................... 228 
3.2.
 
MS
 
W
ORD МӘТІНДІК ПРОЦЕССОРЫНЫҢ ИНТЕРФЕЙСІ
 ..................... 229 
3.3
 
«В
ИД
»
 МӘЗІРІ ЖӘНЕ ТАҚТАЛАРДЫ КӨРСЕТУ РЕЖІМДЕРІ
 .................. 230 
3.4.
 
Қ
ҰЖАТПЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ
 ............................................................ 231 
3.5.
 
М
ӘТІНМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ
............................................................. 233 
3.5.1. Мәтін бойы жылжу. Жылдам пернелер ............................. 233 

 
8 
3.5.2. Мәтінді ерекшелеу. Жылдам пернелер ................................ 233 
3.5.3. Мәтінді түзеу және туралау ............................................... 234 
3.5.4. Құжаттың үзінділерін көшірмелеу, орнын ауыстыру ..... 235 
3.6.
 
Ш
РИФТТЕР
 ....................................................................................... 235 
3.7.
 
П
АРАҚТАРДЫҢ ПІШІМІ
.
 
Б
ЕТТЕР
 ...................................................... 237 
3.8.
 
Қ
АТЕЛЕРДІ ТҮЗЕТУ
 .......................................................................... 239 
3.9.
 
И
ЛЛЮСТРАЦИЯЛАР
 ......................................................................... 240 
3.10.
 
Ф
ОРМУЛАЛАР
 ................................................................................ 242 
3.11.
 
К
ЕСТЕЛЕРМЕН ЖҰМЫС
 .................................................................. 243 
3.11.1. Үлгі бойынша тапсырма ...................................................... 244 
3.12.
 
Қ
ҰЖАТТЫ ҚОРҒАУ
 ......................................................................... 245 
3.13.
 
Г
ИПЕРСІЛТЕМЕЛЕР
 ........................................................................ 245 
П
РАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ТАПСЫРМАЛАРЫ
 ............................................. 248 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ................................................................................... 250 
§ 4. САНДЫҚ ЕСЕПТЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ..................................... 255 
4.1.
 
M
ICROSOFT 
E
XCEL КЕСТЕЛІК ПРОЦЕССОРЫ
 .................................... 255 
4.2.
 
E
XCEL
-
Ң ПАЙДАЛАНУШЫЛЫҚ ИНТЕРФЕЙСІ
 .................................... 257 
4.3.
 
E
XCEL
-
Ң ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ОБЪЕКТІЛЕРІ
 ............................................. 258 
4.3.1. Жұмыс кітабы ........................................................................ 258 
4.3.2. Парақ ....................................................................................... 259 
4.3.3. Ұяшық ...................................................................................... 260 
4.4.
 
E
XCEL
-
ДЕ ДЕРЕКТЕРДІҢ ТИПТЕРІ
 ..................................................... 260 
4.5.
 
Ұ
ЯШЫҚТАРДЫ ПІШІМДЕУ
 ............................................................... 261 
4.6.
 
Э
ЛЕКТРОНДЫҚ КЕСТЕЛЕРДЕ ЕСЕПТЕУ
.
 
Ф
ОРМУЛАЛАР
 .................... 262 
4.7.
 
Ұ
ЯШЫҚТАРДЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ ЖӘНЕ АБСОЛЮТТІ АДРЕСТЕРІ
 .. 263 
4.7.1. Бетті құруда абсолютті адрестерді қолдану мысалы .... 264 
4.8.
 
Д
ИАГРАММАЛАР
,
 ГРАФИКТЕР
 ......................................................... 265 
4.8.1. Диаграмма құру арқылы бюджетті есептеу және сараптау 
мысалы ............................................................................................... 266 
4.9.
 
Ф
УНКЦИЯЛАР
 .................................................................................. 269 
4.10.
 
М
АКРОСТАР
 ................................................................................... 271 
4.11.
 
М
АССИВТЕРМЕН ЖӘНЕ МАТРИЦАЛАРМЕН ЖҰМЫС
 ...................... 272 
4.11.1. Тапсырмалар ......................................................................... 275 
4.12.
 
E
XCEL
-
ДЕ ЖАСАЛҒАН ҚҰЖАТТАРДЫ ҚОРҒАУ
 ............................... 275 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ................................................................................... 277 
§ 5. ДЕРЕКТЕР ҚОРЫМЕН ЖҰМЫС ТЕХНОЛОГИЯСЫ ............... 281 
5.1.
 
Д
ЕРЕКТЕР ҚОРЫ ҰҒЫМЫ
 .................................................................. 281 
5.2.
 
ДҚ
 ДЕРЕКТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ БОЙЫНША ЖІКТЕЛУІ
 ........................ 282 
5.2.1. Иерархиялық құрылымды деректер қорлары ..................... 282 
5.2.2. Желілік құрылымды деректер қорлары ............................... 283 
5.2.3. Реляциялық құрылымды деректер қорлары ........................ 284 

 
9 
5.3.
 
M
ICROSOFT 
A
CCESS ДЕРЕКТЕР ҚОРЫН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
 ................ 286 
5.3.1. Accessтің негізгі объектілері ................................................ 287 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ................................................................................... 290 
§ 6 ЖЕЛІЛІК АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ........................... 295 
6.1.
 
Т
ЕРМИНОЛОГИЯЛАР
 ........................................................................ 295 
6.2.
 
Ә
ЛЕМДІК ТОРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ПРИЦИПТЕРІ
 ......................... 299 
6.2.1. Әлемдік торда ақпаратты белсенді бейнелеу тәсілдері .. 300 
6.3.
 
И
НТЕРНЕТ
 ........................................................................................ 301 
6.3.1. Тілдер ....................................................................................... 301 
6.4.
 
Б
РАУЗЕРЛЕР
 ..................................................................................... 302 
6.4.1. Internet Explorer (IE) ............................................................... 303 
6.4.2. Mozilla Firefox ......................................................................... 303 
6.5.
 
Э
ЛЕКТРОНДЫҚ ПОШТА
 .................................................................... 304 
6.6.
 
П
РОТОКОЛДАР
 ................................................................................. 304 
6.7.
 
И
НТЕРНЕТТЕ АҚПАРАТТЫ ІЗДЕУ СТРАТЕГИЯСЫ
 .............................. 305 
6.7.1. Сұранымдардың ізденіс тілі және оны қолдану ................ 307 
Т
АПСЫРМАЛАР
 ....................................................................................... 309 
Т
ЕСТ СҰРАҚТАРЫ
 ................................................................................... 310 
1-ҚОСЫМША ......................................................................................... 315 
2-ҚОСЫМША ......................................................................................... 316 
3-ҚОСЫМША ......................................................................................... 317 
ЖАУАПТАР ............................................................................................ 318 
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ................................................................. 322 
 

 
10 
Алғы сөз 
Кадрлар  даярлауда,  оқытудың  кредиттік  жүйесіне  негізделген 
біртұтас  үш  сатылы  үлгісін:  бакалавриат  –  магистратура  – 
докторантура  қалыптастыру  аясында,  информатика  пәнінің  болашақ 
мамандарының да, іргелі білім алу өзектілігі арта түседі. 
Бакалаврларды 
сапалы 
даярлау 
үшін, 
педагогикалық 
мамандықтар  бойынша,  білім  беру  стандарттарына  сай  келетін, 
оқулықтар мен оқу құралдарының қажеттілігі зор. 
Осы  оқу-әдістемелік  құралдың  басты  мақсаты  –  информатика 
пәнін  іргелі  және  ғылыми  тұрғыда  қарастыра  отырып,  студентке 
түсінікті түрде баяндау болып табылады.  
Бұл оқу құралы, информатика пәні бойынша, кейінгі кезде қазақ 
тіліне  еніп,  мектеп  оқулықтары  мен  күнделікті  баспасөз  беттерінде 
айтылып жүрген, енді-енді қалыптасып келе жатқан терминологиялық 
сөздерді  қолдана  отырылып  жазылды.  Онда-да  кейбір  терминдер  әр 
жерде әртүрлі айтылып, қалыптаспай келе жатыр. Бұл оқу құралында 
Мемлекеттік  терминолгия  комиссияның  бекіткен  терминдері  және 
мектеп оқулықтарына кірген терминдер тобына үстемдік берілді.  
Құрал  үш  құрылымдық-логикалық  тараудан  тұрады.  Бірінші 
тарауда информатиканың теориялық негізгі түсініктері: ақпарат және 
ақпараттық  үрдістер,  ақпараттың  өлшемі  мен  ұсынымы,  есептеуіш 
техниканың  алгоритмдік  және  логикалық  негіздері,  объектілер  мен 
үрдістерді үлгілеу және графтар жөнінде жан-жақты сөз етіледі. 
Екінші тарау компьютердің архитектурасы мен оны ақпараттық 
қамсыздандыруға  арналған.  Мұнда  архитектураның  түсініктері 
қарастырылып, 
Джон 
фон 
Нейман 
автоматты 
есептеуіш 
машинасының  функционалдық  және  құрылымдық  ұйымдасуының 
ұстанымдары 
(принциптері) 
түбегейлі 
көрсетілген. 
Дербес 
компьютерлердің аппараттық құрылғыларына сипаттама берілген. 
Үшінші  тарауда  қолданбалы  және  жүйелі  программалық 
жасақтаманың жіктелуі мен суреттемесі берілген.  
Мәтіндік 
және 
сандық 
ақпаратпен 
жұмыс 
жасау 
технологиясының  іргелі  түсініктері  көрсетіліп,  MS  Word  және  MS 
Excel  қолданбалы  программалар  интерфейсінің  негізгі  құрастырушы 
бөлімдеріне
 
сипаттама берілген.  
Мәліметтер  қорымен  жұмыс  жасау  технологиясының  негізгі 
ерекшеліктері баяндалып, MS Access объектілері суреттелген.  
Желілік  ақпараттық  технологияларға  арналған  бөлімде 
терминологияға қатысты негізгі түсініктер баяндалады. Браузерлерге, 
электронды  поштаға  сипаттама  беріліп,  интернеттен  қажетті 
ақпаратты іздестіру стратегиясы бейнеленген. 

 
11 
Ақпаратты  графикалық  түрде  қарастыру,  «Компьютерде 
ақпараттың ұсынылуы» бөлімінде баяндалғанын айта кеткен жөн. 
Әрбір  параграфтың  соңында  тестілік  бақылау  сұрақтары, 
сонымен  қатар,  тәжірибелік  және  өзіндік  жұмыстарға  арналған 
тапсырмалар,  ақпаратты  өлшеуге  және  ұсынуға  арналған  есептер, 
бақылау  жұмыстары  мен  шығарамашылық  жобаларға  арналған 
тапсырмалар қамтылған.  
Оқу  құралы  педагогикалық  мамандықтардың  математикалық-
жаратылыстану және гуманитарлық бағыттағы болашақ бакалавр мен 
магистрлерге арналған. 
 
 
 

 
12 
Информатика_ғылым_және_оқу_пәні_ретінде'>Информатика ғылым және оқу пәні ретінде 
Өткен  ғасырдың  екінші  жартысында  информатика  ғылымының 
пайда  болуына  себепкер  болған  бірқатар  маңызды  оқиғалар:  тұңғыш 
цифрлық  ЭЕМ  құрастыру,  Н.Винер,  К.Шеннон,  фон  Нейман  іргелі 
еңбектерінің жарық көруі орын алды. 
 «Кибернетика»  термині,  кейіннен  көп  ұзамай  компьютерлер 
мен  телекоммуникациялық  жүйелер  көмегімен  ақпаратты  өңдеу, 
сақтау  және  жеткізу  үрдістерін  зерттейтін  ғылыми  және  оқу  пәнін 
атау  үшін  Америка  Құрама  Штаттары,  Канада  және  тағы  басқа 
елдерде  кең  тараған  ағылшын  тіліндегі  «Computer  Science» 
(компьютер ғылымы) термині, ғылыми қолданысқа енді.  
XX-шы  ғасырдың  60-шы  жылдарының  соңы  мен  70-ші 
жылдарының  басында  француз  ғалымдары,  бәлкім,  француздың 
«informatione»  (ақпарат)  және  «avtomatique»  (автоматика)  сөздерінің 
туындысы болып табылатын – «informatique» (информатика) терминін 
енгізді.  Жаңа  термин  Кеңестер  Одағы  (кейіннен  Ресей  мен  ТМД 
елдерінде) мен Батыс Еуропада кеңінен тарады. 
Орыс тілінде «информатика» терминінің қолданылуы (шамамен 
1960-шы  жж.  ортасынан  бастап)  ғылыми-техникалық  ақпаратпен, 
кітапханатану және құжаттаматанумен байланысты болды. 
Үлкен  Кеңес  Энциклопедиясында  информатика  «ғылыми 
ақпараттың  құрылымы  мен  жалпы  қасиеттерін,  сондай-ақ,  оның 
шығу,  өзге  түрге  ауысу,  жеткізу  және  адам  әрекетінің  түрлі 
саласында  қолдану  заңдылықтарын  зерттейтін  пән»  ретінде 
қарастырылған. 
А.П.  Ершовтың
1
  айтуы  бойынша,  1970-ші  жж.  екінші 
жартысынан бастап орыс әдебиетінде «информатика» терминінің өзге 
түсіндірмесі  кең  қолданысқа  ене  бастады.  Оның  мәлімдеуінше,  бұл 
термин  орыс  тіліне  «...  ақпаратты  жеткізу  және  өңдеу  үрдістерін 
зерттейтін  іргелі  жаратылыстану  ғылымының  аталуы  ретінде» 
енгізіледі. «Информатика осындай түсіндірмеде философиялық және 
жалпы  ғылыми  категориялармен  анағұрлым  тығыз  байланысқа  ие 
болады,  оның  «дәстүрлі»  академиялық  ғылыми  пәндер  шеңберіндегі 
орны да айқындала түседі».  
Информатиканы  іргелі  ғылымдарға  қосу  –  ақпарат  түсінігінің 
жалпы ғылыми сипаты мен оны өңдеу үрдістерін көрсетеді. 
Информатика  –  табиғаты  әртүрлі  жүйелерде  ақпараттық 
үрдістердің 
өту 
заңдылықтарын, 
ақпараттық 
үрдістерді 
                                                 
1
  Андрей  Петрович  Ершов  (1931—1988)  —  Кеңес  Одағының  ғалымы,  теориялық  және  жүйелік 
программалаудың  негізін  қалаушылардың  бірі,  Сібір  информатика  мектебін  құрушы,  КСРО  ҒА  академигі. 
Оның  еңбектері  тек  КСРО-да  ғана  емес,  бүкіл  әлемде  есептеуіш  техниканың  қалыптасуы  мен  дамуына  зор 
ықпалын тигізді.  

 
13 
автоматтандыру  әдістерін,  құралдарын  және  технологияларын, 
ақпараттық  жүйелерді  құру  және  қызмет  ету  заңдылықтарын 
зерттейтін ғылым. 
Информатика 
нақтылы 
ақпараттық 
үрдістердің 
(технологиялардың)  көптеген  түрлеріне  тән  ортақ  қасиеттерін 
зерттейді. 
Осы 
ақпараттық 
үрдістер 
мен 
технологиялар 
информатиканың нысаны болып табылады. 
Информатика  пәні  өз  қосымшаларының  көптүрлілігімен 
анықталады.  Адамзаттың  сан-алуан  іс-әрекетінде  (өндірістік  үрдісті 
басқару, жобалау жүйелері, қаржылық операциялар және т.б.) қызмет 
етуші  әртүрлі  ақпараттық  технологиялардың  ортақ  қасиеттері 
болғанымен, өзара айырмашылықтары да көп. 
Информатиканың мүдделі аумағы – ақпараттың құрылымы мен 
жалпы қасиеттерін, сонымен қатар, адам тіршілігінің түрлі саласында 
ақпаратты  іздеу,  жинау,  сақтау,  түрлендіру,  жеткізу  және  пайдалану 
үрдістерімен  байланысты  мәселелерді  қамтиды.  Ақпараттың  орасан 
зор көлемі мен ағынын өңдеу автоматтандырусыз және коммуникация 
жүйесінсіз іске асыру мүмкін емес, сондықтан электронды есептеуіш 
машиналар  мен  заманауи  ақпараттық  және  коммуникациялық 
технологиялар  информатиканың  іргелі  негізі де,  материалдық  базасы 
да болып табылады. 
Д.А.Поспеловтың
1
 
пайымдауынша 
қазіргі 
кезде 
информатиканың  құрылымын  төменде  көрсетілген  негізгі  зерттеу 
аумақтары анықтайды: 
•
 
алгоритмдер  теориясы  (алгоритмдердің  формалды  модельдері, 
есептелу мәселелері, есептеудің күрделілігі және т.б.); 
•
 
логикалық 
модельдер 
(дедуктивтік 
жүйелер, 
шығару 
күрделілігі,  дәстүрлі  емес  есептеулер:  индуктивті  және  дедуктивті 
қорытынды,  аналогия  бойынша  қорытынды,  шындыққа  жанасатын 
қорытынды, бірсарынды пайымдау және т.б.); 
•
 
мәліметтер қоры (мәліметтер құрылымдары, тапсырысқа жауап 
іздеу, мәліметтер қорындағы логикалық қорытынды, белсенді қорлар 
және т.с.с.); 
•
 
жасанды  интеллект  (білімді  ұсыну,  білім  негізіндегі 
қорытынды, оқыту, сараптау жүйелері және т.с.с.); 
•
 
бионика 
(биологиядағы 
математикалық 
модельдер, 
генетикалық жүйелер мен алгоритмдер және т.с.с.);  
•
 
бейнелерді  анықтау  және  көрініс  сахналарын  өңдеу 
                                                 
1
 
Дмитрий  Александрович  Поспелов  (1932  г.)  —  профессор,  т.ғ.д.,  РЖҒА  және  Халықаралық  ақпарат 
академиясының  академигі.  Күрделі  жүйелерді  басқарудың  жаңа  әдістері,  жаңа  архитектурадағы  ЭЕМ 
құрастыру  және  жасанды  интеллект  мәселелері  саласындағы  кеңес  мамандарының  бірі.  20  монографиялар 
мен 300-ден астам мақалалардың авторы. 

 
14 
анықтаудың  статистикалық  әдістері,  белгілік  кеңістікті  қолдану, 
танылатын алгоритмдер теориясы, үш өлшемдік сахналар және т.с.с.); 
•
 
роботтар  теориясы  (автономиялы  роботтар,  дүниетанымды 
ұсыну,  орталықсыздандырылған  басқару,  жүріс-тұрысты  лайықты 
жобалау; 
•
 
математикалық  қамсыздандыру  инженериясы  (бағдарламалау 
тілдері,  бағдарламалау  жүйелерін  құрастыру  технологиялары  және 
т.с.с.);  
•
 
компьютерлер 
және 
есептеуіш 
жүйелер 
теориясы 
(архитектуралық шешімдер, көпагенттік жүйелер, ақпаратты өңдеудің 
жаңа ұстанымдары және т.с.с.); 
•
 
компьютерлік  лингвистика  (тіл  модельдері,  мәтіндердің 
анализі мен синтезі, мәшинелік аударма және т.с.с.); 
•
 
сандық 
және 
символдық 
есептеулер 
(есептеулердің 
компьютерлік-бағдарлы  әдістері,  әртүрлі  қолданбалы  салаларда 
ақпаратты  өңдеудің  модельдері,  жаратылыс-тілдік  мәтіндермен 
жұмыс жасау және т.с.с.); 
•
 
адам-мәшинелік  әрекеттесулер  жүйелері  (дискурс  модельдері, 
аралас 
жүйелердегі 
жұмыстардың 
үлестірілуі, 
ұжымдық 
процедураларды ұйымдастыру, телекоммуникациялық жүйелердегі іс-
әрекет және т.с.с.); 
•
 
нейроматематика  және  нейрожүйелер  (формалды  нейронды 
желілердің  теориясы,  желілер  теориясын  оқытуда  пайдалану, 
нейрокомпьютерлер және т.с.с.); 
•
 
компьютерлерді  тұйық  жүйелерде  пайдалану  (шынайы  уақыт 
модельдері,  интеллектуалды  басқару,  мониторинг  жүйелері  және 
т.с.с.); 
Орта  мектептің  мәселелерін  қамтитын  информатика  бөлігін 
мектеп информатикасы деп атайды. 
Кеңестік  дәуір  кезіндегі  әдебиетке  бұл  термин  алғаш  рет  1979 
жылы  А.П.Ершовтың  жетекшілігімен  жарық  көрген  «Мектеп 
информатикасы  (тұжырымдамалары,  жағдайы  және  болашағы» 
атты іргелі еңбегі арқылы енгізілген. 
Төменде,  «Білім  және  информатика»  атты  ЮНЕСКО-ның  ІІ 
Халықаралық Конгресіне Ресей Федерациясының Ұлттық баяндамасы 
ұсынған,  «Информатика»  пәндік  аймағының  құрылым  нұсқасы 
келтірілген.  Бұл  құрылымдық  нобай  төрт  бөлімнен  тұрады: 
теориялық 
информатика, 
ақапараттандыру 
құралдары, 
ақпараттық технологиялар, әлеуметтік информатика. 
Теориялық  информатикаға  информатиканың  философиялық 
негіздері,  математикалық  және  ақпараттық  модельдер  мен 

 
15 
алгоритмдер,  сондай-ақ  ақпараттық  жүйелер  мен  технологияларды 
құрастыру және жобалау әдістері енеді. 
 
 
 
Информатиканың фундаментальды негіздері  
Теориялық  
информатика 
Математикалық  және  ақпараттық модельдер, ал-
горитмдер. 
Ақпараттық 
жүйелерді 
және 
технологияларды жобалау және құру әдістері.  
И
н
ф
о
р
м
а
т
и
за
ц
и
я
л
а
у
 қ
ұ
р
а
л
д
а
р
ы
 
 
 
Ақпараттық 
технологиялар 
 

 
деректерді енгізу/шығару, сақтау, беру және өңдеу; 

 
мәтіндік және графикалық құжаттарды, техникалық 
құжаттарды дайындау; 

 
программалау,  жобалау,  модельдеу,  оқыту,  диагно-
стика  жасау,  басқару  (объектілерді,  үрдістерді, 
жүйелерді). 
Те
хн
и
к
алық
 
 
Пр
ог
р
амм
алық
 
 
Деректерді 
өңдеу 
Деректерді 
жіберу 
 
Жүйелік 
Т
ехн
олог
и
ян
ы 
іс
к
е 
ас
ыру
 
 
Әм
бе
ба
п 
 
К
әс
іп
ті
 
ба
ғытт
алға
н 
 
 
Дербес  компьютерлер.  Жұмыс  станциялары. 
Есептеу жүйелері. Енгізу/шығару құрығылары. 
ЭЕМ  торлары.  Комплекстер.  Техникалық 
байланыс құралдары және компьютерлік теле-
коммуникациялық 
жүйелер, 
аудио 
бейнежүйелер, мультимедиа. 
 Компьютераралық 
байланыстың 
программалық  құралдары,  есептеуіш  және 
ақпараттық  орталар.  Операциялық  жүйелер. 
Жүйелер 
және 
программалау 
тілдері. 
Пайдаланушы  тілдері,  сервистік  қабықшалар, 
Пайдаланушы интерфейсінің жүйесі. 
Мәтіндік  және  графикалық  редакторлар. 
Деректер  қорын  басқару  жүйесі.  Электронды 
кестелер 
процессорлары. 
Объектілерді, 
үрдістерді, жүйелерді модельдеу құралдары. 
Баспалық  жүйелер.  Кәсіпті  бағытталған 
жүйелерді 
есептеу 
технологиясын 
автоматтандыру,  жобалау,  деректерді  өңдеу.. 
Жасанды интеллектік жүйелер. 
жоғарыдан алу 
Қоғамның  мәдени  және  әлеуметті-экономикалық 
дамуына  ақпараттық  ресурс  факторының  ықпалы. 
Ақпараттық  қоғам  –  заңдылықтары,  даму  және 
орнығу 
проблемалары. 
Қоғамның 
ақпараттық 
инфрақұрылымы. Ақпараттық мәдениет. 

 
16 
1-Тарау ИНФОРМАТИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ