Институты

«Тіл — халы қ қазынасы». Сөбилердің екінші тобында тіл 
қары м -қаты нас күралы міндетін белсенді түрде атқараты н 
болады. Сондықтан бүл топта алғашқыда меңгертілген білім- 
дағды лары өрі қарай ж алғасты ры лады . Б аланы ң ауы зш а 
сөйлесе білуіне баса назар аударылады. Бүл топтағылар өз 
күрбыларымен, төрбиешімен, ата-анасымен сөзбе*сөз қарым- 
қаты нас ж асау кезінде сөзді дүрыс, аны қ айтуға, олардың 
сүрақтарына толық сөйлем түрінде ж ауап беруге үйренетін 
болады. Яғни, сөздік қорын дамыту, сөз дыбыстарьш түгелдей 
дүрыс айту, сөйлемді дүрыс қүрастыру, сөздерді жекеше жөне 
көпше түрде дүрыс байланыстыра білу сияқты қарапайым 
грамматикальщ төсілдер меңгертіледі. Окылған өңгіме, қысқа 
ертегі м азм үны н төрбиеш інің ж етек ш і сүрағы н а сүйеніп 
өң гім ел еп б ер у ге, ойы н к ө р ін іс т ер ін ж а с а у д а ж е к е
кейіпкерлердің рөлін орындауға, өздігінен өңгіме қүрастырып 
айтуға үйренеді.
Сөздік қорын дамы ту. Айналадағы дүниені, табиғатты, 
қоғам ды қ өм ірді б ақы л ату , өдеби ш ы ға р м а л а р оқу, оқу 
кезеңінде баланьщ лексикасын ж аңа сөздермен байытып отыру. 
Үйренгенін күнделікті қарым -қатынас барысында қаж етіне 
қарай қолдана білуге үйрету.
Затты ң санын бір, көп, аз (үш ке реттік сан) білдіретін 
сөздерді меңгерту арқылы белсенді (актив) сөз корын дамыту.
Заттың сынын (бейнесін) — ақ, көк, қызыл, қара, сары, 
өдемі, жақсы, үлкен, кіші, үзын, қысқа биік, аласа, қасында, 
жоғарыда, кең, тар, төменде, т. б. білдіретін сөздерді меңгерту.
Заттың іс-өрекетін білдіретін сөздерді өрі қарай кеңейте 
(жүрді, жүгірді, келді, қияды, екті, септі, өсті, өсіп келеді, пісті, 
түсті, қүрады, боя, жапсыр, иле, ес, шымшып соз, үзіп ал, 
біріктір т. б.) меңгерту. Үстеу сөздерді (қасында, үстінде, 
астында, жоғары, төмен, ітін д е т. б.) меңгерту.
Күнделікті өмірге қаж етті заттарды бақылатумен қатар 
олардьщ ж еке бөліктерін сөзбен атап айтуға (жеңі, жағасы, 
етегі, қал тасы т. б.) үйрету. Т үрлі үлгілерм ен сол затты
қүрастыра білуге жаттықтыру.
Күнделікті тағам ішетін ыдыстардың сырт көрінісін, бір- 
біріне үқсас ж ақтары н (үлкен, кіш кене қасық, кесе, табақ, 
тостаған т. б.) ажырата білуге үйрету, таным, сезім қабілеттерін 
дамыту.
Ж алпы үғым беретін — ыдыс, киім, ойыншық, жеміс, мал, 
қүс, т. б. сөздерді м еңгертіп оты ру. Оларды ж еке жөне
60

топтастыра айтуға, танып көрсетуге жаттықтыру. Сол ұғымға 
енетін (ыдыс дегенге) жеке атауларды ажыратып, атын айтуға 
үйрету.
Ауызша сөйлесу кезінде үйренген сөздерді косып сөйлем 
құрап айтуға төселдіру (затты ң аты, сапасы, түр-түсі, іс- 
өрекеті, кеңістікте орналасуьш).
Сөз дыбыстарын дүрыс айту. Ауызша сөйлесуде сөздід 
ішіндегі, дауыссыз, қатаң, үяң дыбыстарды естілуіне қарай 
дүрыс, аны қ айтуға ж а тты қ ты р у . Сөйлеу қарқы н ы н , үн 
ы рғағы н дүрыс, м өнерлі кел істір е ай ту ға үй рету. Ж еке 
сөздерді, кысқа сөйлемдерді асықпай айту.
Г р а м м а т и к а л ы қ к а те го р и я л а р д ы м еңгерту. А уы зекі 
сөйлесуде сөздерді б е л гіл і гр а м м а т и к а л ы қ ф орм ад а 
байланыстырып айта білуге, үйретілген сөздерді жекеше, көпше 
(қозы, қозылар, куыршақ-куыршақтар), төуелдеп (менің өкем, 
біздің бөлмеміз. Болаттың қарындашы, т. б.) айту төсілдеріне 
ж а т т ы к т ы р у , 4 —5 сөздерден тү р аты н біры ңғай м үш елі 
хабарлы, сүраулы сөйлемдерді қүрастырып айтуға үйрету.
Б а й л а н ы с т ы р ы п сө й л еу ін д а м ы т у . Өзіне қой ы лған
сүраққа дүрыс, толық ж ау ап беру, диалог түрінде сөйлесе 
білуге, табиғи заттарды, сюжетті суреттерді көрсете отырып 
өңгімелесу, өңгімелеп айтуға үйрету. Шағын ертегі, өңгімелерді 
айтып тыңдату. Өздеріне өңгімелету, (сүрақ қоя отырып) 
ой ы н ш ы қтары не кар ти н а м азм үны бойынш а өңгімелей 
отьфып, балаларды өз ойыншықтары туралы өңгімелей білуге, 
қысқа ертегілерді ( «Қияр мен капуста», «Торғай мен түлкі» т.
б.) кейіптендіре білуге үйрету.
«Ойна да ойлан». Бүл тақырыптағы жүмыстар сөбилердід 
бірінш і тобында м еңгертілген тіл дамыту, сезім төрбиесі 
дағдылары бүл топта тиянақтальш, қайталанады, өрі кеңейтіле 
өтіледі
С өбилердің екінпзі тобы нда (3-4 ж ас) қ а р а п а й ы м
математикалық жөне қүрастыру үғымдарын дамьггу негізгі бес 
бөлімнен (сан, көлем, пішін, кеңістікті, уақытты бағдарлаудан) 
қүралады. Осы бөлімдер бойынпза төрт жасқа қараған балалар 
математиканьщ алғашқы қарапайым үғымдарын меңгереді.
Сан. Санауға үйрету осы топтан басталады. Балалар бірден 
үппсе дейін санау төсілдеріне үйреніп, көп, аз, артьщ, тепе-тең 
деген үғымдарды біле бастайды.
Ү сы ны лған ү л гі бойы нш а ж екел еген за ттар д а н топ 
қүрауға, топтан жеке затты бөліп алуға, көп жөне бір заттарды 
аж ы рата білуге үйрету. Бөлмедегі қай заттың көп немесе 
ж алғы з екенін табу. Бір топтағы заттарды екінші топтағы
61

з а т т а р м е н с а л ы ст ы р а б іл у ге , за та р д ы ң сан ы н а к а р а й
топтарды ң өзара тең немесе тең еместігін аж ы р ата білуге 
үйрету.
Қанша, сонша, тепе-тең, бір-бірден, онда қанша болса, мұнда 
сонш а төрізді сөз тіркестерінің мағынасын түсініп, дүрыс 
жауап беруге үйретіледі. Мысалы: кесе мен шөйнек, тегене мен 
ожау, сақина қанш а болса білезік сонша.
Көлем. Өздеріне таныс заттарды салыстыру нөтижесінде 
үзындау, қы сқалау, бірдей, кеңдеу немесе тарлау, ж алп ақ, 
жіңіш келеу, бірдей сөздерімен атап айтуға үйретумен қатар 
заттарды қарама-қарсы жөне бірдей көлемде салыстыра білуге 
үйрету көзделеді.
Б е л гіл і бір затты ң көлем ін ан ы қ тау д а оның ер екш е 
белгілерін салыстыра отырып, колдану жөне салу төсілдерін 
пайдалану қажет: мысал киіз үй мен жаппаның есіктерін, үзын 
жөне қы сқа белбеулерді салыстыра білуге үйрету.
Ж оғарылау, төмендеу, бірдей (биіктігі жағынан), жуандау, 
ж іңіш келеу, бірдей (ж уанды ғы ж ағы нан) деген сөздерден 
белгілеп, салыстыра білуге үйрету. Мысалы: ленталарды, киіз 
үйдің іш інде керегеде іл у л і түрған үлкен ж өн е кіш кен е 
қоржындарды салыстыру, олардьщ біреуі жоғарыда, екіншісі 
төменірек ілінгенін айтқы зу. Үлкен жөне кішкене, ж алпақ, 
жіңіпзке қ ү р а қ көрпелерді (ойые бүрыш ындағы) көрсетіп 
түсіндіру, салыстырып айтуға, көлемін ажырата білуге үйрету. 
Үлгі бойынша дайын оюлардан көрпеше қүрастыру барысында 
үлкендеу, бірдей (көлем ж ағы н ан ) деген сөздерді қолдана 
салыстырып, заттардың үзындығы, биіктігі, кеңдігі, жуындығы, 
ж ің іш к ел ігі ж ағы н ан қ ар ам а-қ ар сы жөне бірдей көлемде 
екенін а ж ы р а т а білуге үйрету. М ысалы: ж ү к ж и н ай ты н
сандықтың — үлкен, үзын, ж алпақ, биік, қол сандықтың — 
кішкене, жідіш ке, қысқа, аласа екенін салыстьфьш түсіндіру.
П іш ін. Д өңгелек ж өне ш арш ы си яқты геом етри ялы қ 
пішіндерді аж ьф атьш атай білуге үйрету. Мысалы, бет орамал, 
түстері өр түрлі доптар, сүлгі, жастық, арбаның дөңгелегі т.
б. д ө ң ге л е к , ш ар ш ы , ү ш б ү р ы ш с и я қ т ы г е о м е т р и я л ы к
пішіндерді ажыратып, атай білуге үйрету. Мысалы, киіз үй 
дөңгелек, теледидардың беті шаршы, үйдід шатыры үшбүрьпп 
екенін ай ты п тү сін д ір у . Т үстері өр тү р л і гео м етр и я л ы қ
пішіндерді таратып беріп, үлгіге қарап, көрпеше қүрастыру.
Өздеріне тавыс геометриялык ггішшдерді (дөңгелек, шаршы, 
үшбүрышты) ажыратып, атай білу, түстері, пішіндері өр түрлі 
т а қ и я л а р д ы , тү стер і, п іш ін д ер і өр т ү р л і қ о р ж ы н д ар д ы
салыстыру.
62

Кеңістікті бағдарлай білу. Оң, сол қолдарын ажыратып, 
атап айтуға, заттарды оң колымен алып, сол ж ақтан бастап 
қою ға үйрету. М ысалы: оң ж а қ т а киіз үй, сол ж а қ т а ат 
байлайтын ағаш. Қүрылыс материалдарынан аласа шарбақ, 
биік қақп а қүрасты ру. Өзі түрған жерден бастап, кеңістік 
бағыттарын (алға, кейін, артқа, оңға, оң ж ақта, солға, сол 
ж ақта, жоғары, жоғарыда, төмен, төменде) аж ы рата білуге 
үйрету. Мысалы: киіз үйдің оң жағында ж айылы п жүрген 
бота, сол ж а қ т а ж елідегі қүлын, сыртта жайы лы п жүрген 
қ о й л а р . А тпен ж а р ы с ы п ш ауы п кел е ж а т қ а н екі бала, 
Н үрланны ң аты алда озып, Ерланның аты кейіндеп келе 
жатқанына назар аударту.
Өзі түрған жерден бастап кеңістік бағыттарын (алға, кейін, 
жоғары, төмен) аж ы рата білуге ж аттықтыру. Мысалы, киіз 
үйдің ішінде ойнап отырған баланың оң жағында үстінде ж үк 
жию лы түрған сандық, сол жағында кереге басында ілулі 
түрған домбыра, жоғары жағында шаңырак, төменгі жағында 
сырмақ.
У ақ ы тты б а ғд а р л а й білу. Таңертең, күндіз, кеш, түн 
ү ғы м дары н а ж ы р а т ы п , атай б ілуге ү й р ету . Д и аф и л ьм , 
кинофильм, сурет көрсетіп, төулік мезгілдерін ажырату.
Әуенді қим ы л-қозғалы с. 3—4 ж астағы сөбилердің дене 
мүшелерінің қозғалыс өрекеті күн төртібінде өтілетін төрбие 
сөттерінде кеңейтіле дамытылады. Әуенді қимыл-қозғалыс 
жасауға жағдай туғызылады. Дене бітімінің сымбатты, дүрыс 
к а л ы п т а с у ы н а ү н ем і көң іл бөлу. Ж а ң а д а н ү й р е тіл ген
ж атты ғуларды өздігінен дербес орындап үйренулеріне, өр 
қимылдың сөнді орындалуьша назар аудару, ойынға шынайы 
ықыласты, көңілді қатысуы, қимыл-қозғалыс, жаттығу саньш 
көбейте, кеңейте жүргізу, аяңдап жүргенде, нық басып, колды 
сермеп, батыл, сенімді жүруге, аяқтың үшын алға соза, денесін 
тік үстап, жоғары созыла жеңіл, сөнді жүруге дағдыландыру, 
секіргенде тізені сөл бүгіп, аяқтьщ үшымен жерге түсіп, бүкіл 
денесімен ж оғары секіруге үйрену, лақты ру кезінде қолды 
қ ү л аш тап сермеп, дененің и кем ділік қаб ілетін бары нш а 
пайдаланып, аяқты ң күшімен алы сқа аспандата лақты ру, 
лақтырған затты үстағанда екі колды алға созьш, тізені сөл 
бүгіп, саусақтарымен үстап, қағып алып, екі қолды бүге, кеудеге 
жақындата жаттықтыру, непзе түрлі белгілер қойьш, қосымпза 
қарапайым тапсырмалар беріп, тоқтамай жүгіру төсілдеріне, 
музыкалық үн ы рғаққа сөйкес жаттығуларға дағдыландыру. 
Серуен кезінде, өз беттерім ен ой н аған да, өр тү р л і дене 
жаттығуларын орындауға белсене қатысуын қадағалау: ойын 
кезінде бір-біріяе көмектесіп, тату болуға баулу.
6 3

Спорт түрлері: шана, шаңғы тебу, жүзу, велосипед тебуге 
ү й р е т у , к ү р е с іп , к ү ш т е р ін с а л ы ст ы р у , а с ы қ о й н ау ға 
кы зы қты ру, спорт ойындарының қарапайы м ережелерімен 
тан ы сты р ы п , ойнату; ой ы н -сауы қ кездерінде өрбір бала 
үйымның белсенді бір мүшесі болып, бастаушысы болып өсуін 
қа д аға л а у . Ә ртүрлі спорт күралдары н пай далан уға жөне 
қолдануға үйрету.
Б үлш ы қ еттерді жетілдіретін ж аттығулар. Музыкалық би 
қимылдары. Музыка өуендерінің ырғағына сай жүру, жүтіру, 
ө р т ү р л і о й ы н -ж а т т ы ғ у л а р о р ы н д ау ; өз б еттер ім ен би 
ки м ы л д ар ы н ж асау; өлең, тақ п ақ , ертегі м азм үны н өуен 
қи м ы лд ары м ен кейіптендіру көріністерін ж асау; өртүрлі 
үлттардың би өуендеріне, өз еріктерімен қол, иық, кеуде, аяқ 
буындарын қим ы лдата білу, классикалы қ би элементтерін 
үйрету.
С апқа түру. Бірінің артьшан бірі жүріп келе жатып, екіден 
жөне қайтадан бірден ж үру, жүгіру; өр бала саптағы өзінің 
реттік орнын біліп түру; бірнеше топка (бір жерге) жиналып 
отыру жөне түру.
Әуенді қозғалыс, үлтты қ спорттық ойындар
1. Сырғанау. Бір аяқпен сырғанау; арнаулы төбешіктен 
ж ү р е л е р ін е н оты ры п , с ы р ға н а у ; пзан аға 1-2 б алад ан
отырғызып, сүйреп, сырғанау; бірін-бірі сүйреп сырғанату; 
шаңғымен сырғанау; шаңғымен жүру; таяқсыз екі аяқ күпгімен 
шаңғымен жүру; арнаулы шаңғы жолымен таяққа сүйеніп, өз 
бетімен жүру.
2. Велосипед тебу. Велосипедтің рөлінен үстап түрып, 
мініп, түсуді үйрету; үш дөңгелекті велосипедке мініп, ойлы- 
қьф лы жолдармен тебу; оңға жөне солға бүрыла білу. Жарыса, 
өз беттерімен үзақтығы 10-15 минутқа дейін тебу.
3. Ж ү зуге дайындык. Саяз су қоймаларында, көл, өзен 
жағалауларьш да шомылып, үрленген ойыншықтармен ойнау.
«Ө нер-көзі — х алы қта». Іскерлік дағдыларын дамыту. 
С өб и л ер д ің б ір ін ш і тобы н да м е ң г е р т іл ге н д ағд ы лар 
қайталанып, тиянақталып, бүл топта кеңейтіле үйретіледі. Тіл 
дам ы ту, сезім төрбиесінде айн алан ы , дүниені, табиғатты
бақылап, көргендері туралы түсініктері тереңдетіледі. Бейнелеп 
көрсетуге қатысты заттардың, табиғат көріністерінің суреттері 
көрсетіліп, өңгімелесу жүмыстары жүргізіледі.
6 4

Б ей н ел еу өнерім ен та н ы ст ы р у үш ін б а л а ға тан ы с 
заттардың суреті көрсетіліп, ойын-жаттығулар жүргізіледі. 
О лар өз қ а л а у л а р ы бойы нш а б ей н елеу іс-ө р ек етім ен
айналысады. Бүл топта қарындашты, қылқаламды дүрыс үстай 
білу, қ ы л қ ал а м д ы та за л а п , екінш і бояуға баты ру. Б ояу 
түстерін таңдай білу (қызыл, қоңыр, сары кызыл, алқызыл, 
суық және жылы түстерді ажыратуға баулу, жасыл, сары, көк, 
ақ). Нүктелерді салуда қылқаламды тік бағытта үстау, үзік 
сызьщтарды салуда тек қы лқалам үшын ғана тигізіп, сүйкей 
ж ағуға маш ықтандыру. Өздерінің көргендерін бейнелеу іс- 
өрекеті барысында бере білу, сы зы қтарды сызу бағыты н 
өзгерту (дөңгелектер, үшбүрьпптар, тік төртбүрыштар сызу). 
Қиылған бейнелерді өшекейлеу (жағыс төсілдерін меңгерту). 
Өздеріне үнаған суреттерді, ойыншықтарды, заттарды таңдау 
жөне өсерлі қабылдау. Осы дайындықтан соң қолдың қимыл- 
қозғалысьш өздеріне таныс заттардың ггігпінін бейнелеуге қарай 
бағыттай отырып, қарындаш пен қылқаламды өздігінен еркін 
п ай д ал а н а білу ү й р е тіл ед і. Б о я у тү стер ін таң д ай білу, 
қылқаламды тазалап, екінші бояуға батыру. Нүктелер салуда 
қылқаламды тік бағытта, үзік сызықтар салуда тек үшын ғана 
сүйкей жағуды жасағанда бір-біріне көмектесу, ақылдасу, бір 
нөтижеге жету жолындағы іс-өрекетті бірлесіп орьшдай білуге 
баулу. Өзінід көргендерін бейнелеу барысында қол қимыл- 
қо зға л ы с ы н , сы зы қ сы зу б ағы ты н ө згер те оты ры п , тік
бүрышты аж ы рату, салу арқы лы заттардың бейнесін бере 
білуге үйрету. Түстерді аж ы р ату сезімдерін ж етілдіру. Әр 
затқа лайықты бояу таңдай білуге үйрету. Дөңгелек піптінді 
заттарды салудағы іскерліктерін ж етілдіру. Бояу түстерін 
ауы сты ры п пайдалануға дағды ландыру. Көгілдір, ж асы л, 
қаракөк, т. б. (негізгі фонға) астарға ақ бояумен ақша қарлар 
салуд ы ү й р е ту . Т ү зу с ы зы қ т а р мен дөң гелек п іш ін д і 
ү ш та с ты р а с а л у а р қ ы л ы б е л г іл і бір бейнені с а л у ғ а
жаттықтыру.
Мүсіндеуде, саз балшықпен жүмыс жасауға, қарапайым 
іскерлік дағдыларды меңгерту. Мүсіндеу кезінде сазбалпіыкты 
үқы пты пайдалануға, ж үм ы с алдында жеңін түріп алуды 
ү й р е ту . А л а қ а н а р а сы н а сал ы п д о м а л а қ т а у ж өн е есу 
тғюілдерімен бейнелер жасай білу дағдыларын қалыптастыру. 
Кесек сазбалш ықты бірнеше бөлшекке белу. Есіп ж асаған 
бейненің үштарьш айналды рьт өкеліп, түйістіріп біріктіруге, 
не ж а с а ғ а н ы ту р ал ы а й та б ілуге үй р ету . С азбалш ы қты
алақанға салып, айналдыра отырып, домалак пішінге келтіру 
төсіліне ж аттыктыру. Домалатылған пішінді екі алақанның

жүктеу/скачать 7,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: