ТІРЕК КОНЦЕПТІЛЕРІН МЕТАФОРАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН

166
Метафоралық  қолданыстардың  мазмұнында  социум  мен  жеке  тұлғаның  дамуы  жөніндегі  ұлт­
тық  мәдени  кодтар  мен  архетиптер  жинақталады.  Сондықтан,  ұлт  өкілдерінің  күнделікті  тұрмыста 
жинақтаған  деректік­сезімдік  тәжірибесіне  негізделген  тірек  концептілерінің  мазмұнындағы  мета­
форалық модельдер танымдық, семантикалық тұрғыдан экспликацияланады. Метафоризациялау құ­
былысы  тілдік  ұжым  мүшелерінің  санасындағы  концептердің  ұлттық  образдарының  түр­сипатын 
айқындауға мүмкіндік туғызады.
Ұлттық дүниенің тілдік бейнесін қалыптастырушы константалар саналатын қуаныш­қайғы, жас-
тық­кәрілік,  байлық­кедейлік,  өмір­өлім  тәрізді  тірек  концептілерінің  құрылымында  кездесетін  не­
ғұр лым өнімді метафоралық модельдерді айқындау, танымдық тіл білімі тұрғысынан қарағанда кө­
кейтесті  мәселенің  бірі.  Аталған  концептер  шеңберінде  кездесетін  метафоралық  қолданыстардың, 
негізінен, АДАМ – ЖАНУАРЛАР мен ӨСІМДІКТЕР ДҮНИЕСІ – ТАБИҒАТ ӘЛЕМІ – ДЕРЕКТІ ЗАТ­
ТАР (АРТЕФАКТІЛЕР) – ҚОҒАМ – ТҮР­ТҮС АТАУЛАРЫ, т.б. сынды модельдерге бағынатынын 
байқауға  болады.  Басқаша  айтқанда,  аталған  модельдердегі  метафоралық  қолданыстардың  пайда 
бо лып,  қалыптасуына  адамның  дене  мүшелері  (соматизмдер),  оның  іс­әрекеттері  мен  мінез­құлқы  
т.б., жануарлардың атаулары (зооморфизмдер), олардың соматизмдері (зоодериваттар) мен мінез­құ­
лықтары, қасиеттері, т.б., табиғат құбылыстарының атаулары, өсімдіктердің атаулары (фитонимдер), 
олардың қасиеттері, қоғамдық құбылыстар, ұлт өкілдерінің тұрмыс­тіршілігінде қолданылатын зат­
тар  (артефактілер),  т.б.  туралы  білімдер  мен  ақпараттар  қатыса  алады.  Бұл  ретте,  Ә.Т.  Қайдардың 
ұлттық дүниетанымдағы дүниенің тілдік бейнесін сипаттауда табиғат – адам – қоғам макрожүйеле­
рін басшылыққа алудың көкейкестілігі және солардан туындайтын макроконцептілер көмегімен дү ние 
бейнесі толымды болатындығы жайлы көзқарасын атап өту керек [2, 71­бет].
Ақиқат дүниеде орналасқан кез келген нысанның, мейлі ол деректі не дерексіз болсын, сан алуан 
белгіден тұратыны анық. Бірақ, номинатор сол көп белгінің ішінен өзінің ұлттық болмысына қарай 
бірін ғана таңдап, метафоралық қолданысқа арқау етеді. Сондықтан да, метафоралар ақпаратты сақтау 
мен  оны  кодтаудың  таптырмас  танымдық  тәсілі  саналады.  Метафоралық  модельдерде  тілдік  ұжым 
өкілдерінің  ақиқат  дүниені  сипаттау  үшін  қолданатын  прототиптік  образдар  жүйесі  қалыптасады. 
Олар,  әрине,  денотат  пен  коннотат  арасындағы  байланыстарды  сараптайтын  ментальдық  әрекетпен 
айқындалады.
Метафоралық  қолданыстарды  модельдеу  ұлттық  болмыс  ерекшеліктерінен  ғана  хабардар  бол­
май,  автордың  дербес  ментальдығы  мен  оның  психикасының  ерекшеліктерінен  де  мағлұмат  алуға 
мүмкіндік туғызады. ҚАЙҒЫ – АДАМ метафоралық моделі авторлық қолданыста көрініс тапқанмен, 
оның ұлттық нақышы анық аңғарылады:
«Келіпсің, інім,
Кеңесіп қайттың көктемде.
Кейітпес едім,
Болмады билік тек менде.
Жұлмалап, тонап, қалдырып мені шеткеріге,
Жымысқы  уайым  жылысып  саған  жеткен  бе?!»  (М.  Мақатаев)  деген  жолдарда  қайғы  кісіні 
жұлмалап, тонаған, жымысқы ұрының образында модельденген.
Ұлт  өкілдерінің  тұрмыс­тіршілігінде  қолданылатын,  өздерінің  қолынан  шыққан,  жасалу  техно­
логиясы  таныс,  ұлттың  материалдық  мәдениетіне  жататын  зат  атаулары  деректі  немесе  қолмен  ұс­
тап, көзбен көруге болмайтын, түсініксіз, дерексіз нысандарды сипаттауда жиі кездеседі. Осындай ар­
тефактілік семантика негізінде туған метафоралық модель тұрақты тіркестер мен мақал­мәтелдер де 
ғана емес, сонымен бірге окказионал қолданыста да жиі ұшырасады. Мәселен, кедейлік мен кәрілік тің 
прототиптік образдары ретінде байдың көшкенде жұртына тастап кететін ескі ыңыршық, тозған 
қауға, жыртық жабуларының алынуын ұлт өкілдерінің санасындағы мәдени­ұлттық семантика ның 
вербальдануы  деп  білеміз:  «Жаңағы  Құнанбай,  Бөжей,  Байсал,  Сүйіндік,  Қаратайлардың  көшіне 

167
ере  алмай,  керегіне  жарамай  қапты.  Солардың  жұртына  тастап  кететін  ескі  ыңыршық,  тозған 
қауға, жыртық жабулары болмаушы ма еді? – деп, үлкен әжуа жасап күлді» (М. Әуезов). Мәтін­
де  қолданылған  метафоралардың  коннотациясында  мүгедек,  қауқарсыз,  науқас,  қартайған  сияқты 
мағыналар жатыр. Олар – ассоциациялық білімдер негізінде пайда болған, деперсонификацияланған 
заттық бейнелер. Ыңыршық, қауға, жабу қазақтардың тұрмыс­тіршілігіне тән заттық мәдениет атау­
ларына жатады. Уақыт өте келе дүние бейнесінде пайда болған өзгерістердің әсерінен олардың ұлт 
өкілдерінің күнделікті қолданысынан шығып қалғаны мәлім. Сондықтан, олардың кейбірінің, мәсе­
лен ыңыршықтың (ыңыршақ) бүгінгі ұрпаққа түсініксіз болуы мүмкін. Оған берілген Қазақ тілінің 
түсіндірме сөздігіндегі мағынаға үңілсек, өгізге жүк арту не міну үшін салатын, ағаштан жасалған 
биік ер деген интерпретацияға кезігеміз [3, 945­бет]. Келтірілген микромәтіндегі образдық метафоралар 
автордың абстракт нысандар саналатын кедейлік, кәрілік пен тұрмыстық заттар арасындағы байланысы 
негізінде жасалып тұр. Оған жазушының жеке танымы мен қиял­ғажайып дүниесінің ерекшеліктері 
әсер еткен.
Көшпенділердің табиғатпен өзара бірлікте өмір сүріп, жыл мезгілдерінің танытатын түрлі міне­
зіне, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің небір сырына қанық болуы, олардың тіліне әсерін тигізбей 
қоймағанына метафоралық сипаттағы қолданыстар айқын мысал болады. Тілдік қауымдастық мү­
ше лерінің өздерінің тұрмыс­тіршілігін ұйымдастырып, ыңғайластырғанда табиғи және биокосмос­
тық заңдылықтарды басшылыққа алуы тегін емес. Олар өздерінің барлық әрекетін, саналы өмірін 
та биғаттан  алған  бағыт­бағдарға  қарап  саралап  отырған.  Сондықтан,  көркем  мәтін  кеңістігін де 
болсын,  мақалдар  мен  мәтелдер,  тұрақты  сөз  тіркестер  шеңберінде  болсын,  ең  жиі  кездесетін 
метафоралық  модель  ретінде  жануарлар  мен  өсімдіктер,  табиғат,  космос  әлемін  білдіретін  лек­
семалар  алынған.  Мысалы,  «Бұл  күнде  арғымақтан  мәстек  озды,  Бұрынғы  жақсылардың  бәрі 
тозды»  (С.  Мұқанов)  тәрізді  мәтіндегі  метафоралық  қолданыс  қазақтардың  тұрмыс­салтында 
жылқының алған орнының ерекшелігін аңғартатын ақпарат екенін көрсетеді. Байлардың коннота­
циясы артық туған, ақсү йек дегенді меңзейтін арғымаққа, кедейлердің коннотациялық маз мұны 
жүдеу­жадау, аш­жалаңаш, көз ге қораш, шағын семаларын нақтылайтын мәстекке теңелуі соның 
айғағы.  Арғымақ  зоонимдік  метафорасының  қолданысы  адамның  қоғамдағы  алатын  әлеуметтік 
орны мен жағдайының жоғары екенін білдірсе, мәстек зоонимі адамның әлеуметтік мәртебесінің 
төмендігінен хабар береді.
Тілдік  ұжым  мүшелерінің  мифтік  танымы  мен  діни  санасындағы  ақпараттар  мен  білімдерді 
мең зейтін лексемалардан болған метафоралық модельдің ұлттық сипатта болатыны аян, өйткені, 
дін мен миф, оның ішінде, әсіресе аңыздар мен ертегілер, батырлар жыры ұлтпен бірге жасасып 
келе жат қан ұғымдар. Өздерінің арман­тілектерін, наным­сенімдерін, мәлім­беймәлім, тылсым да 
жұмбақ әлем дер туралы ойларын, тіпті қуанышы мен қорқынышын да мазмұнына арқау еткен ми­
фология мен діннің, ұлттық қауымдастықтың тілдік санасындағы орны ерекше. Мысалы, «Ерегес, 
ашу кернеген сайын доңыздай семірген қарын құлы, тоқтық, тыныштық албастысы Тұңғатар 
пішініндей болып көрініп, әдейі сол үшін, соның ұйытқысын бұзу үшін болса да, апат тілегендей 
болды» (М. Әуезов). Тоқтық, тыныштық албастысы деген авторлық қолданыстағы ерекше об­
разды  байлықтың  ұлттық  прототипі  ретінде  қабылдауға  болады.  Ал,  албасты  мифологиялық 
образының  жағымсыздықпен  астарласатыны  айтпаса  да  түсінікті.  Оны  қазақтардың  танымынан 
берік орын алған ұлттық нақыштағы мистикалық бейнелер қатарына жатқызамыз. Аталған мысал 
автордың  танымында  ассоциативтік  білім  көздерінің  бейнелі  түрде  көрініс  табатынын  тағы  бір 
айғақтайды. 
«Қалың жапырағы көлеңкесіндегілерге сая болған кәрі емен құлады» (І. Есенберлин) деген мысал­
дағы кәрі емен құлады тіркесі өлім концептісін айқындайтын эвфемистік мағынадағы метафора. Ол 
АДАМ – ӨСІМДІКТЕР ДҮНИЕСІ метафоралық моделіне сай келеді. Кәрі емен фитонимінің конно­
тациясы көп жылғы, саялы, көлеңкесі ұзаққа жететін деген мағынамен ұштасып жатыр. Кәрі емен 

168
фитонимдік метафорасы адамның тұлға ретіндегі қадір­қасиетін, адамгершілігін, мінез­құлқын, оның 
өзі өмір сүретін әлеуметтік қоғамдағы орнын жағымды жақтан суреттейтін тіркес, ал еменнің құлауы, 
сөз жоқ, қоғамда эмоционалдық тұрғыдан қолайсыздық тудыратын құбылыс. Бұл жердегі кәрі емен-
нің  құлауы  сценарийі  қайғыны  сипаттап  тұр.  Оның  негізіне  тілдік  ұжым  мүшелерінің  санасындағы 
өсімдіктер дүниесі туралы энциклопедиялық білімдердің, атап айтқанда, көп жылдық ағаштың уақыт 
өте келе дауылдың, желдің екпінімен тамырының жерден ажырап құлауының көрінісі деп есептеуге 
болады. 
Әскери  лексика  қатысатын  метафоралық  модель  қай  ұлттың  да  тілінде  ұшырасатыны  шындық. 
Жаугершілік,  шапқыншылық,  рулар  арасындағы  қырқыстар,  жер  дауы,  жесір  дауы  қатар  жүріп 
отыр ған қазақ қоғамының тілдік қоры да бұл мәселеден тыс қалмаған. Тілдік қауымдастық өкілдерінің 
ба сынан  өткен  түрлі  соғыстар  мен  әскери  жорықтардан  қалған  бай  тәжірибесі  олардың  танымын­
да  білімдер  мен  ақпараттар  түрінде  жинақталып,  тілінде  көрініс  тапқан.  Мысалы:  ақтабан  болды, 
ақтабан ауғын болды, т.б.
Санамен сарғайды, сары уайым немесе «Басыма қара күн туғанда, ол қарлығаштай су сеуіп, мені 
қанатының астына алып еді, ашыққанда нәр, талғанда әл болып еді» (С. Мұқанов), т.б. мысалдардан 
қайғының қара,уайымныңсары түспен ассоциацияланатынын атай кету керек.
Талданған концептілер шеңберінде кездесетін метафоралардың модельдену табиғатына жасалған 
шолу  олардың  гомогендік  құрылым  емес,  күрделі  мағыналық  құрылым  екенін  байқатады.  Өйткені, 
тілдік ұжым мүшелерінің санасындағы тірек концептілерін айқындайтын метафоралық образдардың 
бір ғана түрде емес, сан алуан болатындығына көз жеткіздік. Әрине, олар бір­бірімен мазмұн, класс, 
топ, категория, т.б. сияқты ұғымдар тұрғысынан алғанда біріктіруге келмейтін нысандар болуы әбден 
ықтимал. Бірақ, тілдік ұжым мүшелерінің психикалық және логикалық ойлау әрекетінің арқасында 
олардың санасы мен танымында аталған нысан атаулары бір құбылыстың төңірегіне топтаса алады. 
Сондықтан бұл жерде кез келген дерексіз нысанды бейнелеу үшін тек бір деректі нысан атауы емес, 
ортақ қасиеттері мен белгілері арқылы дараланып, сұрыпталған бірнеше нысан атауы қатынаса алады 
деген қорытындыға келуге болады. 
Әдебиеттер:
1. Арутюнова Н.Д. Метафора и дискурс // Теория метафоры: сборник статей. – М., 1990. – С. 5­32.
2. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы, 1998. – 304 б.
3. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы редакциясын басқарған Т. Жанұзақов. − Алматы: Дайк­ 
Пресс, 2008. − 968 б.
Резюме
В  работе  дана  характеристика  некоторых  моделей  метафорического  представления  с  разной 
степенью  развитости фреймовой структуры – метафорическая модель «Мир природы», артефактная 
мета форическая модель, антропоморфная изооморфная метафоры, мифологическая метафорическая 
модель, социальная и цветовая метафорические модели. Ключевыми метафорами являются антропо­
морфная, социальная и артефактная метафоры, так как человек мыслит мир по «своему образу и подо­
бию».
Summary
In this article we represent some characteristic models with differentdegrees of developed frame structure – 
«the world of Nature», «the world of Animals», «the world of Things», meals model, mythologicalmodel, social 
model, color model. According to theanalysis we came to the conclusion that key models are the metaphorical 
models «the world of a Man», «the world of Things» and socialmodel as the person realizes the world from the 
point of view of  «his own natureand structure».

169
УДК 811.161.1
ОБ ОСОБЕННОСТЯХ ИЗУЧЕНИЯ ПРЕЦЕДЕНТНЫХ 
ТЕКСТОВ В КУРСЕ «СЛОВОТВОРЧЕСТВО 
В ПУБЛИЦИСТИЧЕСКОМ ТЕКСТЕ» БАКАЛАВРИАТА
Г.У. ТУРАЛИЕВА, 
кандидат филологических наук, доцент,
Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата, Республика Казахстан 
Формирование антропоцентрической парадигмы в современной науке о языке связано с интересом 
лингвистов к «человеку говорящему». Будучи средой и способом языкового существования человека, 
язык  не  может  быть  рассмотрен  вне  коммуникативной  функции,  ориентации  на  адресата.  Поэтому 
вполне  закономерен  интерес  лингвистов  к  изучению  прецедентных  текстов.  Цитированные  тексты 
должны быть прецедентными, хорошо известными широкой аудитории, в этом случае фоновые знания 
адресата пересекаются с фоновыми знаниями адресанта, в результате возникает эффект узнавания за­
кодированного смысла. 
Важность  изучения  прецедентных  текстов  (ПТ)  в  курсе  «Словотворчество  в  публицистическом 
тексте»  обусловлено  в  первую  очередь  тем,  что  прецеденты  способствуют  восполнению  пробела  в 
фоновых знаниях, расширению кругозора студентов, овладению культуроведческой информацией, по­
могают понять языковую действительность. По мнению Ю.Н. Караулова: «Знание прецедентных тек­
стов есть показатель принадлежности к данной эпохе и ее культуре, тогда как их незнание, наоборот, 
есть предпосылка отторженности от соответствующей культуры» [1, 216]. ПТ играют большую роль в 
формировании культурной компетенции студентов.
Знания ПТ позволят студентам национальной аудитории лучше понять современную действитель­
ность, реалии жизни. Известно, что в советский период были распространены заголовки с ПТ с поло­
жительной оценочностью, преобладали пословицы, поговорки о труде, дружбе, мире. В современных 
газетах при подвижности оценочных коннотаций берет верх негативная оценка. При ссылках на ПТ 
затрагивается тема коррупции, взяточничества, экономического кризиса, PR и т.п. 
В современных газетных заголовках цитаты чаще встречаются в трансформированном виде: транс­
формация делает стандартную речевую формулу экспрессивной, способствует созданию эффекта но­
визны. Включение таких единиц способствует диалогизации текста и эксплицитно или имплицитно 
выражает оценку. Важным представляется высказывание Е.А. Земской о том, что время «значительно 
изменило характер не самого приема, а используемого материала. В наши дни в игру включаются по­
литические и экономические тексты…» [2, 228]. 
Функциональный аспект исследования ПТ подтверждает их ярко выраженную социальную оценоч­
ность при отражении таких проблем страны, как развитие отечественной фармацевтической промыш­
ленности: Своя таблетка сердцу ближе (Каз. правда, 24 июля 2007); разбазаривание поливной воды: 
На воде и шапка горит (Мегаполис, 19 сент. 2005); коррупция (в различных сферах общества): В огне 
не горит, в воде не тонет – о коррупционных художествах чиновника – акима (Время, 7 сент. 2006); 
Бай должен сидеть в тюрьме (Нов. покол., 3 окт. 2003); Мораторий взяткам не помеха (АиФ, №314 
2008); Сколько взяточника ни корми… Служебный долг не дружит с Уголовным кодексом, если дело 
касается личной выгоды (Изв. Каз 5 мая 2010); Баран взятке не товарищ (Изв. Каз., 18 янв. 2008); 
здоровье: Дорожкой длинною… – о кокаиномании в Казахстане, приобретающей массовый характер 
(Деловая неделя, 3 апр. 2007); дефицит детских садов: Что нам стоит сад не строить – о нехватке 
22­0126

170
детских садов в Павлодаре (Каз. правда, 17 февр. 2007); Был дядя тот нечестных правил (Каз. правда, 
15 янв. 2008); энергетический кризис: Велика степь. А ветрякам места нет (АиФ Каз. №26, 2008) (об 
альтер нативном источнике энергии, требующего дотаций); В ТЕМНОТЕ И В ОБИДЕ (Караван, 30 янв. 
2004) (О Рудном, живущем только в светлое время суток); продовольственная программа, повышение 
цен: Хлеб ценам не голова (о повышении цен на хлеб) (Изв. Каз., 3 авг. 2007); Умом Отчизну не 
понять… (Мегаполис, 8 марта 2010); Умом наш рынок не понять (Респуб., 8 авг. 2006); образование: 
УЧЕНЬЕ – СВЕТ, А НЕУЧЕНЫХ – ТЬМА (Кызыл. вести, 29 июня 2007); Чему-нибудь и как-нибудь 
(Изв. Каз., 4 дек. 2008); Ученых – свет, а неученых – тьма (Вести КЗ, 12 февр. 2008); «Учитель» гордо 
не звучит, раз в кошельке не шелестит (Взгляд, 9 окт. 2003); Как уважать себя заставить? Что нуж-
но выдумать? (о профессии учителя); проблемы строительства: Увидеть Астану и умереть? 
(О печальном списке погибших на стройках Астаны) (Мегаполис, 26 нояб. 2004); Здесь будет город-
зад (Время, 16 дек. 2004) (про хаотичную застройку Алматы) и др. 
Работа над газетным текстом, заголовками с ПТ требует большой предварительной работы. Для 
уяснения смысла высказывания, правильного его понимания возникает необходимость создания сло­
варя ПТ, наиболее часто используемых журналистами в казахстанской прессе. Газетные заголовки в 
результате трансформации наполняются новыми смысловыми и коннотативными оттенками, которые 
требуют расшифровки. Словарь ПТ даст массу материала для анализа прецедентов с различных точек 
зрения (структурного, функционального и т.п.). Для структурного анализа, определения способов вве­
дения прецедентов в газетный текст можно предложить модели, по которым прецеденты чаще всего 
образуются. Создание фонда газетных текстов с ПТ позволит успешнее провести анализ прецедентов 
с точки зрения функционального аспекта. Подобные дидактические материалы позволят правильно 
организовать СРОП и СРО.
Расширению  кругозора  студентов,  овладению  культуроведческой  информацией  способствуют 
знания   источников  ПТ.  В  ходе  исследования  выявлены  следующие  источники  ПТ  в  казахстанской 
прессе: литературные цитаты: ГРЯДЕТ ТАРИФ В НАЧАЛЕ МАЯ (Каз. правда, 6 апр. 2006); названия 
фильмов: Увидеть Париж и умереть; цитаты из художественных фильмов, песенные цитаты: Гуль-
чатай, открой личико (Нов. покол., 19 сент. 2003) (Банки просят предпринимателей выйти из тени); 
Не думай о киловаттах свысока! (Изв. Каз., 13 июня 2007); Если друг оказался экспертом вдруг… или 
Экспертиза не в службу, а в дружбу (Центр Азия Монитор, 18 марта 2011) и т.п.; лозунги совет­
ской эпохи, коммунистические лозунги: Интеллигенция всех стран, объединяйся! (Каз. правда, 
14 апр. 2006); цитаты классиков марксизма­ленинизма: Теория без практики слепа? (Каз. правда, 
8 нояб. 2007); Верной  дорогой  идем, товарищи? (Центр Азия Монитор, 30 дек. 2010); пословицы и 
поговорки:  Мал  кредит,  да  дорог  (Нов.  покол.,  24  окт.  2003);  фразеологизмы:  Шаром  покати  (Ме­
гаполис, 12 нояб. 2011); крылатые слова и выражения: Наполеоновские планы (АиФ, №4 2008); Что 
наша жизнь – игла? (АиФ Каз. № 45); названия телевизионных программ: Аул. Мы ищем таланты 
(Мегаполис, 18 июля 2007); мультипликационные фильмы: Нам любое море по карману, нам любое 
горе по плечу (Страна и мир, 20 нояб. 2010); басни: И волки сыты, и овцам вечная память (Экспресс, 
11 февр. 2010); песни: Их адрес – не дом и не улица (Каз. правда, 28 окт. 2005), сказки: ПО ЩУЧЬЕМУ 
ХОТЕНИЮ (Каз. правда, 17 янв. 2008) (Репортаж с рыбалки); ТЯНЕМ. ПОТЯНЕМ …ДОТЯНЕМ? (Каз. 
правда,  26  янв.  2008)  (об  отоплении  и  энергосбережении);  латинские  выражения: 
Закон  –  dura
  (Каз. 
правда, 30 мая 2005); считалки: Доллар волнуется раз…(АиФ Каз. №36, 2007); библеизмы: Кесарю – 
кесарево, слесарю – слесарево (Нов. покол., 2 авг. 2004); мифология: БОЙТЕСЬ ГОСТЕЙ, ВОДОМЕРЫ 
МЕНЯЮЩИХ! (Каз. правда, 11 сент. 2007); детская игра: Идея +кредит=бизнес (Каз. правда, 25 мая 
2006); речевые формулы: Осторожно, злая собака; детские дразнилки: Тили-тили ТЕСТы, будет мно-
го места (Караван, 18 мая 2012); рекламные тексты: Учиться, учиться, учиться. И никакой коррупции 
(Каз. правда, 8 нояб. 2007) (реклама UIB – Казахстанского университета международного бизнеса). 
Особенно популярным среди газетных заголовков является цитирование классических литератур­
ных произведений. Это, несомненно, активизирует знания студентов по литературе, так как класси­

171
ческие  выражения,  подвергнутые  структурно­семантическим  преобразованиям,  нуждаются  в  рас­
шифровке для адекватного понимания текста. Главной целью изучения прецедентных высказываний 
является формирование навыков узнавания и правильного понимания смысла высказывания. Тютчев­
ские строчки «Умом Россию не понять» повторились в следующих трансформах: Умом наш рынок 
не понять! (Респуб., 18 авг. 2006); УМОМ ВОЕННЫХ НЕ ПОНЯТЬ? (Страна и мир, 8 июня 2007) 
(О беспорядках, царящих в воинских частях Центрального региона). Бессмертные пушкинские строки 
«Москва! КАК МНОГО В ЭТОМ СЛОВЕ ДЛЯ СЕРДЦА РУССКОГО СЛИЛОСЬ…» использованы в 
следующих трансформах: ВОДА. КАК МНОГО В ЭТОМ СЛОВЕ... (Каз. правда, 29 нояб. 2007); БАЙ-
ГА! КАК МНОГО В ЭТОМ СЛОВЕ…» (Каз. правда, 26 мая 2007); Астана – как много в этом звуке! 
(Деловая неделя, 4 июля 2008). Некрасовская цитата «Кому на Руси жить хорошо?» цитируется как 
шутливо­иронический  комментарий  ко  всякого  рода  социологическим  исследованиям,  опросам,  их 
результатам и т.п. В прессе представлены следующие трансформы этой цитаты: «Кому в Казахстане 
отдыхать хорошо? (Мегаполис, 14 авг. 2006); Где бедному жить хорошо (АиФ Казахстан, № 49); 
Кому при генплане жить хорошо? (Изв. Каз., 20 июля 2007). Известная цитата из стихотворения «Поэт 
и гражданин» (1856) Н.А. Некрасова «Поэтом можешь ты не быть, / Но гражданином быть обязан» 
используется как шутливо­ироническая форма напоминания об общественном долге в таких ПТ, как: 
… Джигитом быть обязан (Каз. правда, 13 мая 2008); …А патриотом быть обязан (Каз. правда, 
31 янв. 2008); ЮРИСТОМ МОЖЕШЬ И НЕ БЫТЬ… (Каз. правда, 17 марта 2007). Знаменитая фраза 
А.М. Горького «Человек звучит гордо» активно используется казахстанскими журналистами: СПЕ-
ЦИАЛИСТ – ЗВУЧИТ ГОРДО (Страна и мир, 25 мая 2007); Финансовый консультант – звучит гордо 
(Время, 14 сент. 2006); Патриот – это звучит бодро (Экспресс, 18 июня 2011); Чиновник – должно 
звучать гордо – о системе государственной службы (Кызыл. Вести, 10 апр. 2012) и т.п. Фраза рискует 
превратиться в штамп. Другое дело, когда журналисты пытаются подвергнуть ее структурно­семан­
тической трансформации, как в этом случае: НАШ ЧЕЛОВЕК ЗВУЧИТ ГОРДО, НО СИДИТ ТИХО 
(Время, 7 июня 2007) – статья о пессимистическом отношении казахстанцев к правоохранительным 
органам. Казахстанские журналисты любят обращаться к знаменитому произведению И. Ильфа и 
Е. Петрова «Двенадцать стульев», в особенности к фразе «… сегодня – стулья, а завтра – деньги?..», 
которая модифицирована следующим образом: Вечером деньги, о стульях – забыть (Каз. правда, 
3 мая 2007); Утром – лыжи, вечером – бренди (Каз. правда, 22 янв. 2008); Утром деньги, ве-
чером – боеприпасы (Изв. Каз., 19 окт. 2007); Утром – деньги, вечером – …срок (Караван, 19 янв. 2012); 
Утром – дети, вечером – китайцы (Мегаполис, 11 мая 2009) (о превращении ряда действующих школ 
Жамбылской области по вечерам в общежития для китайских гастарбайтеров). Данная модель исполь­
зуется и российскими журналистами: Утром – деньги, вечером – дети (Изв. 22 фев. 2008) (статья на 
тему демографии в России). 
В работе над прецедентами следует определить список наиболее активно употребляемых моделей, 
который позволит исследовать трансформационный потенциал ПТ в газетном тексте: Х + звучит гор­
до; Плюс + х + всей страны; Особенности национальной + х; Х + всех + х объединяйтесь!; Здесь будет 
+ х; Х + по осени считают; Кому + х + жить хорошо; Х + всему голова; Х + это звучит гордо; Я +х + 
пойду, пусть меня научат; У х + нет плохой погоды; Х! Как много в этом слове! и др. С точки зрения 
экологии языка, несомненно, существует опасность тиражирования некоторых типовых трансформа­
ций, превращению их в штампы. 
Обогащению речи студентов способствует знание способов включения ПТ в высказывание. Сле­
дует обратить внимание студентов на различные способы трансформации заголовков­цитат, так как 
именно трансформация делает стандартную речевую формулу экспрессивной, способствует созданию 
эффекта новизны. 
Для казахстанской прессы характерны следующие способы трансформаций: 1) замена компонентов; 
2) усечение компонентов; 3) добавление компонентов; 4) контаминация; 5) сочетание ПТ + языковые 

172
игры; 6) перестановка; 7) сочетание разных способов; 8) предложение в виде вопроса; 9) использова­
ние в ПТ казахизмов. 
Для определения способов трансформаций ПТ можно предложить студентам установить соответ­
ствия стрелками.
№
Прецедентные тексты
№
Способы трансформаций
1
Айтыс в Париже – больше, чем айтыс. 
1
добавление
2
Если «ДРУГ» оказался вдруг… 
2
прецедентный текст + фонет. игра
3
Не жалея, не зовя, не плача…Шымкент: между про­
шлым и будущим. 
3
усечение 
4
Гляжу, поднимается медленно в гору
тариф, проклятьем заклейменный. 
4
предложение в форме вопроса
5
Кто рано встает, тому дог подает 
5
замена компонентов
6
Пешеход звучит гордо? 
6
контаминация
7
Кто рано встает, тому дог подает
7
прецедентный текст + граф. игра
8
И ВИЧный бой: покой нам только снится
8
перестановка
9
У СТРАХования цены велики 
9
прямое цитирование
На развитие навыков узнавания, правильного понимания смысла высказывания направлено следу­
ющее задание: заполнить таблицу, используя материалы газет с ПТ.
Пример
Исходная форма
Комментарий к ПТ в статье
Наш человек звучит 
гордо, но сидит тихо 
(Время, 7 июня 2007) 
А.М. Горький «Человек 
звучит гордо»
Статья о пессимистическом отношении
казахстанцев к правоохранительным 
органам.
Определяется источник нетрансформированного прецедентного высказывания, использованного в 
публицистическом тексте. Путем короткого пересказа содержания статьи студентам предлагается при­
мер функционирования прецедентного текста в конкретной ситуации действительности. 
Более сложный вид работы представлен в следующей таблице:
ПТ
Содержание
статьи
Канонический текст
Значение канонического
 текста
Реализация значения 
в статье
 
Восстанавливается  канонический  текст,  выявляется  смысл  трансформированного  прецедентного 
высказывания в сравнении с исходным. Таким образом, в процессе обучения ПТ развиваются такие 
коммуникативные умения, как анализировать уместность использования ПТ, оправданно употреблять 
ПТ в своей речи.
Целенаправленное введение в учебный процесс ПТ с помощью особой системы упражнений, на­
правленной на развитие навыков узнавания и правильного понимания смысла высказывания, будет 
способствовать формированию коммуникативной компетенции студентов.
Литература:
1. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М., 1987.
2. Земская Е.А. Взаимодействие нормы и узуса в русском языке рубежа ХХ­ХХI в.в. (на материале 
словообразования) // Русский язык сегодня. – Вып. 4. – М., 2006. – С. 223­231.

173
Түйіндеме
  Мақалада  прецеденттік  мәтіндерді  зерттеудің  ерекшеліктері  функционалдық  және  методика лық 
аспектілер  тұрғысынан  қарастырылады.  Прецеденттік  мәтінді  игеру  негізгі  білімді  толықтыруға, 
студенттердің ой­өрісін кеңейтуге, мәдени ақпаратты меңгеруге, тілдік анықтаманы түсінуге мүмкін­
дік  береді.  Мәтіндердің  мағынасын  дұрыс  түсіну  және  танып  білуді  жетілдіру  үшін  әр  түрлі  тап­
сырмалар  ұсынылады.  Оларды  оқу  үдерісіне  мақсатты  түрде  енгізу  студенттердің  коммуникативті 
құзырларының қалыптасуына мүмкіндік береді.
Summary
The article considers the precedent texts in points of functional and methodological aspects. 
Knowing of precedent texts encourage to restore gap of background knowledge, to expand horizons of 
students, to own the information of cultural studies, to understand linguistic reality. 
There  are  different  types  of  exercises  which  directed  to  development  of  recognition  skills  and  right 
understanding  the  meaning  of  precedential  texts.  Purposeful  entering  of  precedential  texts  to  educational 
process will support to formulate communicative competence of students. 
ӘОЖ: 378.851

жүктеу/скачать 3,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: