РАБОТА С ТЕКСТАМИ ПО СПЕЦИАЛЬНОСТИ

142
Например, в русском языке широко употребительны уменьшительно­ласкательные существитель­
ные с суффиксом ­к­: глазки, головка, гребенка и др. В нашем случае важно подчеркнуть, что существи­
тельные с суффиксом ­к­ могут обозначать понятие той или иной отрасли науки: глазки – не только 
множественное число уменьшительно­ласкательного существительного глазок, но и глазок нитеводи­
теля, глазок раскладчика; головки не только множественное число от уменьшительно­ласкательного 
существительного головка – но и револьверная головка, резцовая головка, делительная головка; гре-
бенка – не только единственное число уменьшительно­ласкательного существительного, но и винто­
резная гребенка, разметочная гребенка.
Важной  особенностью  учебного  языка  будущего  специалиста  является  его  языковая  и  содержа­
тельная  ограниченность,  прежде  всего  предметно­тематическая.  Именно  она  предопределяет  отбор 
языковых средств. Профессиональная направленность обучения требует выявления не только текста 
по специальности, но также и определенной организации самого занятия по русскому языку [5, 2].
В  работах  монографического  характера,  намечающих  возможные  пути  отбора  и  классификации 
текстов,  отмечалась необходимость разграничения текстов по сфере коммуникации и по их функци­
ям. Так, например, указывалось, что такие типы высказываний, как «описание (какого­либо явления, 
предмета или материала, процесса, опыта, лабораторной работы), повествования (об открытии закона 
или явления), рассуждение (о выводе формулы, закона), из которых складываются тексты любой дис­
циплины научно­технического и естественно­научного циклов, – вполне приемлемая и целесообразная 
форма методической организации учебного материала» [7, 35].
Е.И. Мотина выделяет еще два способа изложения информации: определение понятия об объектах 
и сообщение [7, 31].  
Текст является основной учебно­методической единицей обучения. При работе с любым текстом 
(печатным, звуковым, видео) можно выделить три основных этапы работы: дотекстовый, текстовый и 
послетекстовый этапы. В группах, где я преподаю, дается заранее задание: подобрать тексты по своей  
специальности.  Например:  студенты  подобрали  тексты  «Ткань»,  «Нитка»,  «Пряжа»,«Программное 
обеспечение компьютера», «Программы для компьютеров», «Компьютер», «Термодинамика», «Мате­
матическая логика», «Теория Рамсея» и т.д. Типология текстов отражает тексты о предметах, тексты 
о процессах, тексты о связях и отношениях. Представление видов работы со специальным текстом 
начинается с чтения, которое рассматривается как вид речевой деятельности. Студенты пользуются 
коммуникативно­значимой письменной речью как в процессе обучения (при написании курсовых и ди­
пломных работ, докладов, выступлений), так и своей последующей профессиональной деятельности. 
Рассмотрим в отдельности каждый из этапов.
Дотекстовый этап:
1. Работа с заголовком.
По заголовку можно попросить у студентов определить тему текста.
В практике обучения языку специальности недостаточно четко разграничены такие понятия, как 
тема, проблема и идея. С определением темы текста студенты должны уметь вычленять в нем подни­
маемые проблемы, формулировать его идею. Идея текста – главная мысль, определяющая его содержа­
ние, раскрытие, решение поднятых автором основных проблем. Обычно тема текста определяется по 
его названию; проблемы, поднимаемые в нем, рассматриваются в основной части текста.
2. Определение типа, стиля и подстиля речи.
3. Ознакомление с новой лексикой.
Текстовый этап:
1. Объяснение значение терминов и терминосочетаний. Запись их в тетради.  
2. Ответы на вопросы.
3. Выполнение заданий к тексту.
Послетекстовый этап:
1. Составление плана текста.
2. Составление конспекта текста.

143
3. Составление тезисов текста.
4. Составление аннотации текста.
5. Написание реферата.
Текст в учебнике, статья, доклад, параграф, лекция характеризуются наличием трех частей: вступ­
ления, основной части, заключения. Это наиболее удачный способ логической организации передавае­
мой информации.
Вступление помогает читающему или слушающему подготовиться к восприятию основного содер­
жания, увидеть основной тезис, который будет развернут в тексте.
В основной части излагается основное содержание. При этом соблюдается строгая логическая ор­
ганизация материала, последовательность в развитии мысли, доказательность положений, связанность 
всех высказываний в единое целое. Особое значение для главной части приобретают тезис, аргумент, 
демонстрация, иллюстрация.
Заключение подводит итог развертыванию главного тезиса, обобщает сказанное, написанное [4].
Прежде всего надо отметить, что речевые навыки, необходимые для создания различных видов пла­
на и конспекта, бывают не сформулированы в должной мере. Поэтому на первом курсе следует про­
должать работу по развитию необходимых речевых умений. Студенты должны овладеть следующими 
видами планов и конспектов: план
1) вопросный\ номинативный \ тезисный;
2) простой, сложный; конспект: а) краткий \ полный; б) монографический \ обзорный.
Тезисы, как жанр научной речи, представляют собой кратко сформулированные основные положе­
ния какого­либо текста. Этот жанр может использоваться и при подготовке к выступлению на занятии.
Аннотация является максимально кратким сообщением о содержании книги, статьи, текста. Сту­
дентам знание правил написания аннотации необходимо для того, чтобы уметь охарактеризовать кни­
гу или прочитанную статью.
Реферат, в отличие от аннотации, представляет собой более подробное изложение основного со­
держания книги, статьи и др. 
Формирование и развитие речевых навыков и умений, необходимых для создания текстов таких 
жанровых форм, как конспект, аннотация, реферат и др., несомненно входит в задачи занятий по 
курсу [1, с. 5]. 
Таким образом, высшей единицей обучения языку специальности признается текст.
Исходной единицей обучения является текст определенного функционально­семантического типа. 
Преподаватель­русист должен научиться методически целесообразно управлять всеми выше охарак­
теризованными  текстами.  Только  при  этих  условиях  процесс  обучения  языку  специальности  будет 
отвечать современному уровню развития языка специальности.
Литература:
1. Казахстанская правда. – 2012. – №299­300. – 6 сентября.
2. Валгина Н.С. Теория текста. – М.: Логос, 2004.
3.  Рогозная  Н.Н.  Язык  специальности  для  студентов­лингвистов.  –  Златоуст:  Изд­во  «Златоуст», 
2005.
4. Рогозная Н.Н. Лингвистика. Серия «Читаем тексты по специальности». – Златоуст: Изд­во «Зла­
тоуст», 2010.
5. Йонушене Я.И. Пособие по практическому курсу русского языка. Методические указания и конт­
рольные задания. – К., 2001.
6. Метс Н.А., Митрофанова О.Д., Одинцова Т.Б. Структура научного текста и обучение монологи­
ческой речи. – М., 1991.
7. Мотина Е.И. Язык и специальность: лингвометодические основы обучения русскому языку сту­
дентов­нефилологов. – М., 1983.

144
Түйіндеме
Бұл  мақалада  мамандық  бойынша  мәтіндермен  жұмыс  қарастырылады.  Мәтін  оқытудың  бірлігі 
болып  табылады.  Мәтін  тақырыбының  рөліне  байланыс  пен  қатынастың  мәтіндері,  пәндер  туралы 
мәтіндер, үдеріс туралы мәтіндер алынды. Бұл жұмыста тілдің әр түрлі функционалды­семантикалық 
типтерін межелейтін мәтіндердің қажеттілігі көрсетілген. Тілді мамандық бойынша оқытуда мәтіннің 
топтастырылуы мен сұрыпталуы көкейтесті мәселесі болып табылады. Білім алушылардың мамандық 
бойынша мәтіндермен жұмыс жасауының барлық негізгі кезеңдерін өз бетінше игеру оқыту үдерісінде 
маңызды  орын  алады.  Бұл  жұмыстың  барысында  оқу­кәсіби  қызметке  белсене  қатысуға  маңызды 
сөздің ұсталығы және дағдылары қалыптасады.
Summary
The article examines the work of the texts in their field. The text is a unit of study. In the role of those texts 
are taken texts of links and relationships, texts about objects, texts about the processes. The paper emphasized 
the need to distinguish between texts from different functional ­ semantic types of speech. The problem of 
selection and classification of texts is an important task for teaching language specialty.An important place in 
the educational process for self­development of students of all major phases of work with texts in their field.
The work formed speech abilities and skills necessary for active participation in educational activities.
УДК 502:39
ХАЛЫҚТЫҚ ТӘРБИЕДЕГІ ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ
Х.Е. НҰҒМАНОВА, 
педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
С.Г. ТӘЖІБАЕВА, 
Қазақ мемлекеттік Қыздар педагогикалық университеті, 
Алматы қаласы, Қазақстан Республикасы
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз ел болып қайта құрылып, жас ұрпаққа ұлттық тәлім­тәрбие 
беру мақсатын көздеп отырғаны белгілі. 
Еліміз  егемендік  алғаннан  кейін  халқымыз  өзінің  ұмыт  бола  бастаған  әдет­ғұрып,  салт­тәрбиесі 
әрбір халықтың ой­арманымен, тіршілік тынысымен, шаруашылық кәсібімен қалыптасқан тарихи асыл 
қазынасы, мәдени мұрасы болып табылады.
Қазақтың халықтық педагогикасындағы асыл мұраларының бірі – табиғатқа деген зор сүйіспенші лі­
гі мен оны аялаушылық қасиеті. Халық ұғымында табиғат деген қасиетті сөз туған жер, өскен ел, ата­
мекен, өзен­көл, асқар тау деген сияқты тұла бойына нәр беріп, жүрегіңді шымырлататын аса қым­
бат сөздерден тұрады. Ш. Уәлиханов: «Табиғаттың өзінде бір сүйенерлік, жанға жайлы бір нәрсе 
бар» [1, 225], – деген сөзінен­ақ, ата­бабаларымыздың табиғат сұлулығын адамның түсініп, қадірлеп, 
қабылдай білу сезімдерін тәрбиелеудегі үлгісі деп қарастырғанын аңғарамыз.
Қазақ халқының бар өмір­тіршілігі табиғатпен тікелей байланысты болған. Халқымыз сан ғасыр­
лар бойы өзін қоршаған табиғат құшағында тіршілік ете жүріп, оның алуан түрлі құпия сырларына 
кө ңіл бөлді және сол туралы белгілі бір тұжырым, пікірлер қалыптастырады. Олардың табиғат жөнін­
дегі ой­пікірлері табиғат құбылыстары заңдылықтарымен үнемі үндесіп жатты. Халық өзін табиғаттың 
бөлінбес бір бөлшегі деп есептеді. Сондықтан да табиғатпен бірлікте өмір сүру қажеттігін ерте кезден­

145
ақ сезінді. Табиғаттың қатаң жағдайына, түрлі өзгерістеріне сай көшіп­қонып жүріп, өз шаруашылы­
ғын табиғатпен үйлесімді түрде жүргізіп отырды және табиғатқа аялы алақан, көздің қарашығын сақта­
ған дай қамқорлық қажет екеніне ерекше мән берді. Осыған орай халқымыздың да мінез­құлқындағы 
жақсы қасиеттер атадан балаға, яғни ұрпақтан ұрпаққа асыл мұра ретінде жетіп отырды.
Табиғат – бүкіл тіршілік атаулының құтты қоныс мекені, құт берекесі, таусылмас байлығы. Адам 
үшін  табиғат  –  ең  қасиетті  де,  қастерлі  ұғым.  Өйткені  ол  –  адамның  өзін  дүниеге  келтірген  аяулы 
ана сы. Сондықтан адам баласының оны «Ана» деп құрметтеуінде үлкен мән жатыр. Табиғат­ананың 
қасиетті  сырларын  бойға  сіңіріп  алмайынша,  оған  көңілдегідей  орындату  мүмкін  емес  деп  санай­
мыз.  Ең  бірінішісі,  табиғатты  туған  анаңдай  түсіну,  екіншіден,  табиғатқа  туған  бабаңдай  табыну, 
үшіншіден, табиғатты туған ұлыңдай қорғауың қажет. Осы ұғымдарды бір­бірінен бөлек алып қарау 
мүмкін емес. Түсінбей тұрып табыну, табынбай тұрып қорғаудың қисыны жоқ. Табиғат пен адамзат 
баласы – дүниенің бірінсіз бірі тұл болатын ажырамас бөлшектері.
Өкінішке орай, табиғатты қорғау, аялау туралы мектепте тәрбиелік жұмыста жүйеліліктің жоқты­
ғын студенттер педагогикалық тәжірибе жинақтау кезіндегі сауалнама жүргізгенде аңғарған:
• Сыныпта, мектепте табиғат туралы қандай іс­шаралар өтеді?
• Табиғатты қорғау туралы қазақ халқының қандай мақал­мәтелдерін, тыйым сөздерін білесіздер?
• Өздеріңіз табиғатты қорғау туралы қандай пікірлер айтасыздар?
Жоғары  сынып  оқушылары  табиғатты  қорғап,  аялау  қажет  деген  ойларын  келтіргенмен,  қазақ 
халқының ол туралы ырымдарын, тыйым сөздерін, мақал­мәтелдерін, аңыздарын өте аз білетінін көр­
сетті. Ал отбасында оқушылар табиғатты қорғау, ол туралы әңгімелер естімейтінін жасырмаған. Біздің 
ойымызша,  бұл  аса  маңызды  жұмыс  отбасы  мен  мектептің  бірлесіп  атқаратын  жұмысында  белгілі 
дәрежеде өз орнын табуы керек. Адам үшін табиғаттың жері мен суы, орманы мен тау­тасы, жануарла­
ры мен өсімдігі тіршілік етудің басты көздері болса, табиғат үшін адам оның бағбаны іспеттес екенін 
отбасында да, мектептерде де айтып түсіндіріп, нақтылы жүйелі жұмыстармен оқушылардың көзін 
жеткізуден жалықпау қажет. Мұндай тәрбие жұмыстарында инновациялық тәжірибені тиімді пайда­
лану қажет. Олар: «Экологиялық соқпақтар», «Экологиялық жорықтар», «Экологиялық сот», «Бабалар 
өсиеттері», «Экологиялық жобалар», «Экологиялық отрядтар», т.б. құру қажет.
Экологиялық тәрбиеге экология туралы айтылатын әңгіме белгілі дәрежеде зиян келтіруі мүмкін. 
Себебі сынып жетекшілерінің шабытпен жүргізген табиғатты қорғау және сақтау туралы хабарлама­
ларын,  үлкендердің  табиғатқа  қиянат  жасауға  болмайтыны  жөніндегі  әңгімелерін  оқушылар  түсін­
генімен,  олардың  жүректерін  жылытпайды.  Сондықтан  да  әр  жастағы  адамдарды  қамтитын  және 
төмендегідей мәселені шешетін ұйымдар құрылуы тиіс деп ойлаймыз. Мектепте экологиялық отряд 
құру  керек.  Ол  топтың  өзінің  ұраны,  әні,  жалауы,  формасы  болады.  Олар  қажетке  қарай  ғылыми­
зерттеу топтарына бөлінеді. Қызығушылық танытқан ұйымдармен біріге отырып отряд, өз мектебінде, 
өзінің көшесінде, көрші орман­тоғайларда, парктерде, өзендерде, үйлерде, қоқыс тастайтын орындарда 
және т.б. орын алатын экологиялық залалдарды зерделейді.
Зерттеу ғылыми түрде рәсімделеді және экологиялық қауымдастыққа ұсынылады. Одан кейін олар 
қорғау  акцияларын  жүргізеді,  яғни  орман­тоғайларда,  өзендерге,  көлдерге  барып  көмек  көрсетеді, 
буклет тер жасайды, плакаттар дайындайды, баспасөзге және бұқаралық ақпарат құралдарына мате­
риалдар дайындайды, экологиялық митингтер, концерттер және экологиялық партульдер ұйымдасты­
ра ды. Ал, экологиялық сотта барынша қатерлі мәселелер қаралады. Оған қатысушы қорғаушылар мен 
табиғатты  қорғайтын  прокурор  екі  жақтың  жарысын  қамтамасыз  етеді.  Соңында  сот  өзінің  үкімін 
шығарады.
Жазушы  әрі  ғалым  Ақселеу  Сейдімбек  өз  шығармаларында  халқымыз  бен  табиғат  арасындағы 
байланыс ты, бірлікті ерекше атап көрсеткен, «Ата­бабамыз туған жеріне кіндік қанын тамызып қой­
маған, қажет болса, жүрек қанын да төге білген» деп табиғат пен халқымыздың арасындағы өзара бай­
ланысты да орынды бағалаған [2, 24].
19­0126

146
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың ұзақ кезеңдік бағдарламасында салауатты өмір сүру үшін кейінгі ұр­
пақты жас кезінен табиғатты аялауға тәрбиелеу керек дегені бар.
Біздің  рухани  және  табиғи  азығымыз  табиғатты  қорғау,  оған  өз  үлесін  қосу  әр  адамның  азамат­
тық міндеті екенін үнемі дәріптеп айтып отырған. Халықтың тәлім­тәрбиелік ой­тұжырымдары мен 
мұралары,  мақал­мәтелдері  сияқты  үлгі­өнеге  болатын  ақыл­кеңестер  отбасынан  бастап  үйретіліп 
отырған.
Ата­бабаларымыз баланы құрғақ өсиет, ақыл айтумен емес, жеке бастың үлгісін көрсету, насихат­
тау арқылы қоршаған ортаны қорғауға, аялай білуге тәрбиелеген. Ол үшін табиғат пен адам өміріне 
байланысты қызықты ертегілер, әңгімелер, өлеңдер, мақал­мәтелдер, жұмбақтар айтып, халықтық бол­
жамдар мен тұжырымдарды үнемі үлгі етіп отырған. 
Туған жерден қасиетті, одан киелі еш нәрсе болған емес, сондықтан алыс сапарға аттанарда, ел ба­
сына күн туып, уақытша қоныс аударғанда, кіндік қаны тамған жердің бір уыс топырағын өзімен бірге 
ала жүрген.
Халқымыздың табиғатқа деген зор сүйіспеншілігі, сұлулық сымбатын сезіне білуі бірте­бірте қа­
лыптасқан. Табиғат сұлулығынан, әсемдігінен бойына қуат, жүрегіне шуақ алып, табиғат құдіретіне 
бас иген.
Кең далаға егін салып, төрт түлік мал өсірген, өз өмірін малмен, жермен, даламен байланыстарған 
ата­бабаларымыздың кейінгі ұрпаққа қалдырған өзіндік салт­дәстүрлері аз емес. Мысалы:
• Аспан әлеміне және жануарлардың мінез­құлқына қарап, табиғат құбылыстарын болжау;
• Астрономиялық және жер құбылысы мен белгілеріне қарай болжаулар;
• Табиғатпен тілдескен есепшілердің болжауы;
• Жер отының ыңғайына қарай жылдың төрт мезгіліндегі маусымдық белгілеріне қарай, малға, жан­
ға ыңғайлы жер таңдайды. 
Бізге мұра болып қалған осындай ұшын­теңіз тәжірибені бала тәрбиесінде қолданып отырудың пай­
дасы мол.
Халық  даналығында  халқымыздың  табиғатқа  жанашырлық  қасиетін  аңғартатын  аңыз­әңгімелер  
де көптеп кездеседі. Солардың бірі Төле би бабамызға байланысты айтылады. Ертедегі Жоңғар шап­
қыншылығы  тұсында  ел  жерінен  босып,  қаша  жөнелген  кезде  Төле  би  үйін  жықпай,  жұртта  оты­
рып қалғанын шапқыншылардың әскербасы көріп, оның себебін сұрағанда, данышпан шаңырағына 
қарлығаштын ұя салып, балапан шығарғанын және сол қызылшақа балапандарды қырып алмау үшін 
үйін жықпай отырғанын айтады. Мұны естіген әскербасы ақсақалдың жақсы қасиетіне риза болып, 
оның  өзіне  де,  қарлығаштың  балапандарына  да  тимеген  екен  деген  аңыз  бар.  Сондықтан  да  Төле 
биді халық осы күнге дейін «Қарлығаш әулие», «Қарлығаш баба» деп құрметтейді. Бұл аңызда әрбір 
адамзатқа өнеге боларлық ұлағатты тағылым мен тәрбие бар екені анық көрініп тұр. Халқымыздан 
қалған осындай асыл қасиеттер баға жетпес тәрбие құралы болып табылады.
Енді бір аңыздарда Қорқыт бабаның жерді бүлдіріп қаза беруден сақтандырып: «Ушығып ке­
теді» деп безектеуі, Асан қайғы атамыздың халқына жайлы қоныс іздеп, желмаясымен жеті жыл кез­
ге ні баяндалады.
Тіпті, М. Әуезов те Америкаға барған бір сапарында сол жақта тағдыр талайымен тұрып жатқан 
Әбілсәмед деген қазақтың қонақ үйге іздеп келіп: «Сыр ағып жатыр ма?» – деп сұрауы туған жерге, 
туған табиғатқа деген сүйіспеншілігі, оны қадірлеп, қастерлеудің көрінісі болса керек. 
Ерте  кездерде  халқымыз  табиғаттың  кейбір  туындыларын  «киелі»,  «қасиетті»  деп  ұғып,  оларды 
өлтіруге, жоюға болмайтынын уағыздаған. Сонымен бірге табиғат пен адамды біртұтас, бірінен­бірін 
бөлуге болмайды деп қараған. Сондықтан адам табиғаттан өз керегін ғана алып, қалғанына ешуақытта 
зиянын тигізбеген.
Ш. Уәлиханов «Табиғат пен адам! Өзіңіз айтыңызшы, тіршілікте одан ғажап, олардан құпия не 
бар, – дей келе, – қазақтар киеге үлкен мән береді. Табиғаттағы кейбір жануарлар мен құстарды, көш­
пелі тұрмысқа қажетті заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырым­жорасын 
жасап тұру адам баласына байлық пен бақыт, құт әкеледі», – деп атап көрсеткен [1, 22].

147
Халық  табиғаттағы  өздері  қастерлеген  жерлерді  «Әулие  бұлақ»,  «Әулие  ағым»  деп  атап  көрсет­
кендей, оларды көздің қарашығындай қорғап, «Бұлақ көрсең – көзін аш», «Аққуды атпа», «Құстың 
ұясын бұзба», «Көк шөпті жұлма», «Судың да сұрауы бар» деп өсиет айтып отырған. Ал қарлығаш, 
аққу, ұлар сияқты құстар жақсылықтың жаршысы, бақыттың бастауы, игіліктің иесі деп ұясын бұзбауға, 
балапанын алуға, өлтіруге мүлде рұқсат етпеген.
Халқымыз әдемі, ару қыздарын аққуға, нәзік үнмен ән шырқаған әншілерін бұлбұлға, ержүрек асыл 
ұлдарын сұңқарға, ел намысы үшін күрескен батыр ұлдарын қыранға теңеген. Егеменді Қазақстан ның 
көк туының бетінде, күн астында қыранның қалқығанының өзі бейбіт өміріздің символы іспеттес.
Табиғатты, жерді, суды, төрт түлік малды аялауды балаға дүниеге келген күннен бастап үйре­
тіп,  жас  сәбидің  құлағына  сіңіре  білген.  Бесік  жырынан  басталатын  ананың  әлдиін  тыңдап  өскен 
жас ұр пақ кө зін ашқаннан табиғатқа талпынып өседі. Анасының «ботам», «құлыным», «қошақаным» 
де ген  төрт  түлік  төлдерінің  атаулары  сүйіспеншілікпен,  нәзіктікпен  баланың  құлағына  сіңді,  ана 
сүті арқылы бері луі әсер етпей қоймайды. Қазақ халқының туған жерінің табиғаты мен табиғи бай­
лықтарын көшіп­қонып жүріп­ақ сақтағанын, жердің тозып кетпеуін, өз жерін, малын қадірлеп кел­
генін құрметпен түсіндіріп айтып отыру керек. Халықтың тәлім­тәрбие тарихи жинақталған мол тә­
жірибелер болғандықтан, оны бала тәрбиесіне қолдану ұлттық нәр берумен қатар, халықтың өзіндік 
ізгі қасиеттері мен мінездерін де айқындайды.
Ғасырлар бойы қазақ халқының санасында белгілі бір ұғым, наным, әдет­ғұрып қалыптасқан. Жер 
мен суға, отқа, көкке табыну, ырым­тыйым, тасаттық беру, көкке жалбарыну. Бұл жерде халқымыздың 
туған табиғатының құдіретіне ғана түсініп қоймай, оның сұлулығын сезе білгенін аңғарамыз. Қазақ 
халқы табиғатқа табына отырып, оны аялай білген, оны өздерінің өміріне қорғаушы ретінде ардақ­
тағанына күмән келтіруге болмайды.
Көне заманда философия ғылымынан хабары болмағанда ата­бабаларымыз табиғат пен адамның 
біртұтас бөлінбейтін дүние екенін түсінген. Сондықтан халқымыз жаңа шыққан көк шөпті, қылтиып 
шығып келе жатқан гүлдерді жұлмаған. «Көкті жұлма, көктей соласын» деп ескертіп отырған. Қазақ 
жас  қыздарды  желкілдеп  өсіп  келе  жатқан  қызғалдаққа  теңейді.  Қыздардың  күлкісін  сылдырап 
аққан бұлақ дауысына ұқсатады немесе халқымызда «Суға түкірме» деген тыйым бар. Тіпті қайта 
жаңғырғын жыл басы Наурыз мейрамымыз күн мен түннің, ыстық пен суықтың теңеліп, жер жы­
лып, өсімдік әлемі қайта түлейтін табиғаттың сұлу кезеңі ретінде тойланады. Сондықтан халқымыз 
«Күн жаманы кетер, адам жаманы кетпес» деген. Өкінішке орай, жас ұрпақ тәрбиесінде олардың 
табиғатты аялау, оны жанды рахатқа бөлейтін күш екенін жиі ұмытатыны белгілі. Соның салдары­
нан  оқушылар  табиғаттың  адам  өміріне  жан­жақты  әсер  ететін  ұлы  күш  екенін,  оның  сұлулығын 
қорғау қажеттігін түсіне бермейді.
Халықтың тәлім­тәрбиесі жинақталған мол тәжірибелер болғандықтан, оны бала тәрбиесіне қол­
дану ұлттық нәр берумен қатар, халықтың ізгі қасиеттері мен мінездерін де айқындайды. «Дала көш­
пенділерінің поэзия мен шынайы сезімге бейім болуына, өмір бойы табиғат құшағында жүруі, жасыл 
дала, ашық мөлдір аспан, көші­қон жағдайы әсер етпесіне кім кепіл?» деп Ш. Уәлихановтың тұжырым 
жасағанындай, халқымыздың бойындағы дарындылық, адамгершілік, кеңпейілділік, қонақжайлылық 
пен ақжарқын ізгі қасиеттердің қалыптасуына кең даламыз бен әсем табиғатымыздың әсері мол деу­
ге  болады  [3,  9].  Адам  баласы  дүниеге  келген  күнінен  бастап  табиғат  аясында  болып,  өмір  сүруін 
тоқтатқанда да жер қойнына баратынын ата­бабамыз терең мағынада түсіндіре білген.
Ертедегі табиғат жайындағы нақыл сөздер мен өсиеттер жырау мен ақындар жырларындағы ойлы 
пікірлер қалыптастыруға өте құнды құрал болып табылады. Сондай­ақ ертеден қалған «Бұлақ көзін 
аша жүр, ізінді қалдыр – жақсы істеп мұра шаша жүр, өзіңді қалдыр – бақша өсіріп, жаса нұр» деген 
өсиетінде зор мағына жатқанын көреміз.
Әрбір дүниеге келген адам өзіне рухани және материалдық байлық сыйлаған туған табиғатты ая­
лап, күтіп­баптау қасиетті борыш, азаматтық парызы екенін естен шығармауы қажет.

148
Әдебиеттер:
1. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: ҚКӘБ,1958. – 225 б.
2. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. – Алматы: Санат, 1998.
3. Тәжібаева С.Г., Нұғманова Х.Е. Отбасы тәрбиесінде оқушының ұлттық келбетін қалыптастыру. – 
Алматы, 2011.
Резюме
В  статье  рассматриваются  вопросы  защиты  природы  в  казахской  народной  педагогике,  которые 
отраже ны в обычаях и традициях, пословицах и поговорках, словах – запретах.
Summary
This article deals with the problems of nature protection in Kazakh national pedagogic which are given in 
the customs and traditions, proverbs, prohibition – words.
УДК 808.2:371.315

жүктеу/скачать 3,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: