ЖОЛ КӚЛІК ОҚИҒА ОРНЫН БЕЛГІЛЕУ ЖӘНЕ ОНЫҢ СХЕМАСЫН ҚҦРАСТЫРУ

 
116 
контурларын тусіру үшін ЖПБ қызметкерінің жабдық жиынтығына кіретін арнайы штамптар мен 
трафереттерді  қолдануға  болады.  Бірақ  күрделі  жол  кӛлік  оқиғасының  орнын  масштабты 
кӛрсетуді қамтамасыз ету үшін оларды қолмен немесе кӛп нұсқалы шаблондар кӛмегімен сызған 
дұрыс.  Жол  кӛлік  оқиғасы  процесінде  транспорт  құралының  перифериялық  бӛліктерінің 
деформациялануына байланысты жоспарда оларды дӛңгелектің жүргінші бӛлігіне тию нүктесінен 
немесе  дӛңгелектердің  ортасынан  (егер  транспорт  құралы  бір  қырынға  аударылса,  қарға,  құмға, 
балшыққа  батып  қалса)  белгілеген  тиімді.  Соқтығысу,  аударылу  немесе  кедергіні  басып  ӛту 
процесінде кӛлік құралының базасының ӛзгеруі ӛте сирек кездесетін құбылыс. Бірақ ондай жағдай 
бола қалғанда транспорт құралы белгілі формасы жоқ дене ретінде қарастырылады және габаритті 
нүктелер бойынша белгіленеді (4 сурет).   
                     
 
Cурет 4  -  Кӛлік құралының қатты деформация 
нәтижесінде ӛзгеру қалпын белгілеу 
  Cурет 5 - Жол кӛлік оқиғасы  (негізгі кӛрініс) 
  
Қиылысқан  жерде  болған  жол  кӛлік  оқиғасының  ерекшеліктерін  кӛрсету  үшін  жоспар 
оның тік проекцияларының қажет мӛлшерімен толықтырылады (5-7 сурет). 
                     
 
Сурет  6  -  Жол  кӛлік  оқиғасы  (жоспардағы 
кӛрініс) 
 
Сурет  7  -  Жол  кӛлік  оқиғасы  (тігінен 
кӛрініс) 
 
 
Транспорт құралының іздерін белгілеу. Жоспарда транспорт құралының қозғалысы іздерінің 
жерлері  автомобильдер  сияқты  белгіленеді  -  үш    проекциямен    координатты  осьтерде.  Сонымен 
қатар, оқиға алдындағы транспорт құралының жылдамдығын есептеу үшін схемада әр дӛңгелектің 
тежеу ізінің ұзындығын ӛлшеп кӛрсету керек. Тербелу, тежеу және тайғақ іздері бӛлек ӛлшенеді. 
Асфальт  бетонды  жолдарда  транспорт  құралының  тежеу  іздері  дӛңелек  протекторының  әлсіз 
білінетін  іздерінен  басталады,  олар  біртіндеп  анық  бола  бастайды  және  толық  тежелген 
дӛңгелектің ізіне айналады. Бұл жағдайда тежелудің әрбір аймақтың  ұзындығын жеке ӛлшеу және 
суретке түсіріп алу керек. 
Күрделі  формалы  іздерді  белгілеу  үшін  оларды  түзу  сызықты  және  қисық  сызықты 
учаскеге бӛледі және іздердің бұрылу нүктелерінің координаталарын ӛлшейді (8-сурет). 

 
117 
      
                                  
 
Сурет  8  -  Күрделі  формалы  кӛлік  ізінін 
белгілеу.  А, В, С, Д – бүгілу нүктесі. 
 
Сурет  9  -  Кӛлік  құралының  қисық  сызықты 
іздерін белгілеу 
 
Қисық  сызықты  іздерді  жоспарға  түсіру  кезінде  координата  осьтерін  іздердің  қисықтық 
дәрежесіне және ұзындығына байланысты  1-3 м  сәйкес келетін бірдей учаскеге бӛлінеді. Содан 
кейін іздің берілген интервалға түскен нүктелер проекциясын біртіндеп ӛлшейді (9- сурет). 
9-суреттен кӛрініп тұрғандай қисық іздердің торы жоспарды
 
қиындатады, сондықтан оны 
жеке схемада орындау немесе жоспарға проекцияланған нүктелер координатасының кестесін қосу 
тиімді (1-кесте). 
  
Кесте 1 - Тежеу іздерінің координаталық нүктесі 
Координаталық ось  
А 
В 
С 
D 
Е 
К 
Х(м) 
30.36 
2.78 
4.40 
12.27 
8.13 
9.08 
Y(м) 
10.23 
3.45 
8.24 
1.02 
10.08 
10.53 
 
Педаль  басуды  бәсеңдету  нәтижесінде  дӛңгелектің  жерге  тимей  қалу  кезінде  пайда  болған 
тежеудің  үзік  іздерді  тежеу  ізінің  жалпы  ұзындығын  кӛрсете  отырып  жеке  ӛлшенеді.    Мысалы 
«ГАЗ  -33024»  автокӛлігінің  артқы  оң  дӛңгелегі  жалпы  ұзындығы  10,4  м  із  қалдырды.  Із  шина 
протекторының  ұзындығы  1,4  м  ізі  түрінде  басталады,  содан  кейін  ұзындығы  3,1  м    жақсы 
кӛрінетін  ізге  ұласады  және  толық  тұйықталған  дӛңгелектің  ұзындығы  5,9  м  сырғу  ізімен 
аяқталады.  Жүк  автокӛліктерінің,  автобустардың  және  автокӛлік  тіркемелерінің  қосарланған 
дӛңгелектерінің  іздері  схемада  жеке  кӛрсетіледі.  Әрбір  іздің  екі  және  іздердің  бір-  бірінен 
арақашықтығы жеке ӛлшенеді.  
 
Жол кӛлік оқиғасы орнын белгілеу. Жол кӛлік оқиғасының маңызды ерекшеліктерінің бірі 
олар  әдеттегідей  кӛшелер  мен  жолдарда  кӛп  орын  алады  (біренеше  жүз  метр)  90  км  сағ  
жылдамдықпен келе жатқан транспорт құралы секундына 25 метр ӛтеді, ал транспорт құралының 
бӛлшектері  мен  олардағы  құрлысы  соқтығысқан  жағдайда  ондаған  метрлерге  ұшып  кетеді.  Жол 
кӛлік  оқиғасы  орнына  келген  ЖПБ  қызметкерінің  басты  мақсаты  –  кӛлік  құралынан  зардап 
шекккендерді  жылдам  шығарып,  оларға  алғашқы  медициналық  кӛмек  кӛрсету.  Бірақ  кӛрінуі 
шектеулі  жағдайында  және  оқиға  орнында  кӛмек  кӛрсетуге  қабілетті  адамдардың  болмаған 
жағдайда екінші қайтара жол оқиғасын болдырмау бойынша іс- шараларды қарастыру қажет. 
Патрульдік  транспорт  құралында  арнайы  жарық  сигналдарын  немесе  оқиға  аймағындағы  басқа 
кӛліктерде  апаттық  сигнализацияны  қосу,  апаттық
 
белгілерін  орнату  (9-сурет).  а  –  қабарлауыш 
конус; b – тасымалды фонар; с – жол белгілері 4.2.1 және 4.2.2 
Күндіз жанып-сӛніп тұратын қызыл фонарьларды, түнде - кӛк  фонарларды қолданған дұ-
рыс. Түнде орын алған жол кӛлік оқиғасының орын белгілеу үшін лазерлі шағылысушыны қолдан-
ған дұрыс. Ол автокӛлік жолдарының кӛзден таса жерлерін де жақсы бақылауға мүмкіндік береді. 
Қоршау  конустары    мен    жол  белгілерін    жол  кӛлік  оқиғасының  орнын  айналып  ӛтетін 
траекторияны  қамтамасыз  ететіндей  етіп  орнату  қажет.  Ол  үшін  конустар  сызығының  жол 
жиегіне  енгіштігі  1:10-нан  тӛмен  болмауы  керек.  Арнайы  құрылғылар  болмаған  жағдайда  оқиға 
орнын  белгілеу  үшін  қолда  бар  материалдарды  (ағаш  бұтақтары, ағаш қалқандары,  жеңіл  ашық 
түсті заттар және т.б) қолдануға болады. Жұмыс аяқталғаннан кейін қоршау конустары мен жол 
белгілерімен қатар оларды да дер кезінде алып тастау керек.  

 
118 
 
Сурет 10 - Жүру бӛлігінде ЖКО орнын қоршау 
 
Әдебиеттер: 
1.  Комментарий  к  правилам  дорожного  движения  Республики  Казахстан  и  основным 
положениям по допуску транспортных средств к эксплуатации и обязанностям должностных лиц 
по обеспечению безопасности дорожного движения.  
2. Сыртанов С. Қ., Қиялбаев Ә. Қ., Ахметов Қ. Н., Лим В. Ч. Автомобиль жолдарындағы жол 
қозғалысының қауіпсіздігі: Оқу құралы. – Алматы: ҚазККА, 2004. -263 б.  
3. Дмитриев С. Н. Дорожно-патрульеая служба. М.:Спарк, 2000.- 656 с. 
4. Жақсылықов Д.Н. Автотранспорттың жолда жүруін ұйымдастыру.// - Алматы, 1981.-166 б. 
5.  Клинковштейн  Г.И.  Организация  дорожного  движения:  -  М.:Транспорт,  1981.-                                                                                                  
240 с.  
6.  Дорожная  полиция  Республики  Казахстан:  Права  и  обязанности  (Сборник  нормативных 
актов).- Алматы: ЮРИСТ, 2000.-115с.  
Резюме 
В  статье    рассмотрены    технические    неисправности        механизма    управления    в  
транспортных    средствах.    Анализируются  причины  нарушения  тормозных  систем  
автотранспортных    средств:  система    рулевого    управления,  состояние    ходовой    части,  схема  
трансмиссии.  
Summary 
This    article    is    about    of    examination    of    technical    disrepair    of    machine    mechanism    in  
transport  and  road-transport  incidents: brake s  breaches  in  transport, the  system  of wheel-driving, the  
condition    of    mowing    pant,  the    scheme    of    transmission    and    to  use    these    systems    (ways)    in  
accordance  with  state  standards   and   instructions, research, analyze   and  to  use  them.     
 
 
 
ӘОЖ 372.851.02 (574) 
 
БІЛІМ БЕРУ КЕҢІСТІГІНДЕ ТЕЗАУРУСТЫ ҚҦРУ ӘДІСІ 
 
А.Ж.СЕЙТМҦРАТОВ, физика-математика ғылымдарының докторы, 
 Ҧ.Е.МЫРЗАХМЕТОВА, магистрант, Т.А.СҦЛТАНОВА, магистрант, 
А.БЕРЖАНОВА, магистрант 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті  
 
Бұл  зерттеу  жұмысында  тезарустардың  қалыптасу  технологиясын  білім  саласында  қолдану 
ұсынылады.  
Тезаурустарды құру және олармен жұмыс білім саласында, іс – әрекеттің пәндік облысында 
және  білім  беру  облысында  логикалық  жүйеленуге  негізделген  екенін  ескеру  қажет.  Сонымен 

 
119 
қатар  білім  беру  облысын  объективті  таңдау  және  корректілі  құрылым  түсінігі  тек  қана 
әдебиеттермен жасалған талдауға негізделіп және эксперттік бағалау арқылы жүзеге асырылады. 
Бұндай  жолмен  жобаланған  тезаурустар  электронды  иерархиялық  құрылымды  құруда  және 
унифицирленген  оқыту  құралдарын  автоматтандыру  мақсатында  оларды  ӛңдеуде  ӛзіндік  бір 
шикізат болуы қажет.   
Тезаурустарды  қолдануға  негізделген  білім  беру  облысының  мазмұнын  сипаттаудың 
теориялық  аспектілері,  кӛптеген  пәндер  бойынша  ұқсас  салалардың  ерекшеліктеріне  қатысты 
басқа  нұсқадағы  білім  процессі  мазмұнын  ӛңдеудің  біршама  қалыптасқан  әдістерін  құруға 
мұмкіндік береді. Ӛз кезегінде айтылып ӛткен қалыптасқан әдістер ақпараттық ӛңдеу процесстерін 
автоматтандырудың  нақты  технологиясын  құру  үшін  іргетас  болуы  мүмкін,  олардың  барысында 
білім  процессінің  тиімділігін  кӛтеру  тұрғысынан  мәнді  болып  табылатын,  ақпараттандырудың 
және олардың ақпараттық толықтырудың біртұтас құралдарын алуға мүмкіндік бар.  
Соңғы  уақыттарда,  дәстүрлі  болған    «қағаздан  жасалған»  оқулықтар  мен  және  оқу 
құралдарымен  компьютерлік,  демонстарциялық  және  басқа  техникалармен  қатар,  оқыту 
құралдарының  түрлік  құрамы  электрондық  оқулықтар,  электрондық  оқу  құралдары,  Интернет  - 
сайттар  және  басқа  телекомуникациялық  құралдар  сияқты  жаңа  педагогикалық  қызмет 
құралдарымен  толықтырылады.  Кӛрініп  тұрғандай,  мұндай  мәселелер  білім  салалалырының 
мазмұнына біріздендірілген ӛңдеуді қалыптастыру сұрақтарымен тығыз байланысты.  
  Білім  салаларының  мазмұны  біріздендіріп  ӛңдеуді  формальды  әдістерін  құру  қадамдары 
осы  зерттеу  шеңберінде  білім  беруді  ақпараттандыру  және  оларды  ақпараттық  толықтыру 
құралдарын құруға теориялық – техникалық біріктірілген  жолды әзірлеуге әкелді, ол ақпараттық 
біріктіру  деген жұмыс атауын алды және мәліметтердің арнайы құрылған құрылымдарына сәйкес 
белгіленген  білім  салалары  түсінігінің  мәндік  бағыныштылығын  бейнелейтін  ақпараттық 
құрылымдарды  біріктірудің  компьютерлік  техника  кӛмегімен  автоматтандыруға  негізделген. 
Ақпараттық  біріктіру  технологиясы  нақты  пәндерді  оқытудың  әдістемелік  жүйесінің 
ерекшеліктеріне  еш  байланыспайды.  Сонымен  қатар  мұндай  технология  оқытудың  нақты 
әдістемелік  жүйелеріне сай келуге қабілетті ақпараттандыру құралдарын құруға бағытталған.  
Сипаттау  барысында  кӛрсетілгендей,  кез-келген  оқу  курсының  мазмұны  белгілі  бір 
мӛлшерде  адамзат  білімінің  пәндік  салаларының  бірінің  мазмұнын  бейнелейді.  Сондай  –  ақ  оқу 
процесінің  негізінде  алынған  пәндік  салалның  бӛлігін  білім  саласы  деп  санауға  болады.  Мұнан 
басқа түсініктердің  кӛптігі мен нақты пәндік немесе білім беру салалырың арасындағы қисынды 
байланыстарды  бӛлу  сұрақтары  қарастырылған  болатын.  Мұндай  түсініктер  жүйесі  тезаурустар 
деп аталған болатын.  
Айтып  ӛтетін  жайт,  түсініктер  мен  олардың  арасындағы  байланыстарды  ерекшелеуге 
негізделген  әдіснама  кейбір  ғылыми  басылымдарда  бар  соның  ішінде,  В.А.Петрушин 
«Сарапшылық  оқыту  жүйелері»  кітабында  былай  деп  жазады,  яғни  «...  оқыту  процессінің  екі 
негізгі  бағытын  ажыратады:  түсініктерді  оқыту  және  икемділіктерді  қалыптастыру.  Түсініктерді 
оқытуда  жаңа  концептуальды  және  нақты  оқу  материалдарын  кӛрсетуге  және  түсіндіруге  назар 
аударылады; түсініктерді анықтау, олардың қасиеттері мен қатынастарын сипаттау, объектілермен 
мен  процесстердің  сандық  және  сапалық  сипаттамалары  туралы  мәліметтерді  келтіру  түсінік 
қасиеттерін мазмұнды және формальды негіздеу және т.б. » 
Кейбір  белгіленген  білім  салаларының    шеңберінде  құрылған  білім  берудің  электрондық 
басылымдары  мен  мен  ресурстарын  оқыту  процесінің  екі  бағытың  әртүрлі  пропорцияларында 
ескеруге болады осыған байланысты ақпараттандырудың мұндай құралдарында білім саласының 
түсінігі, сонымен қатар дағдылар мен икемділіктер проблемалық жағдайларға қатысты ақпараттар 
сияқты  түсініктер  болуы  мүмкін.  Кӛптеген  түсініктер  білім  беру  саласы  туралы  білім  жүйесін 
анықтайды, ал проблемалық жағдайлар туралы ақпарат шешілетін міндеттер туралы білім жүйесін 
анық  туралытайды.  Білімді  осылай  берудің  мақсаттылығы  В.А.Петрушиннің  пікірі  бойынша 
былай  анықталады,  пәндік  сала  туралы  білім,  оның  түсініктер  жүйесі  туралы  қазіргі  ғылыми 
түсініктерді  бейнелей  отырып  кӛптеген  қалыптасқан  оқу  пәндері    үшін  тұрақты  және 
консервативті қатар шешілетін міндеттер туралы білім әлдеқайда мобильді компонентті құрайды, 
оның  мазмұны  ағымдағы  оқу  мақсаттарына  байланысты  болады.  Басқа  жағынан  алғанда  пәндік 
сала  туралы  білім  оның  құрылымын  және  мазмұнын  ал,  шешілетін  міндеттер  туралы  білім 
семантиканы сипаттаумен қатар прагматикалық ақпараттарды сипаттайды.  

 
120 
Бұл зерттеудің сипатталатын бӛлігін қарау объектісі пәндік мазмұнға тікелей қатысы бірінші 
типтегі  білім  жүйесі  болып  табылады,  және  оның  ішінде  білім  салаларына  және  мән 
қалыптастыратын  түсініктердің  кӛптігіне  қалыптастыратын  түсініктердің  кӛптігіне  негізделеді. 
Сондай  –  ақ  ақпараттық  біріктіру  технологиясын  білім  беру  салалары  салалары  туралы  білімді 
қалыптастыру жолдарының бірі ретінде қарастыруға болады.  
Бұрын  берілген  анықтамаларымен  қарама  –  қайшылыққа  шықпай  ақ  білім  беру  саласының 
тезарусы  кӛбейту  тапсырмасының  нақты  тәсілін  және  ондағы  қатынастарды  кӛрсетеді.  Егер  Т  – 
деп кӛбейту түсінігін белгілеген  жағдайда, ол осы білім беру саласының мән беруші кері болып 
табылады.  Ал  V-  деп  элементтердің  арасындағы  барлық  байланыстарды  кӛбейтуді  белгілесек, 
онда  Zv,  тезаурусын  V  арқылы  декартты  туындысына  сәйкес  тексерілген  Т-ны  ӛз-ӛзіне  кӛбейту 
ретінде қарастыруға болады:  
Z
v
 = < T х T > |
v
 , 
Мұнда  Т  кӛбейту элементтерінің арасындағы қатынас. 
 Z
v 
 тезаурусын 1 кестесі түрінде әлдеқандай кӛрнекі етіп кӛрсетуге болады, онда t
i
 – білім 
беру саласының түсінігі,  v
i
 – қисынды байланыс. 
 
t
1 
t
2 
t
3 
... 
t
n 
t
1 
 
v
1 
 
... 
 
t
2 
 
 
 
... 
v
3 
t
3 
 
 
 
... 
v
4 
... 
... 
... 
... 
... 
... 
t
n 
 
 
v
2 
... 
 
   
Білім беру саласының тезаурусын кесте түрінде кӛрсету. 
Құрылымдыларға  қатынасқа    сәйкес  «бӛлігі  болатын»,  «ие  болу»,  «бір  түрлі  болу», 
«мынадайлардан  тұрады»  және  т.б.  түрінде  анықталатын    байланыстар  жатады.  Педагогикалық 
мәнділікке  ие  семантикалық  байланыстарға  «жинақтау»,  «нақтылау»,  «аналогия»,  «дәлдеу», 
«жеңілдету», «ауытқу»  және «түзету» қағидалары бойынша анықталатын байланыстар жатады.  
  Бұл қағидалардың мәні келесіге негізделеді.  
Т  Т'-ның  жиынтығы  болып  табылады.  Егер  Т'  анықтамасы  кейбір  константтарды  ,  барлық 
жиынтық  кванторындағы  ӛзгермеліге  ауыстыру  анықтамасынан  алынады.  Нақтылау  жинақтау 
үшін кері қатынасты құрайды.  
Т'  Т-ның    аналогиясы  болып  табылады.  Егер  Т  анықтамасының  константына  Т' 
анықтамасынан констант бейнесі бар болса.  
Егер  Т'  Т-да  пайдаланылатын  мәліметтерді  кӛбейту  үшін  пайдаланылатын  қосымша 
қасиеттерге ие болатын болса Т' Т -ның дәлдеуі болып табылады.  
Жеңілдету  дәлдеудің кері қатынасын кӛрсетеді.  
Егер Т' әрекеті, Т сияқты мақсатқа ие болып, бірақ жетістікке әкелмесе онда Т' Т-дан ауытқу 
болып табылады.  
Түзету ауытқу үшін кері қатынасты кӛрсетеді. Жинақталған қатынастардың тағы екі типіне 
сәйкес құралған түсінік аралық байланыстар болуы мүмкін «мұрагер болу» және  «базасы болу». 
««Мұрагер болу» қатынасы ретінде «нақтылау» немесе «дәлелдеу» семантикалық қатынастың бірі 
таңдап  алынуы  мүмкін.  «Мұрагер  болу»  қатынасының  мәні  мынадан  тұрады,  Т'  Т-ның  мұрагері 
болып  табылса,  онда  Т'  Т-  ның  түсінігіне  және  қасиетіне  ие  болады,  бірақ  бұл  қасиетттермен 
түсініктер Т'-де қайта анықталмайды. Кері қатынаста   «ата болу» ретінде сипаттталады. 
 «Базасы  болу»  қатынасы  ретінде  «белгілі  болу»  типіндегі  құрылым-  дық  қатынас  немесе  
«жеңілдету» типіндегі сементикалық қатынас таңдап алуы мүмкін. Дәлірек айтсақ Т' түсінігі, егер 
Т  анықтамасы  Т'  анықтамасына  айтарлықтай  сүйенетін  болса,  Т  үшін  базалы  болып  табылады. 
Мысалы:  «кесінді»  деген  геометриялық  түсінік  үшін  «түзу»  және  «нүкте»  түсініктері  базалы 
болып табылады. Кері қатынасты «ӛзекті болу» деп атаймыз. 
Пәндік  немесе  білім  беру  тезауруын  жобалауда  қатынастардың  бірі  байланыс 
қалыптастырушы  ретінде  таңдап  алынады.  Егер  негізгі  ретінде  «ата-  мұрагер»  қатынасы  таңдап 
алынса  онда  тезаурус  жіктеуді  құрайды  жоғарғы  деңгейлерінде,  әлдеқайда    жалпы  түсініктер 
орналасқан. Мұндай жүйелердегі түсініктер мен байланыстардың мысалы ретінде жануарлар мен 
ӛсімдіктердің  биологиялық  жіктелуін,  химиялық  элементттердің  деңгей  бойынша  жіктелуін 

 
121 
кӛрсетуге  болады.  Егер  байланыс қалыптастырушы  ретінде  «ӛзекті  –  базалық»  қатынасы  таңдап 
алынған  жағдайда  тезаурус  курделі  обьектіні  немесе  процестің  деңгей  бойынша  сипатталуы 
кӛрсетеді,  ал  оның  жоғары  деңгейлері  әлдеқайда  күрделі  (құрылымдық  немесе  идеялық) 
обьектілерге  сай  келеді.  Есептерді  шығару  кезінде  курделі  механикалық  қондырғыларды  (кеме, 
автомобиль  қозғалтқышы,  компьютер)  деңгей  бойынша  сипаттау  немесе  мақсатттарды 
(әрекетттерді, дағдылырды) сатылау мысал бола алады. 
Білім беру саласында тезаурусты құруда білім беруді ақпарат тандыру- дың біріздендірілген   
құралдарын жасау кезінде оны пайдалануда байланыс қалаптастырушы қатынастарды таңдау 
мақсатттарымен нысандармен және оқу процесінде оны ары қарай қолдану кантекстімен 
анықталады. 
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Бидайбеков  Е.Ы.,  Аймукатов  А.Т.  «Обучение  компьютерной  графике  и  геометрическому 
моделированию в курсе информатики политехнического колледжа». - Алматы, 2008. 
2.
 
Үсенов С.С. «Формирования понятийной системы информатики». - Қызылорда, 2003. 
 
Резюме 
В статье предлагается обобщенная технология формирования тезаурусов образовательных 
областей. Сформированные подобным путем тезаурусы должны стать своеобразным сырьем для 
последующего построения электронных иерархических структур и их обработки с целью 
автоматизированного построения унифицированных средств обучения. 
 
Summary 
The given research touches upon the generalized technology of creating the tethaurus of educational 
areas. The created by such a way thesaurus should become a unique material for further constructing the 
electronic hierarchic structures and their processing with the aim of automatic structure of unified means 
of training. 
 
 
 
 
УДК- 665.5-405 
 
МЕТОДИКА ОПРЕДЕЛЕНИЯ ОПТИМАЛЬНОГО СОСТАВА ОРГАНО- 
МИНЕРАЛЬНОГО ГИДРОИЗОЛЯЦИОННОГО МАТЕРИАЛА 
                    
П.А.ТАНЖАРИКОВ, кандидат технических наук, профессор, 
М.Ш.САКИТЖАНОВ, магистрант  
Кызылординский государственный университет  им. Коркыт Ата 
 
В Республике Казахстан интенсивному развитию нефтегазовой отрасли отводится ведущая 
роль.  Неизбежным  следствием  этого  является  рост  техногенного  воздействия  на  объекты 
природной  среды.  В  районах  разработки,  добычи,  транспортировки  и  переработки  нефтяного 
сырья отмечаются нарушения естественного экологического равновесия. 
Потребление   нефти   и  газа   в   последние   десятилетия   стало   одним  из   важнейших  
слагаемых   развития  экономики   Республики  Казахстан,   которые   в   свою   очередь входят  в  
пятерку экологически   неблагополучных  отраслей   отечественной   промышленности.   В   связи  
с   этим  необходим   новый   подход   к   составлению   и   реализации   экологических   проектов  
охраны   окружающей   среды   в   нефтедобывающих  регионах,   являющийся     практической    
реализацией  задач,  поставленных   Президентом   в   Стратегии     развития   Казахстана   до  2030   
года:   «Экологические,   санитарно-эпидемиологические   службы   и   органы   стандартизации   
должны  работать   в   соответствии   с  приоритетностью   поставленных  целей» [1]. 
Как показал анализ состояния проблемы и проведенные нами исследования по утилизации 
техногенных отходов на передний план выступают вопросы минимизации их образования, 
экологически безопасного обращения, максимального разделения их на группы уже на стадии 

 
122 
образования для обеспечения возможности применения наиболее рациональных способов 
утилизации или обезвреживания каждой группы отходов, разработки экономически доступных и 
технически осуществимых технологий для вовлечения отходов в ресурсооборот. Необходима 
разработка методологических подходов, позволяющих решить проблему утилизации техногенных 
отходов не традиционными  способами, а методами повышения потребительских свойств очистки 
от лишних примесей и компонентов концентрирования обезвоживания и другими способами 
обогащения с применением отходов в смежных областях производства. Такие подходы по 
вовлечению отходов в ресурсооборот должны быть положены в основу стратегии обращения с 
техногенными отходами и соответствующих технических решений. 
Наш подход к утилизации асфальто-смолистого парафинного отложения (АСПО) в составе 
органо-минеральных гидроизоляционных смесей основывался на создании материала, 
обладающего высокими физико-механическими показателями, с использованием доступных и 
недорогих компонентов. 
Как  было  показано,  структура  органо-минерального  гидроизоляционного  материала, 
определяющая 
его 
физико-химические 
характеристики, 
обусловлена 
свойствами, 
количественными  и  качественными  показателями  составляющих,  технологическими  приемами, 
условиями последующего твердения. 
Одним из ключевых вопросов выявления возможности получения материала с требуемыми 
физико-механическими  показателями  является  назначение  оптимального  состава  органо-
минеральной  гидроизоляционной  смеси,  под  которым  следует  понимать  количественное  и 
качественное  сочетание  компонентов,  обеспечивающее  соблюдение  общих  требований 
гидроизоляционной конструкции к материалу. 
Для  определения  оптимального  состава  органо-минерального  гидроизоляционного 
материала  проведены  лабораторные  исследования  образцов  различных  комбинаций  состава. 
Также  нами  были  проведены  натурные
 
исследования  на  экспериментальной  площадке,  для  того 
чтобы  обосновать  экологическую  безопасность  и  подтвердить  техническую  эффективность 
разработанной  конструкции.  Для  определения  оптимального  состава  материала  по  результатам 
лабораторных  экспериментов  выявлены  образцы,  имеющие  оптимальные  свойства  с 
использованием  метода  ранжирования,  согласно  которому  оптимальным  считается  образец,  для 
которого выполняется условие минимума суммарного ранга свойств: R
j
  → min. Суммарный ранг 
свойств образцов вычислялся по формуле 
3
1
i
ij
i
j
R
R
 
 
где R
j
 - суммарный ранг свойств образца; λ
i 
- весовой коэффициент i -го показателя, который 
определен методом экспертных оценок; R
ij
 - ранг определенного свойства конкретного образца. 
Ранжирование  проводилось  по  трем  самостоятельным  показателям  (ряд  i    от  1  до  3), 
определенным в ходе проведения лабораторных экспериментов: 
1)  прочность 
при 
сжатии 
(σ, 
кг/см), 
критериальное 
условие: 
σ → max, λ
1
 = 0,25; 
2)  водопоглощение 
(υ, 
в 
долях 
%), 
критериальное 
условие: 
υ→min, 
λ
2
 = 0,25; 
3)  коэффициент 
фильтрации 
(k
ф
, 
м/с), 
критериальное 
условие: 
k
ф
→min, λ
3
 = 0,5; 
По  данным  месторождений  АСПО  имеют  следующий  усредненный  химический  состав, 
мас.%: нефтепродукты (парафины, масла, смолы, асфальтены) – 80-93, механические примеси – 1-
5,  вода  –  1-5.    Для  использования  АСПО    методом  адсорбционной  хроматографии  определен 
групповой  состав,  а  также  основные  свойства,  характеризующие  этот  отход  как  твердый 
нефтепродукт,  и  условия  фазового  перехода  по  методикам,  указанным  ниже.  В  экс-
периментальных  исследованиях  были  использованы  АСПО,  отобранные  с  месторождении 
Акшабулак Кызылординской области. 
Характеристика АСПО: 
Групповой состав, мас. %: 
Асфальтены 
                                      3 

 
123 
Смолы 
                                      11,1 
Масла: 
-
 
парафино-нафтеновые углеводороды 
                                      52,3 
-
 
легкая и средняя ароматика 
                                      35,3 
-
 
тяжелая ароматика 
                                      5,6 
Механические примеси 
                                     1,27  
Вода                                                                                                            
1,5  
Сера                                                                                                            
0,1 
Физико-механические и химические свойства: 
Плотность, г/см
3
 
                                     1,0 
Температура размягчения по КиШ, °С 
                                      42,0 
Температура плавления, °С 
                                      43-46 
Для приготовления материала использовали тонкоизмельченную
 
строительную глину с удельной поверхностью 15 м
2
/г; песок строительный с удельной 
поверхностью 25 м
2
/г; известь строительную гидратную, резину отработанных автомобильных 
шин.  
Экстракцию  нефтепродуктов  из  гидроизоляционного  материала  проводили  путем  контакта 
его  с  водой  в  статических  условиях  при  температуре  20  °С.  Для  этого  образцы  весом  300  г 
помещали в герметичную емкость с водой, объемом 3 дм и выдерживали 28 суток. Через 7, 14, 21 
и 28 дней отбирали пробы воды, которые анализировали на содержание нефтепродуктов. 
(Рис 1.Таблицы 1и 2)  
 
Таблица 1 - Значения рангов свойств образцов 
Показатель 
Порядковый номер образца 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Прочность при сжатии, кг/см 
7 
6 
5 
1 
2 
3 
4 
Водопоглощение, % 
6 
5 
3 
1 
2 
3 
4 
Коэффициент фильтрации, 
1·10
-10
 м/с  
7 
6 
1 
2 
3 
4 
5 
Суммарный ранг свойств 
образца 
6,67 
5,67 
3,00 
1,33 
2,33 
3,33 
4,33 
 
Таблица 2 - Определение диапазона оптимального состава органо-  минерального 
гидроизоляционного материала 
Компонент 
смеси 
Состав, мас,% 
Образец №3 
Образец №4 
Образец №5 
Оптимальный 
состав смеси 
Известь 
15 
10 
15 
10-15 
Песок 
15 
20 
15 
15-20 
Глина 
43 
47 
45 
43-47 
АСПО 
25 
20 
20 
20-25 
Резина  
2 
3 
5 
2-5 
 
Проведенные исследования позволили установить оптимальное соотношение компонентов 
органо-минерального гидроизоляционного материала в мас. %: глина – 43-47, песок – 15-20, 
известь – 10-15, АСПО – 20-25, Резина – 2-5.  
Материал оптимального состава имеет заданные физико-механические свойства: прочность 
при сжатии – 85-100 кг/см
2
, водопоглощение - 0,7-1,0%, коэффициент фильтрации - 0,95·10

жүктеу/скачать 2,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: