Issn 1607-2782 Республикалық ғылыми-әдістемелік

199
Табиғи газ Каспий маңы ойпатында, Маңғыстауда, Үстірт 
қыратта, Орал қаласы маңында бар. Қазақстанның табиғи газы 
Қарашығанақ, Жетібай, Қаламқас кен орындарында 
өндіріледі.  Қазақстанда  мұнай  Атырау,  Маңғыстау,  Ақтөбе, 
Қызылорда облыстарында өндіріледі.
§51. Көмірсутектердің табиғи 
қорлары.
Е.Н. Әзербаев – Қазақстанның тұңғыш химия ғылымдарының 
докторы. Қазақстанда органикалық химияның – көмір химия­
сы,  мұнай  химиясы,  ацетилен  химиясы  дамуына  зор  еңбек 
сіңірген.  Қазақстанда  көмір  Қарағанды,  Екібастұз,  Торғай, 
төменгі Іле бойында кен орындарында өндіріледі. 
§52. Мұнай.
§53. Таскөмір.
Химия сабақтарындағы экологиялық тәрбие 
VIII сынып
Кіріспе. Экология мен химияның өзара байланысы. Зиянсыз экологиялық технологияларды жасау. 
Алғашқы химиялық ұғымдар: Ластаушы заттар және олардың көздері. 
Көрнекі тәжірибе: «Су бетін ластаушылардан (мұнай, майлар) тазарту».
Д.И.  Менделеевтің  химиялық элементтердің периодтық  заңы  және периодтық жүйесі. Биогендік 
элементтер  туралы  түсінік,  олардың  периодтық  жүйедегі  орны.  Химиялық  элементтердің  табиғатта 
таралуы, тірі организмдер құрамында болуы, улылық дәрежесі, биологиялық бір­бірінің өзара орнын 
басуы. Изотоптар. Табиғи ортаның радиоактивті ластану проблемалары: себептері, салдары, шешілу 
жолдары. 
Көрнекі тәжірибе: Биогенді элементтердің өсімдік тіршілігіндегі рөлі: 
1) Пигменттің маңызды элементі хлорофилдің магнийінің қоректік ортада кальцийге алмасуы; 
2)  Өсімдіктегі  фотосинтез  үдерісіне  көмірқышқыл  газының  қатысуы  және  улы  қорғасын  қосы­
лыстарының зиянды әсері. 
Химиялық байланыс. Заттардың биологиялық функциясының олардың құрамына, құрылысына, бай­
ланыс түріне, кристалдық тор типіне, химиялық қасиеттеріне тәуелділігі. 
Оттек. Оттекті өнеркәсіпте, тұрмыста, энергетикада қолданылу масштабы. Заттардың толық және 
жартылай жануы нәтижесінде түзілетін қоршаған ортаны ластайтын өнімдер. Атмосфера ауасының 
тұрақтылығын сақтаудағы жасыл өсімдіктердің рөлі. Тұрғын үйлердегі ауаның тазалығын сақтау тә­
сілдері.
Сутек.  Сутек  болашақтың  экологиялық  таза  жылу  энергиясының  көзі  ретінде.  Металдардың 
гидридтері – осы күнгі автомобильдердің сутекті отын көзі. 
Қышқылдар. Тұздар. Қышқылдар мен тұздардың адам ағзасындағы рөлі. Ағзаның қышқылдануы, 
адамның ерте қартаюының бір себебі. Қышқылды жаңбырлар: себептері, салдары және алдын алу 
жолдары.  Топырақтың  және  судың  тұздануы  табиғи  ортаның  сапасының  нашарлауының  фокторы 
ретін де.
Көрнекі тәжірибе: «Топырақ пен судың қышқылдығының өсімдіктің өсуі мен дамуына әсері».
Зертханалық тәжірибелер: «Топырақ үлгілерінің қышқылдылығын анықтау», «Ізбестеу – топы­
рақтың қышқылдығын кеміту әдісі». 
Су. Негіздер.Ерітінділер. Табиғи судың химиялық құрамы. Су бассейндерінің ластануының негізгі 
көздері. Су тазартқыш станциялар. Су тазарту әдістері және олардың тиімділігі. Табиғи суды қорғау.
Көрнекі тәжірибе: «Суды құрамындағы тұздар мен қоспалардан тазарту».
Зертханалық  тәжірибе:  «Таза  және  лас  суды  иісі,  түсі,  мөлдірлігі,  рН,  тұндырғаннан  кейінгі 
тұнбаның болуына қарап салыстыру».

200
Бейоргникалық қосылыстардың маңызды кластары жайлы мәліметтерді қорытындылау. Бейор­
ганикалық  заттар  тұрмыста,  өнеркәсіпте,  медицинада.  Өндірілетін  өнімнің  сапасына  қойылатын 
экологиялық талаптар. Заттардың техногендік қөздері – биосфераны ластаушылар. Маңызды табиғат 
қорғау іс­шаралары. 
Әдебиеттер:
1. Чернышева Л.А. Воспитание учащихся на уроках химии // Методика преподавания в школе. – М., 
1998. – №3.
2. Титова И.М. Обучение химии. – СПб.: КАРО, 2002. – 135 с.
3. Чернобельская Г.М. Методика обучения химии в средней школе. – М.: ВЛАДОС, 1999.
Резюме
В статье рассматриваются существующие в педагогике проблемы определения приоритетных целей 
образования,  раскрыты  воспитательный  и  развивающий  потенциал  предмета  химии  и  методы  фор­
мирования у учеников гуманистическое мировоззрение, активная жизненная позиция. В современной 
педагогике существует проблема определения приоритетных целей образования, что важнее: знания 
или развитие личности ученика, его воспитание? Еще в древности был сформулирован принцип вос­
питывающего обучения: «No scholae, sed vitae discimus» – «мы учимся не для школы, а для жизни». 
Анализ работы показал – если учитель на уроке успешно раскрывает и использует воспитательный и 
развивающий потенциал своего предмета, у учеников формируется гуманистическое мировоззрение, 
активная жизненная позиция.
Summary
In this article examines the existence problems in pedagogic definitions the priority aims of education, 
revealed training and developing potential of chemistry subject and methods of formation pupils, their humane 
world outlook, the active life position. In modern pedagogics there is a problem of definition of the priority 
purposes  of  education  that  is  more  important:  knowledge  or  development  of  the  identity  of  the  pupil,  his 
education? Still the principle of bringing­up training was in the ancient time formulated: «No scholae,» ­ «we 
study sed vitae discimus not for school, and for life». The analysis of work on this problem showed us that 
if the teacher at a lesson successfully opens and uses educational and developing potential of the subject, at 
pupils the humanistic outlook, an active living position is formed.
ӘОЖ 332.012.2:374(574)
О. СҮЛЕЙМЕНОВТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ 
КӨЗҚАРАСТАРЫ
С. ДАСТАН,
тарих ғылымдарының докторы, доцент,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, 
Қазақстан Республикасы
1985 жылдан бастау алған КСРО­дағы қайта құру саясаты көптеген шығармашылық тұлғалардың 
жеке жоспарларына түзетулер енгізді. Әдебиетте публицистика дәуірі басталды. Азаматтық ар­ожданы 

201
шыдас бермеген көркем шығармашылықтың ірі тұлғалары, өз істерімен емес, саясат және экономи­
камен айналысуға мәжбүр болды. Қазақстан ақын­жазушыларының ішінде экономика мен саясатпен 
ең белсенді айналысқан О. Сүлейменов болды. «Маған мынандай сұрақты жиі қояды, дейді ол, – 
неге мен жазушы бола тұра кенет әдебиеттен мүлдем алыс саясат, экономикамен айналыса бастадым? 
Ал мен барлық уақытта өз ісіммен айналысқан емеспін. Өлең жаза бастаған кезде белгілі ақын «Сен 
геологсың ғой, өзіңнің мұнайыңды іздей бер, ал поэзияны мына бізге, кәсіпқойларға қалдыр» деді. 
Тарихпен  әуестеніп  едім,  академиктер  «Сен  ақын  емессің  бе,  өлең  жазғаның  дұрыс»  деп  үйретті... 
«Өз  ісім»  немесе  «бөтен  іс»  мәселесін  мен  өзім  үшін  ерте  айқындап  алғанмын.  Немен  айналыссам 
да,  «Мен  ең  бірінші  кезекте  ақынмын,  бұл  мамандық  емес,  ар­ождан  мен  адам  жанының  жағдайы. 
Қай жерде «тепе­теңдік бұзылса, мені сол жерге тартып отырды... Біздің жарылыс қаупі бар үйімізде 
от тұтанып немесе «бостандық шырағы» бұрқ ете қалмас үшін өзімнің әбден тұшынған және ұққан 
тәжірибемді мен осы жерде қолдануға тырысамын. Бұл менің саясатпен айналысуға мәжбүр болып 
отырғанымды түсіндірсе керек. Экономикамен де» [1]. Ақын 1988 жылдан бастап Батыстың эконо­
мика ғылыми мектебінің дәстүрлері мен жетістіктерін жүйелі түрде зерттеді. Заманауи экономикаға 
деген көзқарастары әлемдік экономика ғылымының ең ірі бедел иелері Леонтьевтың, Манделланың, 
Кейнстің тұжырымдамалары негізінде қалыптасты. 1984­1989 жылдары бұрынғы шақырылған КСРО 
Жоғары Кеңесінің мәдениет бөлімінде жұмыс істесе, жаңадан шақырылған кеңесте экономика саласын 
таңдап, Бағалау комитетінде жұмыс істеді. Сөйтіп, нақты экономикалық мәселелермен айналысты.
КСРО­да  айқын  бағдарламасыз  экономикалық  реформалар  басталған  кезде  Қытай  мен  Біріккен 
Германияның уникальды тәжірибелері бар еді. Бірақ нарықтық эйфория жетегінде кеткен Кремльдің 
экономикалық кеңесшілері заманауи талаптарға сәйкес келетін теориялық тұжырымдар жасай алма­
ды.  «Нарықтық  экономика»  тұрпайы  да  дуалы  түсінілді.  Шын  мәнісінде  жоспарлы  экономиканың 
принциптері лақтырылып тасталып, жоспарсыз экономикалық стихиялық принциптер алға тартылды. 
Жаңа «нарықтық экономика» термині Батыс экономикасының идеологиясын дәл білдіргенімен, кеңес 
жағдайында  оның  уақыты  ертерек  еді.  Ақынның  кеңестік  экономикалық  стереотиптерімен  күресуі­
не тура келді. «Батыс өндіріс – нарық – тұтынушы тізбегіндегі басты буынды өзі үшін дәл белгілеп 
алған. Оларда өндіру проблемасы енді жоқ, өнімді өткізу проблемасы бар. Нарық – жетекші буын, ол 
сұранысты білдіруші, өндірістің деңгейін айқындайды, сөйтіп тұтынушылар мүдделерін өзінше реттеп 
отырады, – дейді О. Сүлейменов. – Біз ескі әдетіміз бойынша капитализмнің бастапқы сатысын өндіру 
экономикасын айналып өтіп, нарыққа бірден шыққымыз келеді. Батыс жағдайында басты іскер тұл ға – 
делдал, біздің жағдайымызда тауар өндіруші болуы тиіс» [ 2]. О. Сүлейменовтің пайымынша, кеңес 
жағдайында тауар өндіруші мемлекет тарапынан тез қолдауға және жеңілдіктерге ие болуы тиіс. Алай­
да, нарық есікті табандылықпен қағып тұрған жағдайда бағаны босатуға деген романтикалық желік 
дегенін істеді. 
Кеңестік бұрынғы жылдарда АҚШ­тың 1 доллары 62 копеекке жасанды түрде теңестірілгені бел­
гілі. Бұл шетел мамандарының езуін тартқызса, қарапайым Кеңес халқы үшін абстракциялық ұғым­
дар­тұғын.  Ел  нарықтық  экономикаға  бет  бұрғанда  рубльдің  әжуа  эпопеясы  жалғаса  түсті.  Доллар 
мен  Кеңес  рублінің  арасалмағын  көлеңкелі  нарықта  алыпсатарлар  белгіледі.  Даудың  басы  кеңестік 
экономика ның ең әлсіз саласы тұрмыстық электронды тауарлар зәрулігінен басталды. Бұл кеңес халқы 
үшін элитар лық тауарлар болатын. Мысалы, батыста 1000 долларға алынған компьютер немесе ви­
дик Мәскеуде 15000 рубльге сатылып, кейіннен өсе түсті: 1/15, 1/20, т.т. Бұл арақатынас тауарлардың 
барлық түріне тарады.  «Асқабақты алмамен, компьютерлік долларды нанның рублімен салыстыруға 
болмайды. Төменгі халықтық топтарға жақын нақ демократиялық тауарлар валютаның нақты құ нын 
айқындайтын  еді.  Әлемдегі  нанның,  еттің,  майдың  және  арпаның  бағасы  қалған  заттардың  құнын 
са лыстырмалы  түрде  айқындайтын  уақыт  болатын.  Оның  ішінде  алтынның  да,  компьютердің  де, 
Мерседестің  де.  Рубльді  доллармен  салыстыра  отырып,  біздің  және  американдықтардың  жетек ші 
кәсіпорындарының негізгі қорлары құнының арақатынасын білу керек еді» [3], – дейді О. Сүлейме нов.
26­0126

202
КСРО­да  керісінше  болып  шықты.  Қара  нарықтағы  элитарлық  тауарлардың  рубль  мен  долларға 
деген арақатынасы халық көп тұтынатын демократиялық тауарларға да тарап, рубльдің құлдырауы 
басталды. Тауардың бір түріне деген зәрулікті (электронды тұрмыстық тауарлар) жеңуге бола­
тын.  О.  Сүлейменовтің  ойынша,  «Мемлекет  көптеген  жетіспеушіліктердің  ішіндегі  бір  затқа  деген 
зәруліктен  туындап  отырған  қауіпті  сезінбеді.  Жетіспеушіліктің  бұл  түрі  шешуші  болды.  Құдіретті 
мемлекеттің,  тұрмыстық  электронды  техниканы  өндірушілерге  нарықты  жәй  ғана  аша  салып  бұл 
зәрулікті  жоюына  болатын  еді.  Бір­екі  жылда­ақ  нарықты  толтыруға  болатын.  Бұл  әрекет  жаңаша 
ойлау,  «қабырғаларды  бұзу»  саясаты  аясымен  де  қабысып  жататын.  Алайда,  олай  еткіміз  келмеді. 
Өзіміз өндіргіміз келді. Зауыттар сала бастап, олар жобалау сатысында­ақ ескіріп жатты. Жапон және 
Американың арзан автомобильдеріне жолды ашқанда уақытты да ұтып, рубльді сақтауға болатын еді. 
Жоқ! Бір жылдың ішінде «Волга» мен «Жигулидің» құны 300 есеге, азық­түлік бағасы 100­200 есеге 
өсіп кетті. Ал жалақы өсімі 20­30 есеге ғана артты» [ 4].
1991  жылдың  қазан  айында  қара  нарықтың  қысымымен  КСРО  Ұлттық  банкі  рубльдің  доллар­
мен арасалмағын 1/30 қатынасында ресми түрде мойындады. Бұл рубльдің апат алдында тұрғандығын 
көрсетті.  «Қазан  айында  Президенттің  қабылдауына  барып  рубльдің  құлдырауын  қалай  тоқтатуға 
болатындығы  жөніндегі  ұсыныстарымды  ұсындым.  Бұл  жазбаларыма  дейін  мәселені  екі  жыл  бойы 
зерттеген  едім.  Рубльдің  нақты  құнын  белгілеуде  Батыстағы  және  біздегі,  тек  элитарлық  тауарлар 
бағасын есепке алып отырған Ұлттық банктің қате жіберіп отырғанына мен сенімді едім», – дейді 
О. Сүлейменов. «Ресми экономистердің бұл қатесі барлық Кеңес Одағы халқының күрт қайыршыла­
нуы на, рубльдің апатты құнсыздануына алып келді. Екі жылдан кейін 1 доллар 5000 рубльге дейін 
ша рықтады. Миллиондаған адамдардың жинақ кассаларындағы салымдары күйіп кетті. Бүтіндей бір 
елдің осыншалықты арсыздықпен тоналуын тарих білмейтін» [5].
Шынында  да,  бүтіндей  бір  елді  талан­таражға  салудың  мұндай  сорақы  үлгісі  тарихта  кездескен 
емес. Мысалы, Мәскеудегі еттің бір килограмы кеңес адамы үшін 60 рубль болса, шетелдік үшін 2 дол­
лар болды. Мәскеу мен Алматы арасындағы ұшақ билетінің құны кеңес адамы үшін 62 рубль бол­
са, шетелдікке 2 долларға түсті. Шеткері аймақта одан да сорақы болды. Алматыда таксиге отырған 
шетелдік 1­2 доллармен қаланың ең алыс түкпіріне дейін жетсе, жергілікті жолаушы 300­500 рубль 
төледі. Елдің финанс жүйесі ешқандай логикаға симады. Тіпті шетелдіктердің КСРО­ға келіп үйлену 
тойларын  атқарған  жәйттер  кездесті.  «Мен  Горбачевке  кіріп  оның  алдына  элитарлық  тауарлардың 
емес, керісінше күнделікті сұранысқа ие демократиялық тауарлардың бағасы салыстырылған кестені 
жайып салдым», – дейді О. Сүлейменов. «Кесте 1990 жылы АҚШ пен КСРО­дағы нанға, майға, сүтке, 
етке, ірімшікке деген бағаның бірдей дерлік екенін көрсетті... Нью­Йорк дүкенінен 120 долларға кос­
тюм  сатып  алғаным  бар,  ал  Мәскеуде  дәл  сол  костюм  100  рубль  тұрды.  Осы  арасалмақты  ескеріп, 
рубльдің  долларға  деген  қатынасын  айқындау  керек.  Горбачев  оқып  болысымен  телефонды  жұлып 
алып (оның экономикалық кеңесшісі Г. Явлинский болатын) боқтап жібере жаздады: «Сіздер немен 
айналысып жатырсыздар?! Сіздерден күткен анықтамаларды маған ақындар әкеліп жатыр!» Трубканы 
тастай салып, ұзақ уақыт өзіне­өзі келе алмады» [6]. 
Осы кездегі М. Горбачевтің жағдайын түсінуге болатын. Ол өзінің алданғанын, бір уақытта ұтыл­
ғанын сезінді. Ел талан­таражға түсті. Оны тоқтату да мүмкін емес еді. Бір ай өтпей Кеңес Одағы тарап 
кетті. Бүтіндей бір кәсіпорындар сутегінге сатылып кете барды. Сөзіміз дәлелді болуы үшін аса ірі, 
«Камаз» кәсіпорын алыбын кеңес экономистері 5 миллиард рубльге бағаласа, Англиядан шақырылған 
тәуелсіз аудитор 12 миллиард долларға бағалаған еді. Биліктен М. Горбачев кетіп, Б. Ельцин келген 
кезде Ресейдегі миллионерлердің саны жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай көбейді... Березовский, Хо­
дорковский, т.б.
Еліміздің  егемендік  алуымен  О.  Сүлейменов  кеңес  басшылығына  ұсынған  экономикалық  тұ жы­
рымдамаларын  кейбір  түзетулермен  жаңа  Қазақстан  Үкіметі  мен  қоғамдық  ғылыми  көпшілігіне 
ұсынумен болды. Ақынның негізгі деректері мен дәйектері Біріккен Германия, әсіресе Қытай тәжі­
рибелерінен алынды. «Біріккен Германияда жекешелендіру жүргізгенде біздегідей қиындықтар пай­

203
да  болды.  Елдің  шығысындағы  кез  келген  өнеркәсіп  алыптарын  сатып  алуға  дайын  бай  фирмалар 
жеткілікті еді. Бірақ үкімет бұл кәсіпорындарды жекешелендірмеуге шешім қабылдады. Оны уақытша 
мемлекет  меншігіне  өткізді.  Ондаған  мың  адамдардың  далада  қалатынын  олар  түсініп  әлеуметтік 
тыныштықты сақтау үшін шығынға да барды» [7].
Алайда, О. Сүлейменовтің айрықша іш тартқаны әлемдік инновациялық экономиканың жетістікте­
рі тоталитаризм жағдайында ақырын, мысық табандап жүзеге асырылған Қытай тәжірибелері болды. 
Ақынның ішкі ой ағымы бойынша 30­жылдардағы ұжымдастырудың тез қарқынмен жүзеге асырылуы 
қандай апатты болған болса, енді дәл сол қарқынмен ірі кәсіпорындар мен колхоздарды сол қарқын­
мен жекешелендіру және тарату соншалықты қауіпті. Келесі постулаты бойынша шетелдің займдары­
на емес, инвестициясына басым бағыт беру керек. «Дэн Сяо Пин займдарға емес, инвестицияға арқа 
сүйеді, займдар Қытайда жоқ заттай (материалдық. – Д.С.) кепілдіктерді талап етеді. Займдар эконо­
миканы тек наркотик сияқты ширатқанымен, делдалдығы үшін астыртын төлем алатын бюрократия­
ны байытады. Уақытша сергуден кейін депрессия кезеңі басталады. Инвестиция дегеніміз – еңбекке 
және пайдаға бірге қатысу. Өз жобаларын қаржыландырудың осы түрін таңдап алып, қытайлықтар оны 
құқықтық актілер жүйесімен заңдастырып алды» [8], – дейді О.Сүлейменов.
Әміршілдік­әкімшілдік экономиканы қайта құруды 1979 жылы бастаған Қытай экономикасының 
даму қарқыны 1985 жылы әлемдегі ең жоғарғы көрсеткішке жетіп, жалпы өнім шығарудың өсуі 9%­ды 
құрады.  Бұл  күшті  орталық  биліктің  бақылауы  жағдайында  ғана  реформалардың  сапалы  жүретінін 
көрсетті. Оның әлсіз болуы кез келген қайта құру конструкциясын қайта қиратуға айналдырады. Оның 
дәлелі – КСРО тағдыры. Ыдыраушылықтың күйзеліс дерті ТМД елдері экономикаларында жалғаса 
түсті. «Біз тәуелсіздікке де дайындықсыз, бағдарламасыз бөрлігіп кірдік» [9]. Жаңадан тәуелсіздік алған 
ТМД басшылары үшін ең үлкен сынақ болған нақ осы әлеуметтік­экономикалық проблемалар бол­
ды. Саяси реформалар жақсылы­жаманды жүзеге асырылды. «Жалпылай алғанда саяси реформаларға 
қол  жетті.  Президент­хатшылар  не  нәрседен  сүрінген  еді?  Экономикадан.  Мұнда  сабақтастықты 
ұстау  қолдан  келмеді.  Экономикалық  бағдарлама  тоқтап  қалып,  үкіметтік  бағытпен  келіспейтіндігі 
байқалды» [10], – дейді О. Сүлейменов.
Осындай жағдайда ақын жағдайдан шығудың бірден­бір жолын шағын және орта бизнесті шұғыл 
дамытудан  көрді.  Үкімет  позициясы  мен  О.  Сүлейменов  көзқарастарының  айырмашылығы  сонда, 
үкімет аса қымбатты уақытты жіберіп алып жатты. О. Сүлейменов асығуды талап етті: «Шағын және 
орташа  бизнес  –  бұл  нарықтық  экономиканың  негізі,  өзегі.  Мұндай  негізге  ие  болмай  нарық  тура­
лы айтудың қажеті жоқ. Шағын және орта бизнесті дамытудың біртұтас стратегиясы Қазақстан Рес­
публикасында әлі пайда болған жоқ: заңнамалық негіз жетілмеген, салық жүйесі репрессивті (үкімет 
дайындаған жаңа салық кодексінің жобасы бүгінгі күннің талабына жауап бере алмады). Кәсіпкер­
лікке қолдау көрсетуге тиісті ведомостволар, шын мәнісінде, оның дамуын тежеп отыр. Қазақстан дағы 
шағын кәсіпорындардың көпшілігі алыпсатарлық бағыттағылар» [11]. Шынында да, өнім өндіре­
тін шағын бизнестік кәсіпорындардың саны ресми мәліметтер бойынша 1994 жылдың ортасында 
15764 болса, жылдың соңына қарай өсудің орнына 11177­ге кеміп кетті. Осы орайда 1990 жылдың 
басында ғы  экономикалық  даму  индекстерін  анықтау  жолындағы  О.  Сүлейменов  ізденістерінің  нә­
тижелерін экономикадағы жаңалық деңгейінде қабылдауға болар еді. Бюджетті толтыру үшін белгі­
лі  бір  елде  қанша  шағын  және  орташа  кәсіпорын  болуы  керек?  Есептеу  өте  қарапайым  жүргізілді. 
Дамыған елдердегі (АҚШ, Жапония, Германия, Франция, Англия, Канада, Италия) халықтың саны сол 
елдердегі кәсіпорындар санына бөлінді. Айталық, АҚШ халқы 260 миллион болса, кәсіпорындар саны 
13 мил лион болды. Бұл 260 миллион халықтың 5%­ы. Кәсіпорын қожайындарының саны халықтың 
20/1 бө лігін құрады. 
Қалған  елдердегі  есептеулерде  осыны  көрсетті.  Осылайша,  О.  Сүлейменовтің  «5%­ы  принципі» 
қағидасы  дүниеге  келді.  Қалған  зерттеулер  көрсеткендей,  бұл  қазіргі  экономиканың  универсалды 
заңы болып шықты. Қазақстанда халықтың саны 16 миллион болған жағдайда 11 мың кәсіпорын емес, 
800 мың шағын бизнес кәсіпорындары керек болып шығады. Яғни, 800 мың кәсіп иесі нақ сол, «5%­ды» 

204
құрайды.  «Жыл  сайын  мыңдаған  фирмалар  пайда  болады,  бірақ  қорытындысында  5%­ы  сақталып 
қалады,» – дейді О. Сүлейменов. Егер бұл сан ұлғайса – артық өндірілген; экономика қызынады да, 
артық кәсіпорындар табиғи жолмен ығыстырылып тасталады. Нарық – өзін­өзі реттей тін ұғым. Жапо­
ния мен Германияда да шамамен осындай арақатынас. Неғұрлым кемшіндеу дамыған елдерде пайыз­
дық көрсеткіш аздау. Нашар дамыған елдерде пайыз үлесі мүлдем аз. Бұл заңдылық экономикалық 
даму дәрежесін айқындайтын жақсы классификациялық белгі бола алады. Сөйтіп, мемлекет қызметін 
жоспарлауға да жәрдемін тигізер еді» [12].
Горбачев төңірегіндегі «аспирант» кеңесшілері сияқты О. Сүлейменов пен оның «Қазақстан халық 
конгресі» партиясының ұсыныстарына Қазақстан Республикасының алғашқы үкіметтері дер кезінде 
реакция бере алмай жатты. Кейбір ұсыныстары ғана баяу да болса астыртын қабылданып жүзеге асы­
рылды. Бұл орайда жалған бюрократиялық «намысшылдық та», чиновниктік эгоизм, жан аярлықта өз 
дегенін істеген болуы мүмкін. Қалай болған күнде де О. Сүлейменов тәуелсіз Қазақстан Республикасы 
алғашқы үкіметтерінің экономикалық саясаттарына сындарлы оппозиция да болды. О. Сүлейменов­
тің  ойынша,  тәуелсіздік  кезеңінің  алғашқы  үкіметі  (Терещенконың)  елдің  агро­өнеркәсіп  кешенін 
бүлдірді. «Шұғыл ұжымсыздандыру, қираған колхоздар мен совхоздар, тағдырдың тәлкегіне тасталған 
жаңа туып келе жатқан фермерлік. Қажыгелдиннің үкіметі Отандық өнеркәсіпті толығымен күйретіп, 
оны талан­таражға салды. Бюджет Батыстың займдарына тәуелді бола түсті. Балғымбаевтің үкіметі 
негізінен өзіне дейінгілердің дәстүрін жалғастырды» [13].
Алайда,  О.  Сүлейменовтің  экономикалық  сценарийіне  жақын  бағытта  дамыған  бұрынғы  КСРО 
рес публикалары  да  болды.  Ең  бірінші  кезекте  Балтық  жағалауы  республикалары,  әсіресе  Эсто­
ния, Ресейдің Б. Немцов басқарған Нижний Новгород губерниясы да осы қатардан көрінеді. Балтық 
жағалауы республикалары 1993 жылдың өзінде­ақ дағдарыстық кезеңді толығымен басынан өткеріп 
үлгірді. Мұның барлығы Кеңестік Кремль кеңесшілерінің тарихи қолы тимей, Қазақстан Үкіметі бас­
шылары тыңдауға намыстанса да, О. Сүлейменов экономикалық концепцияларының ғылыми негізді 
болғандығын  көрсетеді.  Ақынның  тұжырымдары  әлемдік  экономиканың  беделді  тұлғалары  тара­
пынан да қолдау тауып отырды. Францияны президент генерал де Голль басқарған жылдары оның 
экономикалық  кеңесшісі  болған  Алекс  Москович  былай  деп  жазады:  «Мен  Сіздің  баяндамаңызды 
мұқият, тіпті өте мұқият оқып шықтым және көп жағдайларда сізбен біздің пікірлес екендігімізге Сізді 
сендіргім келеді. Әсіресе экономиканың барлық мәселелері бойынша... Қытай үлгісі ең үздік дәлелде­
ме болып табылады, соған ұмтылу керек деген Сіздің пікіріңізбен мен үзілді­кесілді келісемін... Біздің 
сирек  кездесетінімізге  қарамастан  Сіздің  теңдесі  жоқ  ақыл  иесі  екендігіңізді  мен  тамаша  түсінемін 
және сіз де жақсы түсінесіз» [14].
Қорыта  келгенде,  ақын,  ғалым  және  белгілі  қоғам  қайраткері  О.  Сүлейменовтің  көп  қырлы  қо­
ғамдық  қызметінің  бір  бағытын  экономикалық  мәселелер  құрады.  Кеңестік  рубльдің  құнсыздануы, 
бағалардың белгіленуі, жер мәселесі, әлем елдері экономикалық даму индекстерін анықтауда, ортақ 
әмбебап  экономикалық  заңдылықтары  іздестіруде,  халықаралық  Валюта  қорының  қызметін  баға­
лау да, жекешелендіру мен қаржыландыру, ішкі және сыртқы инвестицияларды тарту мәселелерінде 
О.  Сүлейменов  соны  тұжырымдамалар  жасай  алды.  Заманауи  талаптарға  жауап  беретін  ақынның 
дәлелдері мен дәйектері ТМД және халықаралық беделді экономикалық ғылыми ортада мойындалып 
жатты. 
 
Әдебиеттер.
1. Сулейменов О. В новые времена по старому стилю: монолог поэта об экономике и политике //
Казахстанская правда. – 1993. – 13 января.
2. Бұл да сонда.
3. Бұл да сонда.
4. Бұл да сонда.
5. Сүлейменов О. От полюсов к экватору // ПСС. Т. 7. – Алматы, 2004. – С. 307.

205
6. Бұл да сонда. 308 бет.
7. Сулейменов О. В новые времена по старому стилю: монолог поэта об экономике и политике // 
Казахстанская правда. – 1993. – 13 января.
8. Доклад Председателя партии «Народный Конгресс Казахстана» Олжаса Сулейменова на ІХ Пле­
нуме ЦКК 29 октября 1994 года // Народный Конгресс. – 1994. – №13 (29).
9. Сулейменов О. Я это знаю. – Алматы, 2004. Т. 7. – С. 247. 
10. Доклад Председателя партии «Народный Конгресс Казахстана» Олжаса Сулейменова на ІХ Пле­
нуме ЦКК 29 октября 1994 года // Народный Конгресс. – 1994. – №13 (29).
11. Бұл да сонда.
12. Бұл да сонда.
13. Сулейменов О. «Использовать шанс!» Интервью // Аргументы и факты. – 1999. – 4 ноября. 
14. Алекс Москович. Открытое письмо Олжасу Сулейменову. Те же ли результаты? // Казахстан­
ская правда. – 1995. – 1 марта. 
Резюме
В статье рассматриваются социально­экономические взгляды поэта, ученого и общественного де­
ятеля  РК  О.  Сулейменова.  Подчеркивается,  что  экономические  взгляды  и  расчеты  поэта,  особенно 
по выявлению индекса экономической развитости, вполне соответствовали требованиям современной 
экономической науки. Отмечается, что социально­экономические взгляды поэта были востребованы 
обществом и признаны авторитетными экономистами мира. 
Summary
The  article  considers  the  social  and  economic  outlook  of  Olzhas  Suleimenov  the  poet,  scientist  and 
statesman the Republic of Kazakhstan. His economic and outlook and consolidations, especially on imbalance 
of economic developing index meets requirements of modern economic science. Social and economic outlooks 
of poet is important to the society and recognized from famous economists of the world.
ӘОЖ 398.831

жүктеу/скачать 3,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: